10-BÖLÜM:
İKİNCİ BÖLÜM
Burçlar sahibi göğü; burçların şekillerini ve
isimlerini; burçların katlarını ve sabit yıldızları; ayın
menzillerini; gök cisimlerinin uzaklıklarını dört madde ile bildirir.
Sekizinci feleği
bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar
demişlerdir ki: Feleklerin ve unsurların üç tabakası
birbirini kuşatıp, biri birine bir derece teğet ve çakışır olmuştur
ki, feleklerde ve unsurlarda zerre kadar boşluk kalmayıp, her tarafı
dopdoludur. Hepsinin dönüşü başka türlü olup, kuşakları kendilerine kabuk ve zarf olmuştur. Şimdi, en
dışta olan kuşak, yukarıda anlatıldığı gibi büyük felektir. Onun içinde
bulunan kuşak, sekizinci felektir ki, burçlar feleği ve sabit yıldızlar
feleği namıyle meşhurdur. Büyük felek boşluğunda durması ve sabit olması
ile anılmıştır. Merkezi, âlemin merkezi olup; kutbu, âlemin kutbundan bir tarafa 23,5
derece eğilimli olup, paralel iki yüzüyle
kuşatılmış bir kürevî cisimdir. Yumru sathının üzerinde olan büyük feleğin dip yüzeyine
teğettir. Dip yüzeyinde olan boşluğunda, zühal feleğinin yumru yüzeyine
teğet olmuştur. Sayısız sabit yıldızlarla işlenmiş ve
süslenmiştir. Hayallerde şekillenen on iki burçla nakışlanmış ve renklenmiştir.
Umumi eksen olan felekler feleği (büyük felek) ile âlemin merkezi çevresinde doğudan
batıya hareket eder, bütün uydularıyla yirmi dört saatte bir devresini
tamamladığından başka, kendine has hareketiyle âlemin kutbundan başka olan kutbu
üzere ve güneşitleyiciden gayri iki tarafa kutbu kadar eğilmiş
olan kuşağı üzere, batıdan doğuya yavaş yavaş döner. Aheste
hareketiyle altında dikilmiş olan sabit yıldızları toptan o tarafa alıp gider.
Yetmiş güneş senesinde kendi kuşağı yörüngesinde ancak bir derece yol alır.
O halde ikibinyüz senede bir, bir burcu geçer ve
yirmibeşbin ikiyüz senede bir devresini tamam eder. Filozoflar: Bu süre tamamında,
denizlerin ve karaların yer değiştirmesinden, bütün
âlemin işleri, sırları en iyi bilen Allah'ın takdiri ile baştan ayağa
değişir, demişlerdir. Bu feleğin dahi altında, küçük felekler varsaymaya hacet
kalmayıp, ancak büyük dairelerden burçlar dairesi; bu feleğin çevresinde,
iki kutbu arasında farzolunup, oniki burcun şekilleri bu
kuşağının bizzat kendinde olarak belirlenmiştir. Altı
büyük daire dahi, bu feleğin iki kutbu
üzerinde kesişir farzolunup, sekizinci felek, bu altı daire ile kavun ve
karpuz üzerindeki çizgiler şeklinde oniki kısım olup; her bir
kısmına bir isim ile burç adı verilip: Meselâ, koç burcu, kova burcu vs.
denilmiştir.
Belirlenmiş
yıldızlar ile bulunan şekilleri ve burçlar semasının
dört
katını
bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki,
astronomlar demişlerdir ki: Oniki burcun her birinde, mesela karpuzun
her dilimi ortasında yani sekizinci feleğin oniki diliminin her birinin
yarısında; belirlenmiş yıldızların toplu
görünümü, bir şekle benzer
olarak gözetlenip, o burçların isimleri görüntülerine göredir. Mesela koç
burcu, sekizinci feleğin sahasında bir dilimdir ki, onun dilimlerinde
gözlenen yıldızlar, birer çizgi ile birbirlerine bağlansa, ondan koç
şekli görünür. Öteki burçlar da böyledir ve görünüşlerine göre isim alırlar. Bu feleğin tamamen
boşluğunu dolduran sayısız yıldızlardan, eski filozofların
gözlemleri gereğince; binyirmiiki ışıklı yıldızı içeren hayvan ve
eşyaya benzer kırksekiz suret hayal edilmiştir. Üçyüzkırkaltı gözetlenmiş
yıldızın şekillenmesiyle oniki şekil belirlenmiş ve oniki burç adıyla
isimlendirilmiştir. Bu suretlerin yirmibiri kuşağın kuzeyinde bulunup, onlarla
üçyüzaltmışaltı yıldız zat olunmuştur. Kırk sekiz suretin kalanı olan
onbeş suret, kuşağın güneyinde bulunup; gözetlenmiş yıldızlardan
üçyüzonaltı yıldız dahi bunların sahasında belirlenip, sayılan binyirmiiki
yıldız tamamıyla tesbit edilmiştir.
Ek: Malûm olsun ki, merhum yazarın (İbrahim Hakkı)
saydığı üzere, yıldızlar iki kısma ayrılıp; bir kısmına sabit
yıldızlar ve diğerine gezegen adı verilir. Bir kısmına sabit adı verilmesinin sebebi:
Birbirlerine olan uzaklığın miktarı daima eşit olup;
fazlalaşıp, eksilmediklerine dayanır. Onlar, bu bahiste anlatılan sabit feleklerdir. Öteki
kısmına gezegen denilmesinin sebebi: Bunlar başka başka yürüyüp hareket
ettikçe, birbirlerine kâh uzak kâh yakın olduklarına binaendir.
Bunlar yedi gezegendir ki, her biri bir felekte bulunur. Bu gezegenler, bazen
bir yerde toplanıp kümelenerek, ufuk dairesinin birbirine
karşı derecelerinde karşı karşıya bulunurlar. Sabit yıldızların
miktarı, sonraki filozofların sözüne göre; binyüzoniki adet yıldız olup,
ışıklı cisimler oldukları belirlenmiştir. Birbirlerinden ayrılmak ve her birine
bir isim konulmak imkânsız olmakla: Bilginler toplu görünümlerini
altmışa bölüp, her birine bir şekil üzere isimler vermeyi uygun görüp ve her bir
şekle, eski filozoflar arasında şöhret yapmış kimselerin
isminden, bazı hayvan, bitki, cisim ve âlet isimlerinden birer isim koymuşlardır ki,
aşağıya konulan felekler şeklinde görülmektedir.
Adları geçen seksen şeklin her biri, birkaç
yıldızdan bir topluluk olarak düşünülüp, onların onikisi, burçlar
kuşağındadır. Bu yıldızlardan ayılan üçyüzkırkaltı yıldızı içine alır.
Oniki burcun isimleri şunlardır: 1- Koç, 2- Boğa, 3- İkizler, 4- Yengeç, 5- Aslan, 6- Başak,
7- Terazi, 8- Akrep, 9- Yay, 10- Oğlak, 11- Kova, 12- Balık.
Burçlar kuşağının kuzeyinde
üçyüzaltmış yıldız gözlenmiş olup, yirmi bir surete tatbik edilmiştir. İsimleri
şunlardır: Küçük ayı, büyük ayı, Keykavuş, kuş... Güneydeki
dörtyüzaltı yıldıza, yirmiyedi surete benzeyip, isimleri böyledir: Kitas, cebbar,
tilki, köpek, gemi... Bütün bunlar sadece gözetlenebilen
yıldızlardır. (Bugünkü bulgularla bu sayı seksensekiz
olarak tesbit edilmiştir). Mesela
kehkeşan (samanyolu) da bulunan yıldızların henüz sayıları tesbit
edilememiştir. Öte yandan yıldızların, yere
uzaklığı ve yakınlığından
mı küçük veya büyük göründükleri henüz meçhuldür. Doğrusunu ancak Allah Taâlâ bilir.
Oniki burcun altısı,
güneşitleyici dairenin kuzeyinde olmakla, bunlara: Kuzey burçları derler. Altısı
dahi güneşleyicinin güneyinde olduğu için, onlara: Güney burçları derler. Kuzey
burçları: Koç, boğa, ikizler, yengeç, arslan ve başaktır. Güney
burçları: Terazi, akrep, yay, oğlak, kova ve balıktır. Bu burçların
dördüne: Değiştiren derler; dördüne: Sabit ve dördüne: Karıştıran derler. Değiştiren
burçlar: Koç, yengeç, terazi ve oğlaktır. Bunlara değiştiren denmesinin
sebebi: Güneş unlardayken bir mevsimden bir mevsime geçmiş olur. Ama koçta güneş
bulunduğunda, zaman kıştan bahara döner. Güneşin yengece girmesiyle
zaman, bahardan yaza döner. Güneş teraziye girdiğinde, zaman, yazdan sonbahara
döner. Güneş oğlağa girdiğinde, zaman, sonbahardan kışa döner. Koç
burcunun başlangıcına, ilkbahar noktası; yengeç burcunun
başlangıcına, yaz dönümü; terazi burcunun başlangıcına, sonbahar noktası; oğlak
burcunun başlangıcına, kış dönümü derler. Sabit burçlarsa: Boğa, aslan, akrep, kova
burçlarıdır. Bunlara sabit denmesinin sebebi: Ne değiştirenler gibi
değişme noktasında kalır, ne karıştıranlar gibi iki surette belirirler.
Karıştıranlar: İkizler, başak, yay ve
balıktır. Bunlara bu ismin verilmesinin sebebi: Güneş bu
burçların paralelinde iken, her
birinde zaman, bulunduğu durumla diğer durum arasında karışmıştır.
İkizlerde, zaman, ilkbahardayken, yaza dönüp yazla karışır;
Başakta zaman,
yazdayken sonbaharla karışır; yazdayken, zaman, sonbahardayken
kışla karışır. İkizlerde, zaman,
kıştayken ilkbaharla karışır.
Sonraki filozoflar, nazarında oniki burçla yedi gezegen,
tıpkı dört unsur gibi değişik tabiatlar üzeredirler. Onlar, her üç burcu bir tabiatta bulup, burçlar tirigonometresi
adını vermişlerdir Koç, aslan ve yay burçlarına ateş üçlüsü derler
ki,her birinin tabiatı, sıcaklık ve kuruluktur. Boğa, başak ve
oğlak, toprak üçlüsüdürler ki, her birin tabiatı; soğukluk ve kuruluktur.
İkizler, terazi ve kova, hava üçlüsüdürler ki, her birinin tabiatı,
sıcaklık ve rutubettir. Yengeç, akrep ve balık, su üçlüsüdürler ki, her birinin
tabiatı, rutubet ve soğukluktur. Şimdi sırasıyla bu burçlara: Ateşsel
burç, topraksal burç, havaî burç ve susal burç derler.
Oniki burcu bu minval
üzere sayarlar. Öte yandan oniki burcun bazısını erkek,
bazısını dişi tabiatte bulup, bazılarını
gündüze, bazılarını geceye nispet etmişlerdir
ki: Altı burç erkek, altısı dişidir. Erkek olanlar:
Koç, ikizler, aslan, terazi, yay ve kova burçlarıdır ki,
bunlar tekil burçlardır. Dişiler0 Boğa, yengeç, başak,
akrep, oğlak ve balıktır ki, bunlar ikildir. Şimdi, koç burcundan başlayıp,
sırasıyla burçları, bir erkek, bir dişi sayarlar ve oniki burcun tamamına
değin giderler. Ateşî ve havaî üçlerde erkek burçlar bulunup; topraksal ve susal üçlülerin
tümü dişi bulunup: Gündüzsel erkek ve gecesel dişi
olmuştur.
Burçlarla ilgili tablolar
aşağıdadır.
Burcun durumları İlkbahar Yaz Sonbahar Kış
Değiştirenler Koç Yengeç Terazi Oğlak
Sabitler Boğa Aslan Akrep Kova
Karıştıranlar İkizler Başak Yay Balık
Üçüncü Madde
Sabit
yıldızlardan olan ayın konaklarını isimleri ve
şekilleriyle; burçlar
feleğinde olan
mekanlarıyla ve kırk enlemde doğuş ve
batışlarını yerleri ve
vakitleriyle bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, Hak Taala
Kelam-ı Kadim'inde: "Ay için de konaklar tayin etmişizdir," (36/39)
buyurduğu ayın konakları yirmi sekizdir ki, bu, burçlar feleğinde sabit olan
gözlenmiş yıldızlardan burçlar kuşağının yakınında bulunup; ay, kendi
feleği kuşağında batıya hareketiyle koç burcunun yarısında güneş
ile karşılaştıkça; her gece bir yıldız beraberine
geldikçe, o yıldız bir konak
itibar olunmuştur. Ay, süratli hareketiyle oniki burcu yirmisekiz günde kat edip
ve devredip, yine yerine döndüğünden, yirmisekiz konak bulunmuştur. İlk
konak şeratin, son konak ise reşa olarak isimlendirilmiştir. Her iki konak
arası oniki derece elliiki saniye olmakla; oniki burcun her biri
yirmisekiz konaktan iki konak ve üçtebir konağı yaklaşık
olarak içermiştir. Bu durum, altı sene önce yazılmış
olan şu manzumede anlatılmıştır.
MANZUME
Allah adıyle başlarız haberi
Kıldı takdir şems ile kameri
Hamd lillah Habibine salavat
Şems ve mah eyledikçe hoş
harekât
Badehü Hakkı der ey ehl-i hitab
Ehl-i hey'et ysözüncedir bu kitab
Nazm kıldım kitab-ı muteberi
Dedim ismin menâzil-i kameri
Oldu ebyatı cümle yüz doksan
Binyüz altmışbeş idi sâl ey cân
Çarh-ı Sâmin ki oniki bölünür
Her bölükte otuz sehm bulunur
Oniki burcu oniki ay olur
Üç bahar olur dahi yay
olur
Üç harif olur üç dahi
kıştır
Çâr fasl oniki ay
olmuştur
Evvel azar ikinci
nisandır
Ü eyyar râbi
hazirandır
Hâmis oldu temmuz ve sâdisi âb
Oldu eylül sâbii behesab
Sâmin ve tâsi oldu teşrineyn
Kış dü kânun ve yek
şubat ey zeyn
Gelmeden gün bürûc âvâiline
On gün akdem şuhur-ı rum biline
Oniki burca bunlar esmâdır
Bir hamel iki sevr ve cevzâdır
Seretân ve esedle sünbüledir
Burc-u mîzan ve akrabî biledir
Kavs ile cedî ve delv ve hût eğilir
Yılbaşı ol hamel sayılır
Çünkü şeş burc otuz pâyı geçmiştir
Bil yıl eyyâmın üçyüz altmışbeş
Çarh-ı Sâmindedir bu kısm-ı rüsum
Ondadır cümle sâbitan-ı nücum
Devr-i şarkî seri' seyrandır
Hep tulu ve gurup o devrandır
Oniki burc yirmidört saat
İçre bir devri hatm eder râhat
Çün döner nısf-ı burc bir
saat
Saat onbeş derecedir âdet
Çarh-ı çaremde gün musana'dır
Üstünde zemin murassa'dır
Ol felek devr eder güneş seyri
Onda yok necm ü şemsten gayri
Garbdan şarka gün gider her gün
Üçyüz altmışbeşinde biri
göğün
Seyr eder şems günde bir derece
Ayda bir burcu kat' eder böylece
çün tahavvül eder her ay
birine
Yıl tamamında
hem gelir birine
Ruz-u şeb
hatt-ı üstüvada sevâ
Arzı kırk cüz'
olan mekânda ola
Ol cedîye gelse gün
rahşân
Zemherîr
ibtidasıdır o zaman
Saat-ı şeb o
gece onbeş olur
Gündüzün saatı
dokuzu bulur
Pes gece günden altı saat alır
Üç gün üç gece bir karara kalır
Badehü gün be gün etval olur
Ta hamel evvelin bu şems bulur
Nakledende gün ol hamele
Gece gündüz beraberine gele
Gün doğandan bitene dek o zaman
Oniki saat ola bî noksan
Gün bitenden doğana dek gece hem
Oniki saat oa olmaya kem
Hem yine gün be gün
etval olur
Seratan evvelin
güneş ki bulur
Saat-i ruz o günde
onbeş olur
Ol şebin saatı
dokuzu bulur
Pes gündüz şebden
altı saat alır
Üç gün üç gece ol karara
kalır
Badehü gün be gün
şeb etval olur
Ta ki mîzanın
evveline gelir
Gelse mîzanın
ibtidasına gün
Ruz ve şeb hem beraber olur o gün
Çün hamel evvelile bu birdir
Şark ve garb ikisine bir yerdir
Pes yine gün be gün şeb etval olur
Ta güneş cedînin evveline gelir
Yılda bir yol bu devr-i dâimdir
Arz-ı mimde bu tavrı kâimdir
Çarh-ı çaremde
şems her nicedir
Hem kamer bu felekte öylecedir
Çarh-ı evveldedir kamer mirât
Ol musaykal-ı kesiftir bizzat
Cerm-i şemsir ziyası daimdir
Şems ile nur-u mah kaimdir
Cerm-i mah muzlem ve müdavverdir
Ol güneşten yana münevverdir
Câyî çün günle arzın
arasıdır
Arza doğru muhak
karasıdır
Ertesi gece çün hilal görünür
Nurlu yandan bize hayal görünür
Gün be gün ay güneşten olup
ırak
Arza doğru yüzü olur berrak
Çarde menzilin mah eylese seyr
Şems ve mah beynine karib ola yer
Şems ile mah hoş
mukabil olur
Görünür nur-u bedr kâmil olur
Çünki mir'at-ı şemsdir bu kamer
Zulmet-i leyli nur mahz eyler
Şemse oldukça
mukarreb hem ay
Azar azar görüne nursuz
cây
Çün bulur hem o
şems-i tâbânı
Bize doğru döner donuk yanı
Ayda bir yol bu devr-i daimdir
Bu muhak ve bu bedri kaimdir
Oniki burcu gün keser bir yıl
Kat' eder meh bir ayda cümleyi bil
Garbdan şarka hem kaber dolaşır
Günde onüç derece yol
yer oluşur
Şems ile çün kamer muhak bulur
ertesi gece ay mukaddem olur
Günde oniki cüz'ü o şems geçer
Oniki burc bist heşt ölçer
Pes menâzil yirmi sekiz olur
Her birine
nişanı yıldız olur
Her nişanın
bir ismi resmi var
Say müretteb yeriye bil
ey yar
Şeratin ve betin ve
pervin şâ'
Debran hak'a hen'a ile zira'
Nesre ve tarafa cebhe ve zîre
Sarafa ava semak ve pes gafera
Hem zebânen ve badehü eklil
Kalb ve şol niayimi hoş bil
Belde zâbin bel'-ı suud ihya
Pes mukaddem muahhar
oldu reşa
Gökyüzünde menâzil-i kameri
Bilmek istersen eyle şeb nazarı
Gözle hem âfıtab-ı tâbânı
Çün bulur ibtida-yı mîzanı
Ol gün oldukta şems ufukta ayan
Nokta-i maşrık oldur eyle nişan
Hem edende o gün ufukta gurub
Nokta-i mağrib ol yeri bil hub
İki yandan dü nokta evsatı al
Kıl nişan nokta-i cenub ve
şimal
Kıl bu dört nokta evsatın
tahmin
Heşt nokta ufuktan et tayin
Ufku farzet üçyüz altmış ay
Pes ul ve gurubu ondan
say
Kırk derece arzda menâzil ede zuhur
Nokta-i maşrıkın
şimalinden
Hem yirminci cüz'ü
hilalinden
Şeratin iki necm-i
âlidir
Bir cenubî biri
şimalîdir
Bir zirâ ikisi
arasını say
Bist ve heşt
hameldir onlara cây
Ol cenubî yanında râsıhtır
Bir küçük
yıldız ismi bâtıhtır
Şeratinden muahhar olan berah
Hem betîn ol ikinci menzil-i mah
Nokta-i maşrıkın şimaline bak
Noktadan doğa kırk derece ırak
Üç küçük nemedir müselles var
Burc-u sevrin önünde buldu karar
Çün iki saat ol şeb ede ubur
Ülker üçüncü menzil ede zuhur
Nokta-i maşrıkın
şimalinden
Hem otuz derece kemalinden
Hûşe şeklinde altı kevbdir.
Sevrin yirmi dördü munsabdir
Ol şeb üç saat ve rubu'da heman
Doğa dördüncü menzil debran
Noktadan on sekiz derece şimal
Berk urur necm-i hâmisi fi'l-hal
Dal şeklinde penç yıldızdır
Burc-u cevzada câyı sekizdir dört
Buçuk saat ol şeb etme hücum
Menzil-i hâmis ede huka
tulu'
Nokta-i maşrıkın
şimali hemin
Cüz-ü sâminde şekl nokta-i
şin
Re's-i cebbar adı seh necm-i nihan
Burc-u cevzada bistemde ayan
Beş buçuk saat ol şeb etse
mürur
Hüna altıncı nokta ede zuhur
Nokta-i maşrıkın
şimaline bak
Noktadan onsekiz derece ırak
İki yıldız şimal ve garbı kebir
Seretan cüz'-ü hâmisinde münir
bekle beş saat ol şeb ile nigâh
Göresin tâ zıra'-ı heftem mâh
Nokta-i maşrıkın
şimaline git
Noktadan kırk derece tahmin et
İki rûşen sitâredir be akab
Garbı şuara-yı Şâmi4dir bel'akab Oldur ol şimali bir yıldız
Seretandan beridir on sekiz
Olsa saat yedi o şeb-i kâmil
Görünür nesre heştem menzil
Nokta-i şarkın şimaline
gel
Her yirmibeşinci cüzünü al
Hurde encümden öbür paresidir
Çâr necm murabba arasıdır
İsmi şura-yı yemanîdir bil
Hem eset evvelindedir
hasıl çün
sekiz saat ol şeb
etse güzar
Görünür tarafa tâsi ile
nazar
Nokta-i maşrıkın
şimalinden
Hem otuzuncu cüzü kemalinden
İki yıldız biri
eseddendir
Esedin onbeşinde rûşendir
heşt
Ve nîm saat ol şeb etse mürur
Aşır-ı mah cebhe ede
zuhur
Nokta-i maşrıkın
şimalini al
Ta yirmibeşinci cüzüne gel
Bir muavvec hat üzere dört kevkeb
Ol cenuhu azim ve ruşen hep
Oldu kalb'ül-esed büyük yıldız
Hem esedden biri yirmisekiz
olsa saat dokuçbuçuk o seher
Zîredir onbirinci doğa meğer
Nokta-i maşrıkın
şimaline var
Kıl yirmibeşinci cüzde karar
Koşa yıldız cenubîdir
ruşen
Sünbüle onbeşi ona mesken
Çün doğar gün onunla bir doğa
Noktadan sarfa kırk şimal iva
Sarfa ol necmi ol kadarın
On ikinci menazil-i kamerin
Horde encüm muhit oldu nişan
Sünbüle âhiridir ona mekan
Oldu iva beş encüm ruşen
Tuttu mizanın onbeşinde vatan
Çün menazilden onüçüne heman
Maşrıkından o şeb
bilindi mekan Bâkisin mağrib ile bil o zaman
Mağribe bak o
şeb hem eyle nişan
Çünkü bir saat ol
şeb ede güzar
Menzil-i çâr hem ufukta gider
Nokta-i mağribe nazar hoş
kıl
Batar onda ysemak eazli bil
ismidir fahz-ı
sünbüle ey can
Resmidir bîst-i pençem
mizan tâ kim
Üç saat ol şeb ede
duhul
Panzed hem gufre ancak ede nüzul
Nokta-i mağribin şimalini al
Her yirmisekiz derecede kal
Bir mukavves hat üzere üç kevkeb
Yeridir cüz-ü evvel akreb
Hem bir ismi samek
ramıh'dır
Üstü ramh ve kendi
çârıhdır
Çâr menzil ala't-tevali ol
On beşinden evvel ede nüzul pes
Rübue saat olsa ol şeb hub
Şânezd hem zebane ede gurub
Nokta-i mağribin gurubuna var
Ondan ondokuzuncu cüzüde
biter
İki
yıldız mukabil ve berrak
İkinin arası
bir mızrak
Hem bir ismi de pele-i mizan
Burc-u akreb önüdür ona mekan
Çün iki saat ola ol şeb târ
Oldum eklil on yedinci
batar
Nokta-i mağribin cenubuna bak
Noktadan otuz derece ırak
Yer var bî hat üzere üç kevkeb
Ruşeni oldu cebhe'tül-akreb
Akreb oldu bir ismi hem
ey yar
Burc-u akrebde
cây-ı bist çıhar
Bekle saat ikibuçuk ola
tâ
Hejde hem kalb-i akreb
onda bata
Nokta-i mağribin
cenubunu bul
Otuzüçüncü cüzü
garbını bul
Bir mukavves hat üzere
üç kevkeb
Sâdis burc-u kavs ona
matlub
Kalb-i akreble bile
şöyle varıb
Nokta-i mağribin
cenubuna bak
Noktadan kırk dokuz derece ırak
Koca yıldızdır ikisi berrak
Buldu kavsin yirmisinde durak
Bekle dört saat ol gece oturup
Bîstemdir niayim ide gurup
Nokta-i mağribin cenubunu bul
Otuzüçüncü cüzüdür ona yol
Çâr necmi sağar ve çârı kibar
Tuttular cedî evailinde karar
Dahi beş saat ol şeb uyuma tâ
Kim yirmi birinci belde bata
Nokta-i mağribin cenubunu al
Ta yirmisekiz dereceye gel
Kıta-i Çarhdir ki sâde olur
Encüm etrafına
kılade olur
her bir adı
kıladedir ey can
Evsat-ı cedî burcun
etti mekan
Ger yedi saat olsa
şeb-i rayih
Bata bist ve düm adı
zâbih
Nokta-i mağribin cenubunu al
Ondan ensekizinci cüzde kal
İki yıldız şimalidir a'zam
Bir küçük necm anında adı ganem
Zâbih anı eder gibi kurban
Ol devl üçüne oldu mekan
Heft ü nîm saat ol
şeb olma melül
Bîst ve sevm belidir ede nüzul
Nokta-i mağribin cenubunu nice
Noktadan say yirmiüç
derece iki ruşen sitaredir
ki karib
Bir küçük
yıldız aralıkta garib
Ol küçük
yıldız ol şimale yakın
Delvin ondördüdür
mekanı hemin
Ger dokuz saat ol şeb etse güzar
sit ü çârem suud o demde gider
Nokta-i mağribin cenubuhu bul
Cüz-ü sâmin ufuktadır ona yol
Bir mukavves hat üzere üç yıldız
Delv burcunda cây onsekiz
Onbuçuk saat ol şebeyle nazar
Ahbih ü bist ü pençemine seher
Nokta-i mağribe garib ve cenub
Çâr kevkeb üçü müselsel olup
Râbii sa'd ve hem redif
ana nâm Hâmisi burc-u hutu
kıldı makam
Şarka bak hem o
akşam et tevfik
İrtifaiyle her
birin tahkik
Kim mukaddem dahi muahhar hem
Doğalar şems
batmadan akdem
Birbuçuk saat
akşama var iken
İkisi dahi doğmuş ola
maan
Nokta-i maşrıkın
şimalinden
Bist-ü pençem cüz' kelalinden
Doğa fer'i mukaddem onda ayan
Aslı bir necmdir cenubu heman
İkisinin arası bir mızrak
Hatdan panzdehem o ferğa durak
Nokta-i maşrıkın
şimaline git
Her otuzbir derece tahmin et
Onda doğmuş ola muahhar nur
Ferği aslından akdem ede
zuhur
İki yıldız ki suudu bir
mızrak
Ferği hut âhirinde hoş burak
Şarka bak bul o
şeb mahall-i ışa
Doğmuş
yirmisekizinci raşa
Kalmış iken
guruba bir saat
Şarktan
doğmuş ola ol rahat
Nokta-i maşrıkın
şimalinden
Hem otuzuncu cüz kemalinden
İki yıldız ki
şarkı ve garbı Saf-ı encümledir sefine gibi
Şekl-i ehlilcidir ol güya
Hem hamel
onbeşindedir hâlâ
Nıfs-ı burc-u
hamelde olsa muhak
Meh güneşten bu
resme ola ırak
Menzil-i ûla olur şeratin
Hem bu tertib ile raşaye
değin
Çün yirmisekiz gün içre kamer
Bu menazilden ede cümle güzar
Ol yirmisekiz günüyle gece
Hem geçer şems ügünde bir derce
Çün yirmidokuzbuçuk gün olur
Şems ile hem kamer muhakı bulur
Ol sebebden bir ay yirmidokuz
Gün hesap olunur öbür ay otuz
Badehü her ne şeb kılınsa murad
Bu menazil tamam olur tâdad
Olduğun gece
şemse bir derece
Kim ne burcun kaçındadı o
gece
Kıl hesab ibtida-yı mizandan
Bil ne miktarı geçti şems
ondan
Geçe bir burcu iki saat o dem
Hep menazil doğup
batar akdem
Pes her onbeş
gecede bir saat
İleri sâbitan eder sürat
kim güneş her gün iki kursu kadar
Seyr edip şarka geç guruba gider
Her ne geçse buna
kıyas olunur
Bu hesab üzere cümlesi
bulunur
Çün geçer şems
evvel ol hamele
Emr ber aks olur kolaylı gele
Maşrıktan ayan olan kevkeb
Mağribiyle bilinmek
olur hep
Mağribinden beyan olan el'ân
Maşrıkından bilinmeli o
zaman
Nereden doğa
karşısında batar
Kande batsa mukabilinde doğar
Çün menazil bilindi bi't-tayin
Oniki burcu bundan et tahmin
Ta ki seyyar ve sâbit ola ayan
Kim ne kevkeb ne burcu kıldı
mekan
Hoş bilindi kevakib ey Hakkı
Seyr et eflâkı fikr kıl
Hak'kı.
(Haberi, Allah adıyla
başlarız. Güneş ile ayı takdir kıldı. Hamd Allah için, salavat Habibine: Güneş ve
ay hoş hareketler eyledikçe. Sonra hakkı, ey sözümü dinleyenler, der, bu kitab,
astronomlar sözüncedir. Muteber kitabı nazm kıldım. Ay menzillerinin ismini dedim. Bütün beyitleri yüz doksan oldu. Ey can, sene binüçyüz
altmışbeş idi. Sekizinci felek ki, oniki bölünüyor. Her bölükte
otuz pay bulunuyor. Oniki burcu, oniki ay olur. Üç bahar olur, dahi yay
olur. Üçü güz olur, üçü dahi kıştır. Dört mevsim, oniki ay olmuştur. Birinci mart, ikinci nisandır. Üçüncü mayıs,
dördüncü hazirandır. Beşinci temmuz,
altıncı ağustostur. Eylül yedinci, sekizinci ve dokuzuncu, teşrin-i evvel,
teşrin-i sani oldu. Kış iki kanun ve bir de şubat oldu. Burçlar ortasına gün gelmeden, on gün önce
rumî aylar biline. Oniki burca isimler bunlardır: Koç, boğa, ikizler,
yengeç, aslan, başak, terazi, akrep, yay, oğlak, kova, balık. Koç,
yılbaşı sayılır. Çünkü altı burç, otuz payı geçmiştir. Yılın günlerini üçyüz
altmışbeş bil. Sekizinci felektedir resimler parçası. Bütün sabit yıldızlar
ondadır. Doğuya dönüşü hızlıdır. Hep doğuş ve batış o
dönüştür. Oniki burç, yirmidört saat içre bir dönüşü rahat tamamlar. Burcun yarısı yarım
saat döner. Saat onbeş derecedir. Dördüncü felekte gün süslenmiştir. Yer üstünde
kıymetli taşlardır. O felek, güneş
seyrini devreder. Onda yıldız ve güneşten gayri yoktur. Batıdan doğuya gün gider her gün. Göğün,
üçyüz altmışbeş derecesinden bir derece güneş günde seyr eder. Böylece ay da bir burcu kat eder. Her ay birine
geçer. Yıl tamamında yerine gelir. Eşitlik çizgisinde, gece ile
gündüz eşittir. Enlemi kırk olan yerde
ola bu. Oğlağa gelse, gün aydındır. O zaman en
soğuk günler başlangıcıdır. Gecenin saati o zaman onbeş olur. Gündüzün saati,
dokuzu bulur. O zaman gece, günden altı saat alır. Üç gün üç gece bir karara kalır. Sonra gün,
yavaş yavaş uzar. Ta koç evvelini bu güneş bulur. Gün koça nakledende, gece gündüz
eşitliğine gele. O zaman gün doğandan bitene dek, noksansız oniki
saat ola. Gün bitenden doğana dek gece de, oniki saat ola, eksik olmaya.
Hem yeni gün gün uzar. Yengeç evvelini güneş ki bulur. Günün saati o günde onbeş olur. Gecenin saati dokuzu bulur. O zaman
gündüz, geceden altı saat alır. Üç gün üç gece o kararda kalır. Sonra gün
gün gece uzar. Ta ki terazinin evveline gelir. Terazinin
başlangıcına gün gelse, gece ve gündüz de beraber olur o gün. Çünkü koç evveliyle bu, birdir.
Doğu ve atı,
ikisine bir yerdir. O halde yine gün gün gece
uzar. Ta güneş oğlağın evveline gelir.
Bu yılda bir yol daimi dönüştür. Mim enleminde bu halde durmaktadır. Dördüncü felekte güneş her nicedir?
Ay da bu felekte öylecedir. Birinci felekte ay, aynadır. o bizzat parlak ve
yoğundur. Güneşin ziyasi süreklidir. Güneş ile ayın nuru
kaimdir. Ay, karanlık ve yuvarlaktır. O güneşten yana
münevverdir. Yeri çünkü yerle güneşin arasıdır. Yere doğru
çakışma, karasıdır. Ertesi gece, hilal görünür. Nurlu yandan bize hayal görünür. Gün gün ay, güneşten ırak
olup, yere doğur yüzü berrak olur. Dördüncü menzilini ay seyr eylese, güneş ve ay
arasına yakın la yer. Güneş ile ay hoş mukabil olur. Ondördü görünür,
olgun olur. Çünkü güneşin aynasıdır bu ay. Gece
karanlığını salt nur eder. Ay da güneşe yakın oldukça, azar azar görünür nursuz yer. Parlak güneşi
bulduğunda, bize doğru donuk yanı döner. Bu, ayda bir yol sürekli devirdir. Bu
çakışma ve bu bedridir. Gün oniki burcu bir yıl keser, ay bir ayda hepsini
kateder. Batıdan doğuya ay da dolaşır. Günde oniki
derece yer oluşur. Güneş ile ay çakışmayı bulur, ertesi gece ay önce olur. Günde
oniki cüzü o güneş geçer. Oniki burç, yirmisekiz ölçer. O halde menziller yirmisekiz olur. Her birine nişanı,
yıldız olur. Her nişanın bir ismi ve resmi var. Ey dost, tertiplenmiş say,
yeriyle bil. (Burada tali yıldızların adları
sayılıyor.) Gökyüzünde ayın
menzillerini bilmek istersen, geceye bak. Gözle hem parlak güneşi. Terazinin başlangıcını
bulduğunda, güneş ufukta göründüğü gün, doğu noktası odur, nişan eyle. Hem o gün ufukta batanda, batı noktası o yeri bil. İki yandan iki nokta
ortasını al, güney ve kuzey noktalarını nişan kıl. Bu dört nokta
ortasını tahmin kıl, ufuktan ekiz nokta belirle. Ufku üçyüz altmış ayak farzet. O
halde doğu ve batıyı ondan say. Kırkıncı enlemde menziller, o ufuktan bu resme
doğru doğa bata. Yarım saat evvel gece geçe, menzillerin
başlangıcı ortaya çıka. Doğu noktasının
kuzeyinden, hem yirminci cüzü hilalinden, iki
parlak yıldız yüksektir; biri güneyde, biri kuzeydedir. İkisi
arasını bir zira ay, yirmi sekiz; koştur, onlara yer. O güneydeki sabittir. Bir küçük
yıldız, ismi batındır. İki parlak yıldızdan geri ola biraz. Batın
da ayın ikinci menzili. Doğu noktasının kuzeyine bak. Noktadan kırk derece
ırak doğa. Üç küçük yıldız, üçgen var. Boğa burcunun önünde karar
kıldı. Çünkü o gece iki saat geçe, üçüncü menzilde ülker ortaya çıkar. Doğu noktasının
kuzeyinden, otuz derece bitiminden huşe şeklinde altı
yıldızdır. Boğanın yirmidördü bellidir. O gece üç saat ve çeyrekte heman, dördüncü menzile zebran doğa.
Noktadan on sekiz derece kuzey, o durumda beşinci yıldızı
doğar. Dal şeklinde beş yıldızdır, ikizlerde yere sekizdir. O gece dört
buçuk saat, hücum etme, beşinci menzil huka doğa. Doğu
noktanın kuzeyi, sekizinci cüzde, şının noktası şeklidir.
Başı cebbar, adı üç gizli yıldız. İkizler
burcunda gözle; o gece beş buçuk saat geçse, hüna altıncı nokta
zuhur ede. Doğu noktasının kuzeyine bak; noktadan onsekiz derece ırak, kuzey ve
batısı büyük iki yıldız, yengecin beşinci cüzünde parlak. Beş saat bekle o gece ile uyanık, yedi arşında ayı
göresin. Doğu noktasının kuzeyine git, noktadan kırk derece tahmin et, iki parlak
yıldızdır hemen sonra. Batısı, Şam
şairlerinin sanıdır.
Odur, o kuzeyli bir yıldız. Yengeçten
beridir onsekiz, olsa saat yedi o gece tam görünür sekiz seçkin konak. Doğu
noktasının kuzeyine gel, her yirmibeşinci cüzünü al, küçük
yıldızlardan bulut parçasıdır. Dört yıldız karenin arasıdır. İsmi Yemen şairleridir, bil. Hem aslan
evvelindedir hasıl çünkü, sekiz
saat o gece geçse, görünür tarafa dokuz kere bak. Doğu noktasının
kuzeyinde, hem otuzuncu cüzü bitiminden iki yıldız; biri aslandandır,
aslanın onbeşinde parlaktır; sekiz ve yarım saat o gece geçse, ayın onuncu
yüzü ortaya çıkar. Doğu noktasının kuzeyini al, ta yirminci cüzüne gel.
İniş-çıkışlı bir çizgi üzere dört
yıldız, güneyi büyük ve
ışıklı hep oldu aslanın yıldızı büyük
yıldız. Hem aslandan beri yirmisekiz olsa saat
dokuz buçuk o seher, ziredir onbirinci doğa meğer, doğu
noktasının kuzeyine var, kıl yirmibeşinci cüzde karar. Koşa
yıldız, güneylidir parlak,
başak onbeşi ona mesken. Çünkü doğar onunla gün bile. Noktadan şarka
kuzeye farkı iva, sarfa o yıldızı, o kadarını
ayın onikinci menzili küçük
yıldız kuşattı, nişan başak sonudur ona mekan. Oldu
iva beş yıldız parlak.
Terazinin onbeşinde mekan tuttu. Menzilden
onüçüne hemen doğuşundan o gece bulundu
mekan. Kalanını batı ile bil o zaman. Batıya bak o gece, hem de
nişan eyle. Çünkü o gece geçe, dört menzil de ufukta gider. Batı noktasına
iyi bak. Betar onda semak silahsız bil. İsmi başak fahzı ey
can. Resmi yirmibeş
terazidir ta ki, üç saat o gece gire. Hem gufre onbeşte ancak iner. Batı
noktasının kuzeyini al, her yirmisekiz derecede kal. Bir kavisli çizgi üzere üç
yıldız, akrepin birinci cüzü yeridir. Bir ismi semek ve bir ismi
ramıhdır. Üçtü mızrak ve kendi yaralayıcıdır. Dört
menzil, burçlar sırası
üzere, onbeşinden evvel ine. İşte zeyrek saat o gece, güneş
parlayarak batar.
Batı noktasının güneyine var, ondan ondokuzuncu cüzde batar. İki
yıldız karşılıklı ve berrak, ikinin arası
bir mızrak, bir cüzde batar. İki
yıldız karşılıklı ve berrak, ikinin arası
bir mızrak, bir ismi de terazi pelesi, akrep
burcu önüdür ona mekan. O gece iki saat
karanlık olur. Tac oldum,
onyedinci batar. Batı noktasının güneyine bak, noktadan otuz derece ırak
yer var. Aynı çizgide olmayan üç yıldız,
ışıklısı akrebin cephesi oldu. Ey dost,
bir ismi de akrep oldu. Akrep burcunda yirmidört yer, bekle saat ikibuçuk
ola ta onsekiz, hem akrebin kalbi onda bata. Batı noktasının
güneyini bul. Otuzüçüncü cüzünün batısını bul. Kavisli bir çizgi üzere üç
yıldız. Altıncı yay burcu ona tâlibtir. Akrebin kalbiyle birlik şöyle
varıp, batı noktasının güneyine bak, noktadan
kırkdokuz derece ırak koca
yıldızdır, ikisi berrak, buldu ayın yirmisinde durak. O
gece oturup dört saat bekle. Yirmidir ay durağı bata. Batı
notasının güneyini bul, otuzüçüncü cüzüdür ona yol. Dört
yıldızı küçük, dördü büyüktür. Oğlak evvelinde karar tuttular. O gece beş saat daha uyuma, ta ki
yirmibirinci belde bite. Batı noktasının güneyini al, ta
yirmisekiz dereceye gel, felek kuşağıdır ki sâde olur, yıldız
etrafına gerdanlık olur. Ey can, herbir
adı gerdanlıktır,
oğlak burcunun ortasını etti mekan, Şayet gece yedi saat gidici olsa, bata yirmi iki, adı
zebayih.
Batı noktasının güneyini
al. Ondan onsekizinci cüzde kal. Kuzeyde iki yıldız büyüktür. Bir küçük
yıldız, adı koyun. Zebayih onu kurban eder gibidir... Kova burcu üçüne mekan oldu. O gece yedibuçuk saattir,
üzülme. Yirmiüç inince yutucudur. Batı noktasının güneyini
nice noktadan say yirmiüç derece. İki aydınlık
yıldızdır ki yakın, bir küçük yıldız
aralıkta garip. O küçük yıldız kuzeye yakın, yeri
kovanın ondördüdür. Eğer o gece dokuz saat geçse, yirmidördüncü yükseliş o demde gider.
Batı noktasının güneyini bul. Sekizinci cüz, ufukta ona yoldur. Kavisli bir çizgi
üzre üç yıldız, kova burcunda yer onsekiz. Onbuçuk saat o
geceyle bak, ehbib yirmibeşine seher batı noktasına yakın ve
güney dört yıldız, üçü üçgen olup, dördüncü saad ve de redif ona isim. Beşincisi
balık burcunu kıldı mekan. Doğuya bak hem o akşam tevfik et
yükselişiyle her birin incele ki, önceki dahi gecikmiş hem doğalar güneş batmadan
önce. Akşama birbuçuk saat varken, ikisi birlikde doğmuş ola. Doğu
noktasının kuzeyinden, yirmibeşinci cüzün bitiminden doğa önce bir kolu açıkça. Aslı
bir yıldızdır, güneyi hemen ikisinin arası bir mızrak, balıktan panzede
hem o şubeye durak. Doğu noktasının kuzeyine git, hem otuzbir derece tahmin et,
onda gecikmiş nur doğmuş ola. Kolu aslından önce ortaya çıka.
İki yıldız ki uzaklığı bir mızrak. Kolu balık sonunda hoş burak. Doğuya
bak, yatsı yerini bul, doğmuş yirmisekizinci serpinti, guruba bir saat kalmış iken. Doğudan doğmuş ola o rahat. Doğu noktasının
kuzeyinden, hem otuzuncu cüz bitiminden iki yıldız ki, doğu ve batısı
gemiler gibi dizili yıldızlarladır. Şekilleri sanki yumurta biçimindedir. Hâlâ hem koç
onbeşindedir. Koç burcunun yarısında çakışsa ay, güneşten bu
resme ırak ola. İlk menzil
şeratin olur. Bu tertip ile raşaya deği,
yirmisekiz ygün içre ay bu menzillerden hep geçe. O yirmisekiz günüyle geçer
güneş de geçer günde bir derece. Çün yirmidokuzbuçuk gün
olur, güneş ile ay çakışır. O sebebden bir ay yirmidokuz gün hesap
olunur, öbür ay otuz. Sonra her ne gece istense, bu menzilin
sayılışı tamam olur. Güneşe bir derece olduğun
gece ki, ne burcun kaçındadır o
gece, hesap kıl terazinin başlangıcından. Güneş ondan
ne miktarı geçti bil.
Bir burcu iki saat geçe o dem hep menziller önce doğup batar. Şu halde her
onbeş gecede bir saat ileri, sabit yıldızlar hızlanır ki, güneş her gün
iki kursu kadar seyredip doğuya, batıya geç gider. Her ne geçse buna kıyas
olunur, bu hesap üzere hepsi bulunur. Ne zaman güneş koçun evveline geçer. İş ters olur, kolaylı gelir.
Doğudan çıkan yıldız, batısıyla bilinmek olur hep, olur, kolaylı gelir.
Doğudan çıkan yıldız, batısıyla bilinmek olur hep, batısından
açıklanan el'an doğusundan bilinmeli o zaman. Nereden doğa,
karşısında batar. Kande batsa karşısında
doğar. Menziller belirlemeyle bilindi. Oniki burcu, bundan tahmin et. Ta
ki gezegen ve sâbit ola ayân. ne yıldız, ne burcu mekan
kıldı? Yıldızlar hoş bilindi ey Hakkı, felekleri seyret, Hak'kı fikir
kıl.)
Dördüncü Madde
Burçlar feleğinin ve onda olan sabit
yıldızların uzaklık ve cisimlerini
bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, rasatçılar, geometriciler ve
matematikçiler; yıldızların ve feleklerin cisim ve
uzaklıklarını kesin kanunlar ile hesaplarında görüş birliğine
varmışlardır. Büyük feleğin yüzeyinin uzunluğunun mesafesini ki, burçlar feleğinin yüzey
yumruluğunun uzaklığıdır, âlemin merkezinden takriben
otuzüçbin kere bin ve beşyüzyirmibeşbin sekizyüz seksenbir fersah
bulmuşlardır. Her bir fersahı üç mil ve her bir milli üçbin zera ve her bir zeraı, otuziki
parmak genişliği kadar farz ve takdir
kılmışlardır. Her bir parmağı, altı arpa eni
kadar ve her bir arpayı, atın altı kılı
miktarı itibar edip; cisimler âleminin uzaklığının hesabını
bilmişlerdir. Burçlar feleğinin dip yüzeyinin bu merkezden uzaklığını takriben otuzüç
kere bin ve beşyüzonbin dörtyüzelli fersah ve burçlar feleğinin
kalınlığını takriben onbeşbin dörtyüzotuzbir fersah bulmuşlardır. Sabit
yıldızları altı ayrı kısım bulup; birinci değer, ikinci değer, üçüncü değer, dördüncü
değer, beşinci değer ve altıncı değer diye isimlendirmişlerdir.
Birinci değerin tabakalarını, burçlar feleğinin kalınlığına
mutabık ve eşit onbeşbin dörtyüz otuzbir fersah bulup; yıldızların cisimlerinin
miktarını yerküreye oranla açıklamışlardır. Birinci değerin
cisimlerini takriben altıbuçuk yer cismi kadar ölçüp ve farzedip; ikinci değerin cisimlerini
beşbuçuk yer cismi miktarı; üçüncü değerin cisimlerini dörtbuçuk yer cismi
miktarı; dördüncü değerin cisimlerini üçbuçuk yerküre gibi ve beşinci
değerin cisimlerini üç buçuk yerküre kadar; altıncı değerin cisimlerini
birbuçuk yeryuvarlağı miktarı bulmuşlardır. Bunları geometrik
delillerle ispat edip, hesabını almışlardır. Bütün sabit ve gezegenleri, kendi
yerlerinde belirli bir hareket ile merkezleri çevresinde hareket eder ve döner görüp:
"Feleklerde duran hiçbir şey yoktur," mazmununca işin
sırrına ermişlerdir.
Yaratıcı, hakîm ve kudretli olan Allah münezzehtir.
Büyüklüğünün celaletine ve kudretinin illetine aklın idraki erişemez.