12-BÖLÜM:
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Altıncı göğün yapısını ve orada
hâkim olan müşteri (Jüpiter) yıldızının vasıflarını beş madde ile beyan eder.
Müşteri yıldızının mümessil
feleğini bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronamlar demişlerdir ki: Yedi
gezegenden müşteri feleğidir ki, ay feleğine nispetle
altıncı felektir. Güneş feleğinin üzerinde bulunup, yüksek felekler nâmıyle
şöhret bulan üç feleğin ortancası olup; müşteri
yıldızı, saadet verici olarak tanınmıştır. Tabiatının adaletli oluşundan ona: En saadetli
adı verilmiştir. Astronomlar, müştere yıldızının
yapısı için dahi üç adet felek ispat edip, düzenlemişlerdir ki; birinci felek, merkezde, kuşakta,
kutuplarda ve harekette burçlar feleğine benzer ve mümessildir. İkinci
felek, merkez dışındadır ki, mümessil feleğin
altında ve iki paralel yüzeyde bulunup, döndürücü merkezin taşıyıcısıdır.
Üçüncü felek, döndürücü felektir ki, müşteri yıldızı onun bir tarafında
çakılmış olup, o kendi merkezi üzerinde hareket ettikçe, bu yıldız dahi onunla dönücüdür.
Müşteri yıldızının mümessil feleği
ki, küllî felektir. O, iki paralel yüzeyle çevrili kürevî bir cisimdir. Yüksek yüzeyi, kendi üzerinde
olan zühal feleğinin çukurumsu yüzeyine; alt yüzeyi, altında
olan merih feleğinin yumru yüzeyine temas etmiştir. Bu mümessil
felek, kendi üzerinde ve altında bulunan öteki felekler gibi, önce büyük
feleğin hareketine uyucu olup, ilk hareket ile âlemin merkezi çevresinde doğudan
batıya zorunlu hareket eder. İkinci olarak, kendine özgü hareketiyle âlemin
merkezi çevresinde sekizinci feleğin hareketi kadar batıdan
doğuya âheste gider. Sekizinci feleğin hareket ettirmesiyle hareket eder. O halde
doruk ve etek, tepe ve kuyruk bununla yetmiş yılda bir derece gider.
Müşteri yıldızının merkez
dışı feleğini şekil ve hareketiyle bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki:
Müşteri yıldızının nizam ve hali için mümessil feleğinin içinde
taşıyıcı nâmıyle tayin olunan ikinci felektir ki, yere şamil ve merkezi, âlemin merkezinden
kendi çapıyla beşbuçuk derece uzaklıkla doruk noktasına
dışarda eğilimli iki paralel yüzeyle kuşatılmış küre bir cisimdir. Bu
kürenin çukurumsu yüzeyi, birinci feleğin çukurumsu yüzeyine bir noktada temas etmiştir
ki, o noktaya: Doruk derler. O nokta, âlemin merkezine kıyasla en uzak nokta
olmakla, müşteri yıldızı o noktaya geldikte; yerin merkezinden
oldukça uzak ve yüksek olur. Bunun gibi bu ikinci feleğin yumru yüzeyi, ilk feleğin
yumru yüzeyine bir noktada müşterektir ki, ona teğettir. Bu noktaya etek
adı verirler. Zira ki, âlemin merkezin nispetle en yakın nokta odur. Zühal
yıldızı, bu taşıyıcı feleğin hareketiyle o noktaya
indikte; yerin merkezine oldukça yakınlaşmış olur. Şimdi bu belirleme
üzere, ilk felekten ikinci felek ayrılıp, anlatılan şekile sokuldukta; birinci
felekten zorunlu olarak iki değişik kalınlıkta küre kalır ki, biri
ikinci feleği içine almıştır, biri ikinci felekle birlikte boşaltılmıştır.
İçine alanın ince tarafı doruğa, kalın tarafı eteğe doğrudur. Boş kürenin
ince ve kalın tarafı, dolu kürenin tersinedir. Bu iki kürenin, feleğin tamamlanmasında
katkıları tamam olmakla birine dolunun tamamlayıcısı ve birine boşun
tamamlayıcısı derler. Her feleğin bir özel hareketi belirlenmiş olup, kendine
mahsus dönme ve kutuplar üzerinde deveran edip, dönüşünü tamamlamak
kaçınılmaz olmakla, eğik felek müşteri, zühalin mümessil feleğinin
altında, kendi mümessil feleği içinde, kendi belirli hareketiyle batıdan
doğuya hareket edip, yıldızı da hareket ettirir. Şu halde bu yıldız, onunla her burçta
bir sene durarak, oniki senede
bir dönüşünü tamamlar. Adı geçen yıldız, kendi altında olan
feleklere nispetle yerden uzak ve dairesi geniş olduğundan, yıldızın
hareketi, müşterinin altında bulunan diğer gezegenlerin hareketlerinden daha ağır görünür.
Üçüncü Madde
Müşteri yıldızının döndürücü
feleğini, yapısı ve hareketiyle bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar, bu müşteri
yıldızının dahi durumlarının tanzimini, belirlenmiş ölçülerle tayin
konusunda yetinmeyip, yere şâmil olmayan bir başka küçük felek de ispat edip,
ona: Döndürücü felek demişlerdir. Döndürücü felek, müşterinin mümessil
feleğinde yere şâmil olmayan bir küçük felektir ki, bu
yıldızın kendisini taşıyan ve merkez dışı olan ikinci feleğe eğimli
kuşağına dahil ve ona gömülmüştür ki, çapı, taşıyıcı feleğin her iki
yüzeyine teğettir. Döndürücü felek, bir tek yüzeyle kuşatılmış dolu bir küredir. Kendi mekanında, eğilimli feleğin cismine düzenli hareketle batıdan
doğuya dönüp; bir talimli feleğin cisminde düzenli hareketle batıdan
doğuya dönü;p; bir tarafında çakılmış olan müşteriyi kendisiyle beraber döndürür. Bu feleğin
kendi merkezi çevresinde olan batıya yönelik hareketiyle bu felek,
müşteri yıldızını, bir gün bir gecede kendi kuşağının üçyüzaltmış
derecesinden takriben bir derece kadar mesafe alıp gider. Yani orta bir hareketle
güneşinki kadar hareket ettirir ki, senede bir dönüşümü tamam eder. Bu harekete:
Yıldızın farklı hareketi ve yıldızın kendine özgü hareketi derler.
Bu müşteri yıldızı dahi bir yüzeyle kuşatılmış kürevî bir isim, içi
dolu ve ışıklıdır. Döndürücü feleğin bir yanında gömülü bulunan kuşağı
yanında, ortak bir noktada dördüncüsüyle temas etmiştir. Yani yıldız,
tamamiyle döndürücünün cisminde bulunup, yüzeyi, yüzeyine teğet olmuştur.
Taşıyıcının bir tarafında, döndürücü feleğin kendine has hareketi gibi bu
yıldızın dahi döndürücüsü tarafında, kendi merkezi üzerinde dönücü hareketini,
rasatçıların çoğu gözetleyip: "Feleklerde duran bir şey yoktur,"
demişlerdir.
Müşteri yıldızının sürat ve
istikametini, yavaşlama ve duraklamasını,
geriye dönüş ve
şaşırmışlığını, güneş ile
olan bağlantı ve yakınlığını
bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki:
Müşteri yıldızı aynı zamanda kâh sürat ve kâh istikamet ve kâh yavaşlama ve kâh
duraklama ve kâh geri dönme ve kâh bu durumların tekrarı halindeki
şaşırmışlığının açıklanması budur ki: Bu yıldız, döndürücünün
en yükseğinde bulundukta; kendi merkezinin hareketi, döndürücü feleğin merkezinin
hareketine burçlar sırası üzere uymasıyla, yıldız
hızlı hareket eder görünür. Ne zaman yıldız, döndürücünün alt tarafına bir miktar
eğimli olup, düz hareket eder ve yıldız döndürücünün eteğine inmesi durumunda
yavaş hareket eder görünür. Zira ki, yıldızın kendi merkezi,
inişte olduğundan hareketi görünmez olur. Yıldız, döndürücünün en altına
yakın oldukta; kendi merkezinin burçlar sırasına ters hareketi,
döndürücüsünün merkezinin taşıyıcısı hareketiyle sıraya uygun
olan hareketine eşit olup; iki hareket birbirine mukabil gelip, muarız olduğu için
yıldız durur görünür. Yıldız, döndürücünün aşağısında bulundukta; kendi
merkezinin hareketi, döndürücüsünün merkezinin hareketinden fazla olup,
yıldız geri döner görünür. yıldızın dönüşü tamam olup, iki
hareket yine eşitlendikte; ikinci olarak durur görünür. Bu duruştan sonra yine yavaş
hareket ediyor görünür. Zira ki, yıldızın kendi merkezine uygun olmakla,
hareketi görünmez olup, ancak döndürücünün merkezinin hareketi görünür. Bundan sonra
yavaş hareketi yine düzelir ve süratli görünür. Halbuki yıldız, kendi
döndürücüsünde dönüşünü ihtilâfsız tamam eder. Zira ki,
yıldızların ve feleklerin hareketleri kendi küreleri kuşağına kıyasla
benzer ve düzgündür. Yıldızın geriye dönüşünden önceki durağına: Makam,
sonrakine: İkinci makam derler.
Müşteri yıldızının geriye dönüşü
dört ay, düzgün hareketi sekiz ay dokuz gündür. Bu yıldızın eğilimli feleği,
güney ve kuzeye burçlar kuşağından birer buçuk derece eğimi var ise; döndürücü feleğinin
dahi doruğu ve eteği dahi eğilimli felekten kâh güney tarafına, kâh kuzey
tarafına eğilimli olup, ikibuçuk derece enlem farkı bulunmakla,
yürüyüşünde şaşırmış gibi görünüp, şaşırmış olarak
isimlendirilmiştir. Bu müşteri yıldızına, güneşe nispetle ârız olan bağlantı ve yaklaşma
beyanı budur ki; bu yıldızın, zühal gibi daima döndürücüsünün ortasından kendi cisminin merkezi
uzaklığı; güneşin merkezinin burçlar feleğinde olan
ortasından döndürücünün merkezinin ortası gibidir. Bu durumda, müşteri
yıldızı, döndürücüsünün doruğunda bulunduğunda sürekli güneşle aynı
hizada olur. Zira ki güneşin merkezi, döndürücünün merkezinden uzaklaştıkça,
döndürücünün orta doruğundan yıldızın merkezi dahi güneşin
uzaklığı kadar uzak olur. Güneş, döndürücünün merkezine karşı oldukta; yıldız
dahi döndürücünün eteğine inmiş olur. bu durumda, bu yıldızın
güneşle yakınlığı, sürekli döndürücüsünün zirvesinde bulunduğu halde vâki olur.
Güneşle karşı karşıya gelmesi, döndürücüsünün eteğindeyken olur. Bu
yıldızın güneşe iki yaklaşışı arasında olan süre, bir sene otuzüç gündür.
Beşinci Madde
Müşteri yıldızının doruk ve
eteğini; tepe ve kuyruk düğümlerini; tabiat ve
vasıflarını; uzaklığını
mesafesini ve cismin ölçüsünü bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Müşteri
yıldızının doruğu, tepe ve kuyruk noktaları arasından yani
eğilimli feleğinin, burçlar feleğinden kuzeye fazla eğiminden yirmi derece öndedir.
Şimdi müşterinin doruğu, tepe düğümünden yetmiş derece geridedir.
Zühal ile müşteriden başka şaşırmış yıldızların
dorukları, tepe düğümlerinden doksan derece kuzeyde bulunurlar. Çünkü doruklar ve etekler, yukarıda
açıklandığı üzere, sâbit feleklere uygun hareket ederler. Müşterinin doruğunun
burçlar feleğindeki mekanı rumî tarihin asiz senesinde başak burcunun
ondokuz buçuk derecesinde belirlenmişti. Eteği dahi balık burcunun
ondokuzbuçuk derecesine ulaşmıştı. Tepe düğüm noktası, yengeç burcunun dokuçbuçuk
derecesine gelmişti. Kuyruk düğümü, oğlak burcunun dokuçbuçuk derecesinde
kalmıştı. Halen rumî tarih, ikibin altmışdokuz seneye erip, hicrî tarih de
binyüzyetmiş seneye yetmiştir. O halde asîz tarihinden bu tarihe gelinceye dek,
her yetmiş seneyi bir dereceye dağıtmakla bütün noktalar takriben
sekiz derece gitmiştir. Bu minval üzere hesap etmek, her tarihte bütün
noktaların yerlerini belirler.
Müşteri yıldızının tabiatında ve
övgüye değer vasıflarında, müneccimler sözbirliği edip, demişlerdir ki: Müşterinin
tabiatı itidal üzere sıcak ve rutubetli olup, gündüz erkeği olmakla; büyük uğurlu nâmıyle
isimlendirilmiştir. bu yıldızın
vasıfları: Din gayreti, ilim, hilim, haya, cömertlik, tevazu, akıl, iffet, talakât ve fasihlik
bulunmuştur. Bu yıldız, rahimlere düşen döllere tali olsa, Hak'kın emriyle bunun
selîm tabiatı ve övülmüş vasıfları, onlara sirayetle
yaratılıp ve huy olup, talileri müşteri hüküm olunur. "Annesinin karnında kutlu olan
kutludur," hadisi gereğince; onlar o saadetle dünyaya gelip, her biri sait (kutlu) bulunur. Bu
yıldız, pazartesi gecesine ve perşembe gününe hakimdir. O gecenin
günbatımından sonra ve bu gündüzün gün doğumundan sonra birer zaman
saatleri, bu yıldıza nispet kılınmıştır.
Müşteri yıldızının ve mümessil
feleğinin uzaklık mesafelerinde ve kalınlıklarında ve cisimlerinde rasatçılar,
geometriciler ve matematikçiler ittifak edip, demişlerdir ki: Müşterinin mümessil
feleğinin yumuk yüzeyinin, âlemin merkezinden uzaklık mesafesi takriben yirmiiki bin
kere bin ve dokuzyüz doksan ikibin dörtyüzseksenyedi fersah ölçülmüştür.
Çukur yüzeyinin ise, uzaklığı takriben ondörtbin kere bin
ve yediyüzyetmişbin dokuzyüs kırkdört fersah hesap
kılınmıştır. Bu mümessil feleğin
kalınlığı takriben sekizbin kere ybin ve ikiyüz yirmi bin
beşyüzkırküç fersah bulunmuştur. Müşteri yıldızının
cismi, takriben yer cisminin yarısı kadar bulunup, hepsi delillerle ispat olunmuştur. (Allah daha iyi
bilir.)