15-BÖLÜM:
YEDİNCİ BÖLÜM
Üçüncü göğün yapısı ve burada hükmeden zühre
yıldızının (venüs) durumlarını beş madde ile
açıklar.
Zühre
yıldızının mümessil feleğini bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki,
astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden biri de zühredir ki, ay
feleğine oranla üçüncü felektir. Güneş feleğinin altıda olup, iki
aşağı nâmıyle bilinen iki feleğin yukarıda
olanıdır. Güneş feleğine yakın
bulunmuştur. Zühre yıldızı, küçük kutlu ismiyle isimlenmiştir.
Bilginler, üç yüksek feleğin yapısı gibi, zühre
yıldızı için de üç adet felek ispat
edip, nizamını vermişlerdir. Birinci felek, merkezde, kuşakta,
kutuplarda ve harekette burçlar feleğine benzer ve mümessildir. İkinci
felek, merkez dışıdır ki, yine birinci feleğin gövdesinde iki paralel
yüzeyde bulunup, döndürücünün merkezini taşıyıcıdır. Üçüncü felek, döndürücü
felektir ki, zühre yıldızı onun bir tarafında çakılmıştır.
Döndürücü felek, kendi merkezi üzerinde hareket ettikçe, zühreyi dahi kendisiye
beraber hareket ettirir, zühre yıldızının mümessil feleği ki, küllî felektir. Merkez ve mihverde, kuşak e
kutuplarda, harekette burçlar feleğine uyumlu ve diğer gezegenler
gibi mutabıktır. iki paralel yüzeyle kuşatılmış bir kürevî
cisimdir. Üst yüzeyi, üzerinde olan güneş feleğinin çukur yüzeyine ve çukur yüzeyi,
altında bulunan utaritin yumru yüzeyine teğettir. Mümessil felek, kendi üzerinde ve
altında olan öteki felekler gibi, önce büyük feleğin günlük hareketine
uyup, bu hareketle âlemin merkezi çevresinde doğudan batıya
hareket eder. İkinci olarak, burçlar feleğinin yavaş hareketi kadar, kendi
özel hareketiyle âlemin merkezi çevresinde batıdan doğuya âheste gider.
Sanki burçlar feleği onu döndürür. Doruk, etek, tepe ve kuyruk noktaları bu
hareketle her yetmiş senede bir derece yer kateder.
ikinci Madde
Zühre yıldızının merkez
dışı feleğinin, yapı ve hareketini bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Bu zühre
yıldızının düzenin halletmek için mümessil felek gövdesinde
taşıyıcı nâmıyle belirlenen ikinci felektir ki; yere şâmil ve âlemin merkezinden kendi
çapı ve cüzleriyle iki derece mesafe ile doruk tarafı
dışında iki paralel yüzeyle kuşatılmış küre bir cisimdir. Bu kürenin yumru
yüzeyi, birinci feleğin yumru yüzeyiyle bir noktada temas etmiştir ki, o noktaya:
Doruk derler. Bu nokta, âlemin merkezine kıyasla en uzak nokta
olduğundan, zühre yıldızı, taşıyıcısının hareketiyle bu noktaya
geldikte; yerin merkezinden oldukça uzak olur ve yüksek
olur. İkinci feleğin çukur
yüzeyi, birinci feleğin çukur yüzeyine ortak bir
noktada teğettir ki, o noktaya: Etek derler. O nokta, âlemin merkezine nispetle en yakın noktadır.
Zühre yıldızı, taşıyıcı feleğinin hareketiyle o noktaya indikte; yerin merkezine çok
yakı olup, alçalmış olur. Birinci felekten ikinci felek
ayrılıp boşaldıkta; zorunlu olarak değişik kalınlıkta iki küre meydana
gelir ki, biri ikinci feleği içine alır, öteki ikinci felekle beraber boştur.
Doğu kürenin ince tarafı doruk tarafa, kalın tarafı eteğe dönük olur.
Boş kürenin ince ve kalın tarafları ötekinin tersine gelir. Bu iki kürenin,
feleğin tamamlanmasında katkıları tamam olduğundan; birine dolunun
tamamlayıcısı, öbürüne boşun tamamlayıcısı derler. Her feleğin özel bir
hareketi belirlenmiş olup, kendi kutupları üzerinde dönüp, dönüşünü tamam etmek
kaçınılmaz bir iş olmakla; zührenin eğilimli feleği dahi, güneşin küllî
feleği altında, kendi mümessil feleği gövdesinde; kendi merkezinin çevresinde özel
hareketiyle batıdan doğuya güneşin merkez dışı feleğinin
hareketine uygun olarak hareket edip; zühre yıldızını da, kendisiyle beraber hareket
ettirir. Şu halde zühre, her burçta yirmidört gü gider. Bazı burçlarda tereddüt eylese,
dört ay kalıp, senede bir dönüşünü güneşle birlikte tamam eder. Bu
yıldızın döndürücü merkezi, güneşin merkezinden hiç ayrılmayıp,
güneşin tepe noktasıyla birlikte seyre hareket eylediğinden, bu
yıldızın güneşten uzaklığının mesafesi, yaklaşık döndürücüsünün çapının
yarısı kadardır. Ortalama, zühre yıldızının güneşten uzaklığı
kırk derecedir.
Üçüncü Madde
Zühre yıldızının döndürücü feleğini
şekil ve hareketiyle bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar; zühre
yıldızının dahi durumlarının tanzimine üç yüksek felek gibi anlatılanlar kadarıyle
yetinmeyip, yere şâmil olmayan bir küçük felek daha ispat edip, ona: Döndürücü
felek demişlerdir. Döndürücü felek, mümessil felekte arza
şâmil olmayan küçük bir felektir ki, bu yıldızın kendisini
taşıyıcıdır. Yere şâmil merkez
dışı olan ikinci eğilimli feleğin kuşağında
çakılmış ve gömülmüştür. Döndürücünün çapı, taşıyıcının iki yüzeyine
teğet ve eşittire. Döndürücü felek, bir yüzeyle kuşatılmış odlu ve küre bir cisimdir. Eğilimli feleğin cisminde, kendi merkezi çevresinde belirli bir
hareketle batıdan doğuya burçlar sırası üzere dönüp; bir
tarafında çakılmış olan zühreyi kendisiyle birlikte döndürerek alıp gider. Döndürücü
felek, kendi merkezi çevresinde zühreyi, bir gün bir gecede kendi
kuşağının üçyüzaltmış derecesinden yarım
dereceden fazla döndürüp, hareket ettirip, yaklaşık
ondokuzbuçuk ayda bir dönüşünü tamam eder. Bu harekete,
yıldızın değişik hareketi ve yıldızın
özel hareketi derler. Zühre
yıldızı dahi bir yüzeyle kuşatılmış bir küre
cisimdir. dolu ve
ışıklıdır. Döndürücü feleğinin cisminde gömülüdür
ki, yıldızın yüzeyi,
döndürücünün iki kutbu arasında, kuşağı yanında, bir tarafında bulunan ortak bir
noktada döndürücünün yüzeyine teğettir. Yani zühre, tamamıyle döndürücünün
cisminde bulunup, yüzeyi, yüzeyine temas etmiştir.
Taşıyıcının bir tarafında döndürücü feleğin
açıklanan hareketi gibi, zühre yaldızının
dahi döndürücüsü tarafından ve kendi merkezi çevresinde burçlar sırası
üzere kendine özgü hareketi, yeni rasatçılar tarafgından gözlenmiştir.
Dördüncü Madde
Zühre
yıldızının sürat, istikamet, yavaşlama, duraklama ve
şaşırmışlığını
ve güneş ile olan
bağlantı ve yaklaşımını bildirir.
Ey aiz, malum olsun ki, astronomlar
demişlerdir ki: Zühre yıldızına dahi kâh sürat, kâh yavaşlık, kâh
duraklama, kâvh geri dönüş ve kâh dönüşünde şaşırmışlık
ârız olur. Bu durumların açıklanması budur ki: Bu
yıldız, döndürücü feleği
yukarısında bulundukta; kendi merkezinin hareketi, döndürücü feleğinin merkezinin
hareketine burçlar sırası üzere uymasıyle, yıldız, hızlı
hareket eder görünür. Ne zaman yıldız, döndürücünün doruğundan tarafa bir miktar
eğilir, o zaman düz hareket eder görünür. Yılız, döndürücünün
eteğine indikte; yavaş hareket eder görünür. Zira ki, yıldızın kendi merkezi,
inişte olduğundan, hareketi görünmez olup, ancak döndürücüsünün merkezinin hareketi
görünür. Yıldız, döndürücünün eteğine yakın oldukta; kedi merkezinin
burçlar sırasına aykırılığı, döndürücüsünün merkezinin hareketiyle sıraya
uygun olan hareketine eşit olup, iki hareket birbirine karşı ve
muarız olmakla; yıldız, geri döner görünür. Yıldızın
geri dönüşü tamam olup, iki
hareket yine eşit oldukta; yıldız ikinci kez durur görünür. bundan sonra yine
yavaş hareket eder görünür. Zira ki, yıldızın kendi merkezi,
döndürücünün doruğuna çıkmakla; hareketi görünmez olup, ancak döndürücünün merkezinin
hareketi görünür. Yavaş hareketten sonra yine düz ve hızlı
hareket eder görünür. Halbuki yıldız, döndürücüsünün içinde, dönüşünü
aynı hızla tamamlar. Zira ki, yıldızların ve feleklerin hareketleri, kendi
küreleri kuşağına oranla benzerli, basit ve düzdür. Yıldızın geri
dönüşünden önceki yerine: birinci makam; sonrakine ikinci makam derler. Zühre yıldızının
dönüş süresi, bir ay onbir gündür. Düz hareketi, sekiz buçuk aydır. Yıldızın
taşıyıcı feleği, burçlar kuşağından güneye ve kuzeye dörtte bir derece kadar
eğilimli iken, döndürücüsünün dahi doruğu ve eteği, eğilimli
feleğinden kâh kuzey tarafa, kâh güney tarafa eğilimli olur. Yaklaşık ikibuçuk
derece enlem farkı dahi bulunmuştur. bu durumlardan dolayı yıldız, yürüyüşünde
şaşırmış gibi görünür. Bundan dolayı şaşırmış
olarak isimlendirilmiştir.
Güneşe oranla bu zühre yıldızının
bağlantı ve yaklaşımını böyle açıklamışlardır ki: Bu yıldızın
taşıyıcısının hareketi, sürekli güneşin merkez dışı hareketiyle eşit olmakla;
döndürücüsünün merkezi dahi güneşin merkezine sürekli teğet bulunmuştur. Şu halde zühre
yıldızı, güneş kurslarının çevresinde, döndürücüsünün hareketiyle
döndükçe, döndürücüsünün çapının yarısı kadar ondan uzakta olur.
Güneşi tavaf ederek iki uzaklığın ortasına geldikte; kâh sabah, kâh akşam meşale gibi
parlayıp; kâh güneşle birlik hareket edip, öteki gezegenler gibi güneş kursundan
uzak düşmeyip, her bir devresinde iki kere güneş ile çakışıp,
bir kere dahi geri dönüşünde yani döndürücüsünün doruğunda bulundukta; sürekli güneşe
yakın olup ve bir kere dahi geri dönüşünün tam ortasında yani
döndürücüsünün eteğinde oldukta; güneş ile sürekli yakınlık ve
çakışması bulunur. İki yaklaşımı arasında olan süre, yaklaşık dokuz ay yirmi gündür.
(Hakikatini en iyi bilen Allah'tır.)
Zühre yıldızının doruk ve eteğini,
tepe ve kuyruk düğümlerini; tabiat ve
vasıflarını, uzaklığının
ve cisminin ölçüsünü bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Zühre
yıldızının doruğu, öteki noktaları ortasında yani
eğilimli feleğinin burçlar feleğinden kuzey tarafa faza eğiliminde bulunur. Tepe
düğümünden doksan derece geridedir. Çünkü doruk ve etek, tepe ve kuyruk
yukarıda açıklandığı üzere, burçlar feleğinin hareketine uygun olan mümessil
feleklerin hareketiyle hareket ederler. Zührenin doruğunun burçlar
feleğindeki mekânı rumî tarihin asiz senesinde, güneşin doruğu gibi ikizler
burunun yirmibirinci derecesinde; eteği ise, yay burcunun
yirmiyedinci derecesinde belirlenmişi. Tepe noktasının yeri, balık
burcunun yirmiyedinci derecesinde ve kuyruk noktasının yeri yaşak burcunun
yirmiyedinci derecesinde belirlenmişti. Halen rumî tarih, ikibinaltmışdokuza
gelip, hicrî tarih dahi binyüzyetmişe, yetmiştir. O halde bu iki nokta, ötekiler
gibi hareket edip, yaklaşık sekiz derece öne geçmişlerdir.
Zührenin tabiat ve vasıflarında müneccimler
sözbirliğiyle demişlerdir ki: Zührenin tabiatı, orta derecede soğukluk ve rutubettir.
Zühre, gece erkeği olmakla, küçük kutlu adını almıştır. Bu
yıldıza bakmanın kalbe sürûr verdiği tecrübe kılınmıştır. Bu
yıldızın vasıfları: Yumuşaklık, sevgi, rikkat, ferah, temennî, oyun, teganni, cinsel güç ve güzel
yaratılış bulunmuştur. Bu yıldızın tali
düştüğü menilerde bütün bu vasıflar aynen müşahede olunmuştur. Bu yıldız, salı
gecesi ve cuma gününe hâkimdir. O gecenin ve bugünün ilk saatleri, buna nispet
kılınmıştır.
Zühre yıldızının mümessil feleğinin
uzaklık mesafelerinde ve cismiyle kalınlığının ölçülerinde rasatçılar,
geometriciler ve matematikçiler ittifakla demişlerdir ki: Zürenin mümessil feleğinin
yumru yüzeyinin âlemin merkezinden uzaklığı yaklaşık, bir kere
bin ve sekizyüzellibin dört fersah ölçülmüştür. Yumru yüzeyinin uzaklığı ise
yaklaşık, ikiyüzyetmişaltıbin altıyüzelliiki fersah hesaplanmıştır. Bu
feleğin kalınlığı yaklaşık, bin kere bin ve beşyüzyetmişüçbin beşyüziki fersah
bulunmuştur. Zührenin cismi, yaklaşık yerin cüzünün onaltıda biri kadar bulunup,
delillerle ispatlanmıştır. (Gerçeğini Allah daha iyi
bilir. Yüce, güçlü ve hakîm olan allah münezzehtir.)