16-BÖLÜM:
SEKİZİNCİ BÖLÜM
İkinci göğün yapısını ve burada hâkim
olan utarit yıldızının durumlarını beş madde ile bildirir.
Utarit (merkür) yıldızının mümessil
feleğini ve hareketinin görüntüsünü
bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Utarit
feleği, yedi gezegenden sayılmıştır ki, ay feleğine
oranla sekizinci; zühre feleğinin altında olup, iki aşağı nâmıyle
meşhur olan iki feleğin altta olanıdır. Ay feleğine
yakındır. Utarit yıldızı burada tek başına
hakim olup, karıştırıcı ismi ile
tanınmıştır. Bu feleğin durumu ve yapısı,
parçaları bakımından, öteki gezegenlerden farklıdır. Astronomlar, Utarit
yıldızı için yere şâmil üç büyük felek ve yere şâmil olmayan bir küçük felek tesbit etmişlerdir.
Gözetleme sureti ile değişik durumlarını bu
dört felekle belirleyip, nizamını vermişlerdir. Birinci felek küllî felektir
ki; merkezde, eksende, kuşakta, kutuplarda ve harekette burçlar feleğine uygun
ve mümessildir. Bu felek, öteki mümessiller gibi yere şâmil ve merkezi âlemin
merkezidir. iki paralel yüzeyle kuşatılmış küre bir cisimdir
ki, üst yüzeyi üzerinde olan zührenin alt yüzeyine ve alt yüzeyi altında olan
ağın üst yüzeyine teğettir. Bu mümessil felek, kendi üstünde ve altında bulunan
diğer felekler gibi önce büyük feleğin günlük hareketine uyup, âlemin merkezî
çevresinde doğudan batıya zorunlu hareket eder. İkinci olarak
burçlar feleğinin yavaş hareketi kadar kendi özel hareketi ile âlemin merkezi çevresinde
doğudan batıya zorunlu hareket eder. İkinci olarak burçlar feleğinin yavaş hareketi kadar kendi özel hareketi ile âlemin merkezi çevresinde
batıdan doğuya âheste gider. Sanki burçlar feleğini hareket
ettirmesi ile hareket eder gibidir. Şu halde doruk, etek, tepe ve kuyruk
noktaları bu hareket üzere her yetmiş güneş senesinde bir derece mesafe kat
eder. Utaritin açıklanacak döndürücü feleğinde bulunan ikinci
doruğundan başka ve ayın açıklanacak doruğundan ve mümessilinden ve diğer
noktalarından başkadır, -
zira ki bu dördü, onlara muhalif bulunup doğudan batıya
hareket ederler-.
İkinci Madde:
Utarit Yıldızının merkez
dışı olan yönetici feleğini ve taşıyıcı
feleğini
apı ve hareketleri ile bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Utaritin
yöneticisi, mümessil feleği ile birlikte boş bir felektir ki, merkez
dışı olan iki feleğinin birincisidir. ikincisi dolu felektir ve utaritin
dört feleğinden ikincisidir. Yönetici felek, içine aldığı merkez
dışı ikinci feleğin merkezini, doğudan batıya hareket ettirerek idare
ettiği için buna yönetici derler. Merkez dışı olan diğer felekler,
mümessil feleklerin içinde oldukları gibi bu yönetici felek dahi mümessilinin içindedir.
Yöneticinin yumru yüzeyi, mümessilin yumru yüzeyine birinci doruk namıyle
meşhur olan ortak bir noktada teğettir. Yöneticinin çukur yüzeyi,
mümessilin çukur yüzeyine birinci etek adıyla bilinen ortak bir noktada temas
etmiştir. Yönetici feleğin merkezi, âlemin merkezinden altı derece
kadar doruğu tarafına çıkmıştır.
Mümessil felekten yönetici felek ayrıldıkta, diğer
mümessilleri tamamlayıcı olan ikişer küre şeklinde benzerleri, bu mümessilden
dahi meydana gelmiştir. Bundan sonra merkez dışının
ikincisi, utarit yıldızının üçüncü feleğidir. Bu yönetici felekten
boşalmıştır. Döndürücünün merkezini taşır. Yönetici felek, mümessilinin içinde bulunduğu üzere, bu
taşıyıcı felek dahi yönetici feleğin içindedir.
Taşıyıcının yumru yüzeyi, yöneticinin yumru yüzeyine ikinci evc namıyle
bilinen bir noktada yetmişdir. Taşıyıcının çukur yüzeyi ve yumru yüzeyi,
yöneticinin çukur yüzeyine ikinci etek tabir olunur bir noktada teğettir.
Taşıyıcının merkezi, yöneticinin merkezinden üç derece ve âlemin merkezinden dokuz
derece doruk tarafına çıkmıştır. Yönetici felekten
taşıyıcı felek ayrıldıkta, yöneticiden iki küre
kalır ki, onun
tamamlayıcısıdır.
Utarit bu tertip ve tecrübe ile bu
şekil ve görünüşe gelir ki: Kendisinde iki doruk ve iki etek bulunur. Bunlar
mümessilden parça gibi olduklarından, mümessil doruğu ve mümessil eteği
namıyla şöhret bulmuşlardır. Diğerleri dahi yöneticiden parça
oldukları görünümünden dolayı yönetici doruğu ve yönetici eteği
adıyla isimlendirilmişlerdir. Mümessilin doruk ve eteğine birinciler dahi derler.
Yöneticiye mensup doruk ve eteğe dahi ikinciler derler.
Her feleğin kendine özgü hareketi olup; kendi merkez, mihver,
kuşak ve kutupları üzerinde dönüp, dönüşünü tamam etmek
kaçınılmaz olduğu için utaritin yönetici feleği de, zührenin altında kendi
mümessili içinde ve kendi merkezi çevresinde hareketi ile batıdan doğuya
burçlar sırasına uymayan utaridin ikinci doruğunu idare eder. Güneşin
ortası kadar hareket edip bir güneş senesinde bir devresini tamamlar. Utaritin
taşıyıcı feleği dahi yönetici feleğin içinde, teki
taşıyıcı felekler gibi kendi merkezi çevresinde özel hareketi ile batıdan doğuya burçlar
sırası üzere utaridin döndürücü feleğini idare ile güneşin ortasının
iki katı kadar hareket edip, hareketinin yarısı yöneticinin sıraya uygun
hareketine karşıdır. Diğer yarısı güneşin ortasına eşit gelip,
utarit her burçta onyedi gün bekleyip, bazı burçlarda tereddüt etse, iki ay kalıp, senede bir
derecesini güneşle beraber tamamlar. Utaridin döndürücüsünün merkezi, zühreninki gibi
sürekli güneşin merkezine mutabık olup asla muhalefet etmez. Bunun
için utarit yıldızı döndürücüsünün çapının
yarısından fazla güneşten ırağa gitmez. Çapının yarısı ortasında yirmi dereceden
fazla uzağa yetmez. (Allah daha iyi bilir).
Utarit yıldızının döndürücü
feleğini, şekil ve hareketiyle bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar, bu utarit
yıldızının dahi durumlarının tanzimine diğer
şaşırmış gezegenler gibi, belirlenen ölçülerle yetinmeyip; yere şâmil olmayan bir küçük felek dahi tespit
edip, ona: Döndürücü felek demişlerdir. Döndürücü felek, utaritin
mümessil feleğinde yere şâmil olmayan bir küçük felektir ki, utaritin dört
feleğinden dördüncüsüdür. Aynı zamanda yıldızın cisminin
taşıyıcısıdır. Merkez dışı olan üçüncü taşıyıcı feleğin
kuşağında, yani iki kutbu arasında
çakılmıştır ki, çapı taşıyıcının
kalınlığına eşit olup, yüzeyi, taşyıcı
durumdaki döndürücünün iki yüzeyine yukarıda ve aşağıda
birer noktada teğettir. Döndürücü felek, bir tek yüzeyle
kuşatılmıştır, dolu ve küre bir cisimdir. Taşıyıcı feleğin cisminde, kendi merkezi
çevresinde kendine özgü hareketiyle batıdan doğuya burçlar sırası
üzere deveran edip; bir tarafında çakılı olan utaridi kendisiyle birlik hareket ettirir.
Bu felek, utarit yıldızını bir gün bir gecede, kendi
kuşağının üçyüzaltmış derecesinden üç dereceden fazla mesafeye alıp gider. Yaklaşık, dört
ayda bir dönüşünü tamamlar. Bu harekete: Değişik hareket, özel hareket
dahi derler.
Utarit yıldızı dahi tek yüzeyle
kuşatılmış dolu, ışıklı ve kürevî bir cisimdir. Döndürücü feleğini cisminde gömülmüştür ki,
döndürücünün yüzeyinin iki kutbu yarısında, kuşağı yanında,
bir tarafta bulunup, ortak bir noktada döndürücünün yüzeyine temas etmiştir. Yani
yıldızın cismi, tamamiyle döndürücünün cismine dahil bulunmuştur.
Taşıyıcı felek, bir tarafında, döndürücünün dönüşü gibi, utarit
yıldızının dahi döndürücüsü tarafında, kendi merkezi çevresinde, burçlar sırası üzere sürekli
dönüş hareketini incelemeyle; rasatçılar günyarısında bulunan
güneş tutulmasında müşahede etmişlerdir.
Utarit yıldızının sürat ve düz
gidişini, yavaşlama ve duraklamasını, geri
dönüş ve
şaşırmışlığını, güneş ile
olan bağlantı ve yaklaşımı bildirir.
Ey aziz, astronomlar demişlerdir ki: Bu utarit
yıldızına da, kâh sürat, kâh düz gidiş, kâh yavaşlama, kâh duraklama, kâh geri
dönüş ve kâh yürüyüşünde şaşırmışlık ârız olur. Bu
durumların açıklanması budur ki: Yıldız, döndürücüsünün yukarısında bulundukta; kendi merkezinin
hareketi, döndürücüsünün merkezinin hareketine burçlar sırası
üzere uyar ve yıldız hızlı hareket eder görünür. Ne zaman döndürücü
tarafına bir miktar eğilse, düz hareket eder görünür. Yıldız, döndürücünün
aşağısına inişte yavaş hareket eder görünür. Zira ki, yıldızın kendi
merkezi inişte olduğundan, hareketi görünmez olup, ancak tedvirin merkezinin hareketi
görünür. Yıldız, döndürücünün en aşağısına yakın oldukta;
kendi merkezinin burçlar sırasına uymayan hareketi, döndürücünün merkezinin,
taşıyıcının hareketiyle burçlar sırası üzere olan hareketine eşit olup, hareketler
birbirine muarız ve karşı olmakla; yıldız durur görünür.
Yıldızın geri dönüşü tamam olup, iki hareket birbirine eşit geldikte; yıldız ikinci kez
durur görünür. Bundan sonra yine yavaş hareket eder görünür. Zira ki
yıldızın kendi merkezi, döndürücünün merkezinin hareketi görünür. Yavaşlamadan sonra
tekrar hızlı hareket eder görünür. Halbuki yıldız, kendi
döndürücüsünde dönüşünü tek düze sürdürür. Zira ki feleklerin hareketi, kendi küreleri
kuşağına nispetle basit, benzerli ve düzdür.
Yıldızın, geri dönüşünden önceki
duruşuna: Birinci makam, ötekine: İkinci makam derler. Utarit yıldızının geri
dönüş süresi yirmibir gündür. Düz gidişi üç ay beş gündür. Bu yıldızın,
taşıyıcı feleğinin burçlar kuşağından kuzeye ve güneye üç ve dörtte bir derece eğimli iken;
döndürücüsünün dahi doruğu ve eteği, eğilimli feleğinden kâh
kuzeye, kâh güneye eğilimi olup; yaklaşık altı derece enlem farkı dahi
bulunmuştur. bu yıldız dahi yürüyüşünde şaşırmış gibi görünüp,
şaşırmış adıyla isimlendirilmiştir. Güneşe nispetle bu yıldıza ârız olan
bağlantı ve yaklaşımın açıklanması budur ki: bu yıldızın
taşıyıcısının hareketi, güneşin merkez
dışı feleğinin hareketiyle eşit olduğundan, döndürücünün merkezi dahi
sürekli güneşin merkezininkine eşit bulunmuştur. Şu halde utarit
yıldızı, güneşin çevresinde döndürücüsünün hareketiyle deveran eyledikçe,
döndürücüsünün yarıçapı miktarı güneşten uzaklıkta, onu
tavaf edip; iki uzaklığın ortalarına geldikte; kâh sabah, kâh akşam meşale
gibi çakıp, kâh güneşle yakın olur. Zühre gibi güneş kursuna yakın olup,
her bir dönüşünde iki kere güneşle yakın olur. Bir kere süratli gidişinin
yarısında yani döndürücüsünün zirvesinde bulundukta; sürekli
çakışması ve yaklaşması olur. Bir kere dahi geri dönüşünün yarıksında yani döndürücünün
eteğinde oldukta; güneşle sürekli çakışması ve
yaklaşımı bulunur. İki yaklaşımı
arasında olan müddet iki aydır.
Utarit yıldızının ilk doruk ve
eteğinin, tepe ve kuyruk düğümlerinin
burçlar feleğindeki yerlerini; kendi tabiat ve
vasıflarını; feleğinin
uzaklık mesafesini ve cisminin miktarını
bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Utarit
yıldızının doruğu, tepe ile kuyruk düğümleri arasında yani
eğilimli feleğinin burçlar feleğinden kuzeye oldukça eğiliminde vâki olmuştur
ki, tepe düğümünden doksan derece sonradır. Çünkü üst ve aşağı
noktalar, yukarıda açıklandığı üzere, burçlar feleğinin hareketine uygun olan mümessillerin
hareketleriyle hareket ederler. İlk doruk, utaritin burçlar feleğinden
eri, rumî tarihin asiz senesinde terazi burcunun yirmi altı buçuk
derecesindeydi. Eteği, aynı şekilde koç burcunun yirmialtı buçuk
derecesindeydi. Şu halde doruk ve etek, tepe ve kuyruk dahi yukarıda defalarca
açıklandığı üzere halen, yaklaşık sekiz derece mesafe hareket etmişlerdir.
Zira ki, rumî tarih halen ikibin altmışdokuzdur. Hicrî tarih ise
binyüzyetmişe, yetmiştir.
Utarit yıldızının tabiat ve
vasıflarında müneccimler sözbirliği edip, demişlerdir ki: Utaritin tabiatı soğukluk ve
kuruluk olup, gündüz erkeği bulunmuştur. Kendinden başka yıldızın
tabiatiyle uyuşucu olduğundan; uyuşan ve münafık nâmıyle isimlendirilmiştir. Bu
yıldızın vasıfları: Edeb, zeyreklik, anlayışlılık, feraset, zihin,
dirayet, nutuk, belagat, nakış, kitabet, hesap, isabet, zekâ, dikkat, sanat, hile ve hıyanet
bulunmuştur. Bu yıldızın tali düştüğü menilerde bu
vasıflarıyla etkili olduğu gözlenmiştir. Bu yıldız, pazar gecesi ve
çarşamba gününe hâkim olduğu gözlenmiştir. Bu yıldız, pazar gecesi ve
çarşamba gününe hâkim bulunmuştur. O gecenin ve bu gündüzün ilk saatleri, buna nispet
kılınmıştır.
Utarit yıldızının ölçü ve cisminde, mümessil
feleğinin uzaklığı mesafesinde rasatçılar, geometriciler ve matematikçiler
sözbirliğiyle demişlerdir ki: Utaritin mümessil feleğinin yumru yüzeyinin, âlemin
merkezinden uzaklığı, yaklaşık ikiyüz yetmişaltıbin
altıyüzelliiki fersah hesaplanmıştır. çukur yüzeyinin uzaklığı ise yaklaşık
seksenyedibin beşyüzyirmidört fersah ölçülmüştür. Bu feleğin kalınlığı
yaklaşık yüzseksendokuzbin altıyüzyirmisekiz fersah ölçülmüştür. Utaritin cismi, yerkürenin cisminin takriben otuzikidebir miktarı
bulunup, delillerle hepsi ispatlanmıştır.