Erzurumlu İbrahim Hakkı'nın ansiklopedisi |
Kur'an âyetleri ve Peygamber hadislerinin bildirdiği şekilde itimat ve itikat olunacak dinî hususlara ve kesinlikle ihtiyaç ola İslâm bilginlerinin görüşlerine göre; Arş'ın yaratılışının tertibini, Kürs'ü, Cennetleri, gökleri, yerleri, denizleri, ışıkları, kıyamet alâmetlerini, kıyametin hal ve durumlarını, cihanın harap oluşunu ve yokoluşunu, Rahman'a kavuşma âleminin (Ahiretin) ebediliğini dört bölümle tafsil eder. |
Cennetlerin isimlerini, vasıflarını ve sayılarını onlarda olan nehirleri,
ağaçları, binalarının çeşitlerini, nimetlerini, hurilerini ve gılmanlarını
dört madde ile açıklar. |
Cennet
altında olan perde melekleri, denizleri, hazineleri, yedi göğü ve her gökte
olan melekleri, güneş, ay ve yıldızların hareketlerini, kâinatın durumu ve
atmosferi dört madde ile açıklar. |
Yedi
denizin, sekiz kaf dağının, yedi yerin ve her tabakanın sakinlerini, cehennemi
ve şedi tabakasını ve her bir tabakasında bulunanların, kıyamet şartlarının ve
kıyamet hallerinin, âlemin yokoluşunun ve mahşerin durumlarının yaratılış
keyfiyetini; beş madde ile beyan eder. |
Yüzeyleriyle kâinatın aynası olan âlemlerin, yaratılış tertibini; cihanın
arazlarının ve cevherlerinin mahiyet ve keyfiyetini; özlerin ve eşyanın şekil
ve durumlarını; esaslar ve cisimler âleminin görüntü ve hikmetini; canlıların,
bileşiklerin ve unsurların bozuşum ve oluşumunu, hakimane üç babla belirtir ve
beyan eder. |
Feleklerin, nefslerin ve akılların ortaya çıkmasındaki tertibi; tabiatların mertebelerini; özlerin değişimini; ateş, hava, su ve toprağın dönüşümlerinin delillerini; maden, bitki, hayvan ve insanın doğuşunu ve bunların arasında aracı olanı; ruhların geldikleri ve gittikleri yeri; bedenlerin devranının keyfiyetini dört madde ile hakîmâne beyan eder. |
Maddede ve zihinde hasıl olan eşyanın sayılarını beyan eden matematiğin, çok önemli ve çok lüzumlu olan kaidelerini, on kolay yöntem üzere, on madde ile açıklar. |
Cisimlerin miktarlarını, boyutlarını beyan eden geometrinin, astronomi için
önemli ve lüzumlu olan şekillerini kolay bir yöntem üzere dört madde ile beyan
eder. |
Alemin şeklinin yuvarlak olduğunun isbatını; yıldızların ve feleklerin durumlarının keyfiyetini, hakîmâne on bölümle tafsil eder. |
Burçlar sahibi göğü; burçların şekillerini ve isimlerini;
burçların katlarını ve sabit yıldızları; ayın menzillerini; gök cisimlerinin
uzaklıklarını dört madde ile bildirir. |
Yedinci göğün yapısını ve onda olan zühal (satürn)
feleğini altı madde ile bildirir. |
Altıncı göğün yapısını ve orada hâkim olan müşteri
(Jüpiter) yıldızının vasıflarını beş madde ile beyan eder. |
Beşinci göğün yapısını ve burada hâkim ola merih
yıldızının vasıflarını beş madde ile açıklar. |
Dördüncü göğün yapısını ve burada sultan olan güneşin,
hükümlerini ve durumlarını dört madde ile açıklar. |
Üçüncü göğün yapısı ve burada hükmeden zühre yıldızının
(venüs) durumlarını beş madde ile açıklar. |
İkinci göğün yapısını ve burada hâkim olan utarit
yıldızının durumlarını beş madde ile bildirir. |
Dünya göğünün yapısını ve orada
hâkim olan ayın durum ve vasıflarını; aya mütaallik olan eşyayı altı madde ile
açıklar. |
Ayın, Allah'ın kudretiyle, tesirlerini ve burçlar
itibariyle hallerini, yedi gezegenin tesirli saatlerini, feleklerin
sayılarını, seslerini ve nağmelerini, merkezlerini hareketleriyle dairelerin
meydana gelişlerini, esiri cisimlerin tesirlerinin başlangıçlarını beş madde
ile açıklar. |
Ateş unsurunun mahiyetini, tavır ve durumlarının
keyfiyetini dört madde ile açıklar. |
Hava unsurunun mahiyetini, keyfiyet ve durumlarını, üç
tabakasından üst, orta ve birinci tabakalarda oluşan kainat boşluğunu
(atmosfer) dört madde ile açıklar. |
Hava küresinin alt tabakasını, tabiat ve vasıflarını,
hareket ve isimlerini ve sair durumlarını sekiz madde ile açıklar. |
Hava küresinin alt tabakasında meydana gelen diğer
atmosferik olayları, yani samanyolu, hâle, sis, kırağı jaleyi; sabahı, şafağı,
gölgeyi, gece ve gündüz saatlerini; ayları ve yılları ve zamanları beş madde
ile açıklar. |
Su unsurunun mahiyetini, keyfiyet ve durumlarını,
farklılık ve vasıflarını, isimlerini; denizken buhar, bulut, kar, yağmur,
kaynak ve nehir ve yine buhar olmasını; değişik hareketlerle hareket
bulmasını; denizlerle karaların yer değiştirmesini; denizlerde ve karalarda
bulunanların sudan faydalanmasını, suda hayvanların vücuda gelmesini; su
tabakasının kalınlığı sayılan denizlerin derinliklerininölçülmesini, denizle
gemilerin yürümesini ve gemilerle halkın her tarafa varıp, murat almasını;
yeni dünya (Amerika) bulunup, yer ve deniz devr olunup, batıya giden gemilerin
doğu semtine gelmesini yedi madde ile açıklar. |
Toprak unsurunun mahiyetini, keyfiyet ve durumlarını,
sükûn ve kararını, parçalarını korumasını, vâdi ve dağlarını; yerkürenin iki
tabakaya bölünmesini ve yeni dünyanı ortaya çıkmasıyle çizilişini; kaynakların
fışkırmasını ve yerin sarsılmasını dört madde ile hâkimâne açıklar. |
Yerkürenin üzerinde belirlenen ve varsayılan kutup
dairelerini ve kutupları, yeryüzünün beş kısma bölünmesini gerektirir
sebepleri, dörtte bir meskun kısmın yedi iklime bölündüğü ve yedi iklimin
sınırlarını, her iklimde nice memleketler, dağlar, nehirler ve ne şekil
insanların ve hayvanların bulunduğunu, yedi iklimin ötesinin durumlarının
doksanıncı enleme dek keşfedildiğini ve incelendiğini, yedi iklimin her
birinde en uzun günü bulmayı ve en uzun günden şehirlerin semtlerinin
çıkarıldığını, beldelerin mizaçlarının ve sâkinlerinin farklı bulunduğunu altı
madde ile hakîmâne açıklar. |
Boylam ve enlem daireleri ile yerkürenin satranç ve evleri
misali bölünmesini; enlem ve boylamın tayini ile yeryüzünde bulunan beldelerin
ve yerlerin yerlerinin ve yönlerinin birbirlerine uzaklık ve yakınlık
bakımından nispetlerini; hint dairesiyle zeval çizgisi, itidal çizgisi ve
kıble tesbitini; âlemin kutbu tarafında bulunan kutup yıldızının yüksekliği ve
alçaklığıyle meridyen derecelerinin mesafe ve miktarını ve bunların
bilinmesiyle yerkürenin çapının çevresini ve yüzölçümünü bulmayıp kara ve
denizi, ölçü ve seyirle çeşitli noktalarının mesafelerini; dörtte bir oturulan
yerin burçlar üçgeniyle yedi gezegene mensup olan belde ve yönlerini; zamanın
oniki hayvan üzerinde deveranından yeryüzünde olan tesirleri altı madde ile
hakîmâne açıklar ve ortaya koyar. |
Yeni astronominin şöhret bulduğunu, kaidelerinin kolay ve
muhtasar olduğunu; yerin dönüşüle hareket kıldığını ve yerin ekseninin, âlemin
eksenine paralel ve kutbuna karşı olduğunu; yeni astronomların bunu ispat
ettiğini; gezegenlerin bu astronomiye nispetle duyduğunu, geri döndügünü ve
düz gittiğini; bu yeni astronomiye itirazlar olup, hepsine cevap verildiğini;
feleklerin tabiatlarinde astronomların ihtilaf kıldığını dokuz madde ile
açıklar. |
Bileşiklerin oluşum keyfiyetini, yani tam bileşik cisimler
olan üç bileşiği (mevalid-i selâse) ki maden, bitki ve hayvandır. Hepsini yedi madde ile açıklar. |
Bedenlerin aynası olan anatomi ilmi; cisim ve canın
hürriyetini, hayvanî ve bitkisel ve üçleri, bedene ilişkin olan insanî ruhu ve
geçici olan ruhun bazı durumlarını beş bahisle hakîmâne açıklar. |
Bedenlerin bileşiminin keyfiyetini, uzuvların
tabiatlarının mahiyetini, insan hayatının mizaçlarını, dört rüknün karışım ve
bileşiminin, karışımların sebeblerini, durumlarını ve faydalarını ve onlardan
oluşanı dört madde ile uzun uzun açıklar. |
Azanın fayda, mahiyet ve keyfiyetlerini, isim ve
kuvvetlerini, doğuş ve özelliklerini dört madde ile ayrıntılı olarak açıklar. |
Omurga kemikleri, boyun kemikleri, kaburgalar, eğe
kemikleri ve köprücük kemiklerinin bileşim keyfiyetini beş madde ile açıklar. |
İki el ve iki ayak kemiklerinin bileşik keyfiyetini, isim
ve özelliklerini yedi madde ile açıklar. |
Uzuvların hareketleri keyfiyetini, adalelerin mahiyetini,
cüzlerini, metanet ve özelliklerini üç bölümde ayrıntılı olarak bildirir. |
Göğüs, omuz, el ve parmak adalelerinin keyfiyet ve
hareketlerini altı madde ile açıklar. |
Karın ve bel adalelerini, tenasül uzuvlarının, ayak ve
ayak parmaklarının adaleleri keyfiyetini; bunların hareketlerini ve
faydalarını yedi madde ile açıklar. |
Sinirlerin, atar ve toplar damarların keyfiyetini;
bedenlerin kuvvetlerini, kıyafetle insanların ahlâk ve tavırlarının
bilinmesini; uzuvların şekil farklılığı haseiyle olan insanî vasıflar;
uzuvların çekme ve seyrilmesine bağlı olan durumları beş bölüm ile hakimâne
tafsil eder. |
Atar damarların bittiği yerleri ve faydalarını ayrıntılı
olarak beş madde ile açıklar. |
Sakın damarların bitiş yerlerini
ve faydalarını altı madde ile ayrıntılı olarak açıklar. |
İnsan bedeninde bulunan cinsleri ve kuvvet çeşitlerini,
uzuvlarının içlerinin başlangıcını ve hayat verici dört nefsi, his ve kuvvet
gibi hizmetçileri olan eşyayı altı madde ile açıklar. |
Beden uzuvlarındaki şekillerin hikmetini, kıyafetlerin
farklılığı hasebiyle muhtelif olan canın vasıflarını, insan uzuvlarının
seğrimesinin bükümlerini sekiz madde ile hakîmâne açıklar. |
İnsanı âleme tatbik, enfüsü âfaka tevfik edip; cihanın
mânâ ve cüzlerinin benzerlerini bu insan vücudunda
bulup, bedeninde olan aza e kuvvetlerin bütün eşyaya tek tek vücuh il
benzerliğini; bedenin sıhhatinin korunma ve devamlılığını; tabii ölümle ruhun
bedenden ayrılmasını dört bölüm ile ayrıntılı olarak anlatır. |
Muhafazası lazım olan cânın bileşik uzuvlarının mahiyet,
yer ve menfaatlerini; insan bedeninin sıhhatinin esaslarını; bazı münferit
gıda ve ilaçların tabiat ve hükümlerini; bazı yiyecek ve meyvelerin fayda ve
faziletlerini; insan vücudunu ısıtan ve güzelleştiren bazı elbisenin şekil ve
renklerini onbir madde ile bildirir. |