11-BÖLÜM:
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Yedinci göğün yapısını ve onda olan zühal
(satürn) feleğini altı madde ile bildirir.
Zühal yıldızının mümessil feleğini
bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi
gezegenin biri zühal feleğidir ki, ay feleğinden itibaren
sayılınca yedinci felektir. Güneş feleğinin üzerinde bulunup, yüksek felekler
ismiyle şöhret bulmuş olan üç feleğin e büyüğü ve en yükseğidir. Zühal
yıldızı, geyvan lakabıyla lakaplanıp, astronomlar on: Büyük uğursuz,
hızlı hindi demişlerdir. Bu felekte zühalden gayri yıldız yoktur. Bu feleğin
hâkimi sadece zühaldir. Müşteri yıldızı, en büyük saadet; merih,
cellat görünüşlüdür, ona küçük uğursuz demişlerdir. Fakat küçük saadet olan güzel yüzlü
zühredir. Zühal ve karışık sofra görünümlü Utarit, güzel yüzlü
güneş feleğinin altında karar kılmalarıyla iki aşağılıklar olarak
isimlendirilip; üç yüksek ve iki alçak denilip, cümlesine başka bir nâm ile beş
şaşırmış derler. Işıklı güneşe büyük ışıklı, güzel görünümlü aya küçük
ışıklı denilip; hepsi de yedi gezegen nâmıyla meşhur olmuştur. Astronomlar, zühal
yıldızı için üç adet felek ispat edip; birinci felek ki küllî felektir, merkezde,
eksende, kutupta, kuşakta ve harekette burçlar feleğine
benzediği için buna: Mümessil felek demişlerdir. İkincisi, merkez
dışı felektir ki, mümessili altında iki paralel yüzeyde bulunup, dönüş merkezi
dayanıklı olduğundan, buna: Taşıyıcı felek demişlerdir. Üçüncü
feleğe: Döndürücü felek derler ki, zühal yıldızı onun tarafında çakılmış
olup; döndürücü felek kendi merkezi üzere hareketiyle döndükçe, zühali, hareket ettirip,
döndürdüğü için buna: Döndürücü felek demişlerdir.
Mümessil felek, küllî felektir. İki paralel yüzeyle çevrili
yuvarlak bir cisimdir. Yüksek yüzeyi üstünde olan sabit yıldızlar
feleği, onun çukur yüzeyine ve alt yüzü, altında ola müşteri feleğinin
yumru yüzeyine teğettir. Bu feleğin üstünde ve altında bulunan
diğer küllî felekler gibi büyük feleğin hareketine uyup; ilk hareket ile âlemin merkezi
çevresinde doğuda batıya
hareket eder. İkinci olarak, kendi hareketiyle âlemin merkezi çevresinde, sekizinci
feleğin hareketi kadar, batıdan doğuya âheste gider. Anlatılan bu
feleğin altında ola felek küreleri dahi aynı şekilde
doğuya yönelik hareketle
muttasıf olup ve bizzat da batıya yönelik hareketle muttasıf
olmuşlardır. Açıklaması gelecektir.
Zühal
yıldızının, merkezinin dışındaki
feleğinin yapısını bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki,
astronomlara göre; yedi gezegen yıldıza ârız olan çeşitli
işlerin tanzim ve tesviyesi, küllî feleklerin içlerinde, cüzi ve ikinci feleklerin
çeşitli dönüş ve tavırlarının isbatı gerekir. Zühal
yıldızının
durumunun nizamı için mümessil feleğin cisminin içinde yani iki paralel yüzeyle
kuşatılmış olan gövdesi içinde Hamil
(taşıyıcı) nâmıyle ikinci bir felek takdir
etmişlerdir. Bu takdir olunan ikinci felek yere şâmil ve merkezi,
âlemin merkezinden kendi çapının parçalarıyle altıbuçuk derece uzaklık ile
en üst tarafında, dış iki paralel yüzeyle kuşatılmış
küre bir cisimdir. Bu
kürenin yumru yüzeyi ilk feleğin yumru yüzeyiyle bir noktada temas
etmişlerdir ki, o nokta evc (doruk) ismiyle isimlendirilmiştir.
O nokta âlemin merkezine nispetle en uzak noktadır. Zühal
yıldızı o noktaya geldikte; yerin merkezinden oldukça uzak ve
yüksek olmuştur. Bunun
gibi, bu ikinci feleğin iç yüzeyi, birinci feleğin iç yüzeyine doğu
noktasında teğettir. O noktaya haziz (etek) adı verirler. Bu nokta, âlemin merkezine
nispetle en yakın noktadır. Zühal yıldızı bu taşıyıcı
feleğin hareketiyle bu noktaya geldikte; yerin merkezine oldukça yaklaşmış
ve alçalmış olur. Şu halde bu hareket ettirme takdirince o ilk felekten bu
taşıyıcı nâmıyle meşhur olan ikinci felek
ayrılıp, bu surette boşaldıkta,
ilk felekten zorunlu olarak değişik kalıklıkta iki küre
geriye kalır ki, biri
ikinci feleği içine alır, biri ikinci felekten boşalır. Taşıyıcı
feleği kuşatan kürenin ince tarafı, doruk noktaya, kalın
tarafı eteğe
doğrudur. Öteki kürenin kalın ve ince tarafı bunun tersinedir. Bu
iki kürenin, mümessil
feleğin tamamlamakta katkıları olduğundan birine
dolanın tamamlayıcısı
ve birini boşalanın tamamlayıcısı adını
vermişlerdir. Her feleğin özel bir
hareketle dahi hareketi kararlaştırılmış olup; kendine
mahsus eksen ve kutuplar
üzerinde deveran edip, dönüşünü tamam etmek kesin bir iş olmakla;
zühal feleğinin taşıyıcı feleği, burçlar
feleğinin altında, mümessil feleğin
altında kendi hareketiyle batıdan doğuya hareket edip, yıldızları
kendisiyle beraber hareket ettirir. O halde zühal yıldızı onunla
gidip, oniki burcun her
birinde ikibuçuk sene ikamet edip; yirmidokuz sene beş ay altı
günde bir devresini tamamiyle tamamlar. Taşıyıcı felek,
yerden çok uzak ve dairesi
geniş olmakla; zühal yıldızının hareketi, altında
bulunan diğer gezegenlerden ağır görünür. Allah her
şeyden münezzehtir.
Üçüncü Madde
Zühal yıldızının döndürücü feleğini
bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar yine
yıldızlarının durumlarının tanzimi için bu kadar miktarla yetinmeyip; ancak güneşte
merkez dışı olan bir başka ikinci felekten söz etmişlerdir. Lakin
diğer gezegenlerde yere şâmil olmayan küçük gezegenler tespit edip, bunlara:
Döndürücü felekler adını vermişlerdir. Şimdi zühalin döndürücü
feleği, zühalin mümessil feleğinde yere şâmil olmayan bir küçük felektir ki,
yıldızın kendisi, taşıyıcı ve merkez dışı olan
ikinci feleğin kuşağında yerleşmiştir ki, çapı, taşıyıcının iki yüzeyine
teğettir. Döndürücü felek tek bir yüzeyle kuşatılmış bir küredir.
Taşıyıcı feleğin içinde, kendi mekânında belirli bir hareketle batıdan doğuya yani burçlar
sırası üzere dönüp; bir tarafında iki kutbu arasında çakılmış olan, zühal
yıldızını da döndürür. Bu döndürücü felek, kendi merkezi çevresinde batıya doğru hareketiyle
bir gün bir gecede kendi kuşağının üçyüzaltmış
derecesinden bir dereceye yakın hareketiyle, bu yıldızı, güneşin ortasına mutabık
hareket ettirir ki, senede bir kere devresini tamam eder. Buna:
Yıldızın değişik hareketi derler.
Zühal, bir yüzey ile çevrili bir kürevî
cisimdir, içi dolu ve ışıklıdır. Zühal, döndürücü feleğin içindedir
ki, yıldızın yüzeyi, döndürücü feleğin kuşağı üzerinde onun
yüzeyine ortak bir noktada teğet olmuştur. Yani zühalin cismi, döndürücününkine tamamen
temas etmiştir ve taşıyıcının bir tarafında döndürücü feleğin
hareketi gibi belirli bir sıra üzere zühal yıldızının dahi
kendi merkezi etrafında dönücü olduğunu rasatçıların
çoğu görmüşlerdir. Çünkü zühal
feleğinin durumu özetle yazılıp ve parçalarının tertibi takrir ve yapısı ve
şekli bu kadarca beyan ve tasvir olunmuştur. İmdi bu kıyas ile bunun
boşluğunda olan müşteri feleğinin ve onun içinde olan merih feleğinin ve güneş
feleğinin içinde bulunan zühre feleğinin şekil e durumlarını her
yönleriyle, bu zühal feleğine benzerliklerinden, tamamiyle bilinmiştir. Lakin
bunlardaki üç feleğin hareketleri, değişik ve yıldızlarının
nitelikleri farklı; uzaklık ve cisimleri farklı olmakla; her birinin hareketlerinin
miktarlarını, yıldızlarını ve
sıfatlarını, uzaklıklarını ve kürevî
cisimlerini birer bölüm ile tafsil ve kendilerine özgü özelliklerini beyan etmek
lazımdır.
Dördüncü Madde
Zühal
yıldızının düz gitme, durma, yavaşlama ve süratini;
geri dönmesini ve
şaşkınlığını;
güneş ile olan bağlantı ve güneşe
yaklaşmasını bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar
demişlerdir ki: Yedi gezegenden güneşle aydan gayrisine, yani üç
yüksek ile bir alçağa, beş şaşırmış denilmesinin sebebi; bunlar kâh düz,
kâh yavaş giderler, kâh durur, kâh geri dönerler. Yine bazen durup
yavaş yavaş hareket ederler, bazen da düz ve süratli giderler. Bu durumların
açıklanması budur ki: Döndürücünün doruğunda oldukta; kendi merkezi,
döndürücünün merkezi hareketine, burçlar sırası üzere muvafakat edip;
yıldız, hızlı hareket eder görünür. Yıldız, döndürücüye bir miktar meylettikte; düz
hareket eder. Eteğe inmesi halinde, kendi merkezi inişte olduğu
için hareketi görünmez olup, yıldız duraklar görünür. Yıldız, döndürücünün
eteğine yakı oldukta; kendi merkezinin sıraya aykırı hareketi, döndürücünün
merkezi, taşıyıcının hareketiyle uygunluk üzere olmayıp iki hareket
birbirine karşı ve muarız olduğu için, yıldız durur görünür. Yıldız,
eteğe indikte; kendi merkezinin hareketi, döndürücünün merkezininkinden fazla
olduğu için yıldız, geriye döner görünür. Yıldızın
dönüşü tamam olup, iki hareket yine eşit geldikte; ikinci kez durur görünür. Bu duruştan sonra yükselme halinde kendi
hareketi yine görünmez olur. Yıldız yine yavaş hareket eder
görünür. Bu yavaş hareketten sonra yine düz hareket eder görünür. Halbuki yıldız,
kendi dönüşüne düz hareket devresini ihtilâfsız tamam eder. Zira ki, feleklerin
ve yıldızların hareketleri, kendi küreleri kuşağına oranla
ebediyyen basit ve benzerlidir. Yıldızın geriye dönüşünden önceki
durağına ilk makam, sonrakine ikinci makam derler.
Zühal yıldızının geriye dönüşü dört ay,
düz hareketi sekiz ay ve yirmi gündür. Güneşe kıyasla beş
şaşırmışa bağlantı ve yaklaşma
ârız olmuştur. Zühalin, döndürücüsünün orta yerinden kendi merkezine
uzaklığı; güneşin merkezinin burçlar feleğinden olan orta yerinden döndürücünün
merkezinin orta yerinin uzaklığı gibidir. Zühal
yıldızı, döndürücüsünün ortasının doruk noktasında bulunduğu halde, hep orta bir
yakınlıkla güneşe yakın olur. Zira ki güneşin merkezi, döndürücünün merkezinden uzak
oldukça, döndürücünün orta zirvesinden yıldızın merkezi dahi
güneşin uzaklığı kadar uzak olur. Tâ güneş, döndürücünün merkezine karşı
oluncaya değin, yıldız dahi döndürücünün eteğine iner. O halde zühal
yıldızının güneş ile uzaklık ve yakınlığı, döndürücüsünün zirvesinde
bulunduğu halde uygun olur. güneş ile karşılıklı olması, döndürücünün
eteğinde bulunduğu halde olur.
Müşteri ve merih yıldızlarının dahi
güneşle bağlantıları bunun gibi bulunur. Her biri kendi bölümünde anlatılacaktır. Zühal
yıldızının her iki yaklaşması arasında olan müddeti, bir sene onüç
gündür. Zira ki her üçyüz yetmişsekiz günde
bir kere, burçlar feleğinde, güneşin mekânına gelip, bu yüzden görünmeyip
yakın olması itibariyle bu duruma iki gezegenin
çakışması ve güneşe
yaklaşması denilmiştir. Zühal yıldızının
taşıyıcı feleğinin, burçlar
kuşağından güneye ve kuzeye ikişer buçuk derece
eğilimi mevcut iken döndürücü feleğin
dahi zirvesi ile eteği, eğilimli feleğinden kâh güneye kâh kuzeye dört buçuk
derece kadar eğilimli olduğundan;
bu yıldızın seyrinde enlem
değişikliği bulunup, şaşırmış gibi
görünüp, bundan dolayı şaşırmış
olarak isimlendirilmiştir.
Beşinci Madde
Zühal
yıldızının doruk ve etek noktalarını, tepe ve
kuyruk düğümlerini
bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki,
astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden her yıldızın
bir doruğu vardır ki, o, ona ulaştıkta; kendi
feleğinden ve yerden oldukça yüksek ve uzak
olmuş olur. Zirvenin karşıtı olan yere: Ete derler ki, yıldız ona geldikte; yere yakın olmakla kendi
feleğinden oldukça aşağıya inmiş olur. O halde yıldız,
zirvesinde yoldukça kuvvet bulup, eteğe geldikte zayıf olur. Feleğin ilk yarısında
oldukça, eteğe inici olup ikinci yarısında zirveye yükselici olur. Zirvelerle
etekler arası uzaklığı belirlidir, asla değişmez. Zira ki burçlar
feleğinden zirve yerleri bilinse, onların karşıtı etek yerleri itibar
olunur; aksiyle dahi bulunur. Tepelerin yerleri bilindikçe; kuyrukların yerleri dahi
bilinir; aksiyle de belirlenir. Zira ki, zirveler mukabili etekler olduğu gibi,
tepeler mukabili de kuyruklardır. Bu o yerdir ki, onda gezegenlerin
felekleriyle burçlar feleği kesişmiştir. İki yerde, iki
kesişme noktası oluşmuştur ve birbirine karşılıklı gelmiştir. Bu durumda o iki noktanın birine tepe, birine kuyruk derler. Tepe o noktadır ki, yıldız
yondan ayrıldıkta onun enlemi kuzey olur. O noktanın
karşısında olan noktaya kuyruk derler ve bu o noktadır ki, ondan
yıldız geçtikte, onun enlemi güneyde olur. Burada enlemden murat, güneşin yolundan,
yıldızın güneyde ve kuzeyde bulunan uzaklığıdır.
Zühalin doruğu, tepe ve kuyruk noktaları ortasında yani eğilimli feleğin burçlar
kuşağından kuzey tarafına fazla meylinden elli derece geridedir. Çünkü ayın
zirvesinden başka zirveler ve öteki noktalar, sabit feleklerin yavaş hareketine
uygun hareket edicidirler. Şimdi rumî tarihin binbeşyüz onyedi senesinde
zühalin zirvesi, yay burunun dokuzbuçuk derecesinde olup; eğer dahi yay
burcunun karşısında olan ikizler burcunun aynı şekilde dokuzbuçuk derecesinde belirlenmiştir.
Tepesi yengeç burcunun dokuzbuçuk derecesinde olup, kuyruğu dahi yengeçin
karşısında olan oğlak burcunun bunun gibi ondokuzbuçuk derecesinde belirlenmiştir.
Lakin halen rumî tarih, şu anda ikibin altmış dokuz seneye
başlamıştır. Hicrî sene de, binyüzyetmiştir. Şu halde,
astronomların çoğu, sözbirliğiyle zirvelerin ve eteklerin her yetmiş güneş
yılında bir derece hareketleri hesabiyle, o tarihten bu tarihe gelinceye değin
her biri yaklaşık olarak sekiz derece hareket etmiştir. Halen zühalin
zirvesi, yay burcunun onyedi buçuk derecesine ve eteği, ikizlerin
aynı derecesine gitmiştir. Tepe noktası, yengeç burcunun yirmiyedibuçuk
derecesine ve kuyruk noktası, oğlak burcunun aynı derecesine yetmiştir. Şimdi
buna kıyasla her tarihte tepe ve etek noktaları bilinir.
Altıncı Madde
Zühal
yıldızının tabiat ve vasıflarını,
uzaklık mesafesini, cisminin
ölçüsünü bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar
demişlerdir ki: Bu zühal yıldızının tabiati son derece soğuk ve
kurudur. Gündüzsel erkek bulunup, en büyük uğursuz bilinmiştir. Buna
bakmak, keder ve üzüntü vericidir. Nitekim çiçek zühreye bakmak, sevinç ve safra verici
bulunmuştur. Bu yıldıza, ahmak, cahil, cimri, kıskanç,
yalancı, lanetli, gamlı, tenbel, kalın kafa ve zararlı sıfatları nispet
kılınmıştır. Bu yıldız, rahimlere düşen
döllere şans olsa; bunun tabiatı ve
vasıfları, o döllere Allah'ın izniyle sirayet edip olan çocukta, bu
vasıfların ortaya çıkması tecrübe olunmuştur. Bu yıldız, çarşamba
gecesiyle cumartesi gündüzüne hâkim bulunmuştur. O gece ve gündüzün ilk saatleri buna nispet
kılınmıştır. Rasatçılar, geometriciler ve matematikçilerin ittifakıyle zühal
feleğinin yumru yüzeyinin âlemin merkezinden uzaklığı takriben otuzüçbin kere bin ve
beşyüz onbin dörtyüzelli fersah ölçülmüştür. Bu ölçülen feleğin
kalınlığı, onbin kere bin ve beşyüzonyedibin dokuzyüz altmışüç fersah
takdir ve tahmin kılınmıştır. Zühal
yıldızının cisminin yerküre kadar bulunduğu geometrik deliller ve matematik hesaplarla ispat olunmuştur.
Bizim bu felekler ve yıldızların
durumlarını özetle aradığımız, ibretlerle dolu kâinatta, ilahî cilveleri görüp, hayran olmak ve
yaratıcısını bilmektir. Her şeyden geçip ona yönelmektir. Biz bu kitapta
yazdığımız yıldızların cisimlerinden murat, hakiki cisimlerdir
ki ölçü ve tartı hesabiyle ilk iş olarak cisimlerin ölçüleridir. Astronomik
ölçülere feleklerin çakışması, güneşe
yaklaşması, kaybolması ve vakitlerin tayini için yıldızın yakınlık ve
uzaklığı sebebiyle ve gözetleme hesabıyle tahmin olunan itibarî cisimler
değildir. Bunlar kesin bilgilerdir.