ÜÇÜNCÜ BAB

Soru: Mehmuz neye denir?

Cevap: Hemze harfinden alınarak yapılan ismi meful olup hemzelenmiş manasına gelen kelimeye denir. Bunun tarifinin yapılmaması ve sahih fiilin tarifinden veya isminin lugavi manasından anlaşılması sebebiyledir. Bu , hemze, sahih harf olup tasrifi, sahih harfin fasrifi gibi olmasından dolayı mütellat (illetli fiiller, misal, ecvef, nakıs) özerine takdim oldu. lllet harflerinde babların çoğunda luzumundan dolayı cari olan ittirad (babın bir düzende olması) mehmuz fiilde cari olmaz. Ancak bunda hemze başta gelmediği zaman tahfif ve hazif olur. Bu üç baba üzerine takdim olması ve mudaf ta ibtal hususi yerlerde, hemzede telyin pekçok yerde olmasından dolayı mudaftan sonra gelmesi uygun görüldü.

Soru: Telyin neye denir?

Cevap: Hemzenin beyne beyne meşhur veya beyne beyne gayri meşhur kılınarak şiddetinin izale edilip yumuşatılmasına denir.

Soru: Mehmuz fiil kaç kısımdır?

Cevap: Mahmuzul fa (…………..)

Mahmuzul ayn (…………..)

Mahmuzul lam (…………..) olmak üzere üç kısımdır.

Soru: Hemzenin tahfifi kaç şey ile hasıl olur?

Cevap: 1- Hemzenin bekasıyla beraber beyne beyne kılmak,

2-Hemzeyi bir bedel ile gidermek olan kalb,

3-Hemzeyi bedelsiz gidermek olan hazif olmak üzere üç sey ile hasıl olur

Soru: Hemzenin hafifletilmesi hakkında Ehli-Hicaz ile Kureyşin ve Temim Kabilelerinin görüşü nedir?

Cevap: Öncelikle hemzeden bahsedelim. Hemze, ağır, şiddetli bir harf olup boğazın en dibinden çıktığı için telafuzunda kerih bir vurgu vardır ki boğazın en dibinden çıktığı için telaffuzuna azami hırslı olanlar onu hafifletmeden asli haliyle okurlar. İşte beni temim hafifletmeden hemze olarak okumayı kabul ederek asıl olan tahkikli okumayı tercih etmiş. Ehli Hicaz ve özellikle de Kuryş hemzeyi hafifleterek okumayı kabul ederek istihsan (güzel) olan tahfifli okumayı tercih etmiş ve hemzenin tahfifinin ya ibdal, ya hazif, ya beyne beyne olmak üzere üç şey ile mümkün olduğunu söylerken kimileri bu tahfifin olabilmesi için hemzenin başta olması şartını da eklerlerken kimileri de aksine hemzenin başta gelmesini zaten hafiflik olarak kabul etmiş olduklarından ortada yada sonda olması şartınıda eklemişlerdir.Ancak şaz olarakta (…………..) (…………..) (…………..) örneklerindeki gibi he’ye çevrildiğini söylemişlerdir.

Soru: Beyne beyne meşhur ve beyne beyne gayri meşhur neye denir?

Cevap: a) Beyne beyne meşhur, hemzenin (…………..) deki gibi fethalı,makablininde fethelı olduğunda kendi mahreci ile elif’in mahreci arasında , (…………..) deki gibi kesralı, makabli zammeli olduğunda kendi mahreci ile ya nın mahreci arasında (…………..) deki gibi zammeli, makabli fethalı olduğunda kendi mahreciyle vav’ın mahreci arasında kalmasına denir ki hem kendi hem makabli harekeli olduğundan tabiatının kuvvetlenmesiyle sabit kalıp kalb ve hazif yapılmaz.

b) Beyne beyne gayri meşhur, hemzenin (…………..) deki gibi kendi mahreciyle harekesini kendinden aldığı makablindeki harfin mahreci arasında kalmasına denir.

Hemze Meftuh

Bu dokuz çeşitte beyne beyne kuralı vardır. Bu kuralın faydası hemzeli kelimenin aslını ve son durumunu belirtip tahfif etmektir.

Soru: Hemze meftuh, makabli meksur veya mazmum ise ne olur?

Cevap: Beyne beyne kılınmaz, bilakis makabli mazmum ise aslı (…………..) olan kelimenin (…………..) olması gibi gibi vav'a, aslı (…………..) olan kelimenin (…………..) olması gibi ye'ye çevrilir. Zira fetha zaaf'ta (telyin, tabiatının yumuşamasında) sukun gibidir. Sukun halinde nasıl kalb oluyorsa feth halinde de öyle kalb olunur.

Soru: Peki hemze zaaf'ta sukun gibiyse (…………..) de neden elif'e çevrilmedi?

Cevap: Makablinin üstün olmasıyla hemzenin üstünü kuvvetlendi. Ancak aslı (…………..) olan (…………..) kelimesi şazdır, üzerine kıyas yapılmaz.

Kalb İle Tahfif

Soru: Kalb ile tahfif nasıl olur?

Cevap: Hemze, sakin, makabli harekeli olduğunda sakini yumuşatmak için makablinin harekesine uygun bir şeye kalb olur.

Ör.: aslı (…………..) olan kelimedeki hemzenin (…………..) şeklinde elif'e

aslı (…………..) olan kelimedeki hemzenin (…………..) şeklinde vav'a

aslı (…………..) olan kelimedeki hemzenin (…………..) şeklinde ye'ye çevrilmesi gibi.

Soru: Bu kural sakin hemze ile makablindeki harekeli harfin aynı kelimede olmasına mı mahsustur?

Cevap: Hayır, sakin hemze ile makablindeki harekeli harf ayrı kelimelerde de olsa durum aynıdır. Ör.: (…………..)

Burada (…………..) sözü ityandan emirdir.

Hemze sakin, makabli esre olmasından dolayı ye'ye çevrilerek (…………..) oldu. (…………..) kelimesine birleşince vasıl hemzesi düştü, kalbi gerektiren şeylerin yok olmasıyla 'ye'ye dönmüş olan ikinci hemze geri geldi. (…………..) nın elifi ile geri gelen hemze olmak üzere iki sakin biraraya gelmiş olduğundan kelimenin sonu ve tağyirinde (değişiminde) sonda olması daha evlâ olduğu için (…………..) nın elifi hazfolarak daldan sonra sakin hemze ile (…………..) (…………..) oldu.

Soru: Bu kural vacip mi, caiz mi, hükmü nedir?

Cevap: Hemzenin bir kelimede veya ayrı iki kelimede makabli harekeli ise (…………..) ve diğerlerindeki gibi makablinin harekesine uygun bir harfe çevrilmesi caizdir. Hemzenin makablinde hemze olup (…………..) herikisi bir kelimede olurlarsa kalbedilmesi vaciptir. Ör.: (…………..) (…………..) gibi.

Soru: Hazif ile tahfif nasıl olur?

Cevap: Hemze harekeli, makabli de sakin ise önce sakine yakın olmasıyla tabiatı zayıf olan hemzenin harekesi telyin edilir (giderilir) sonra iki sakin harf biraraya geldiği için hemze hazfedilir, daha sonrada hemzenin hazfına alamet olsun diye harekesi makablinde bulunan ya sahih ya da sahih hükmünde olan asli 'vav' veya 'ya'ya yada zaid vav veya ya'ya verilerek tahfif olur. Bu sebeple de hazif, hemze hezfedilince harekesi makabline verildiğinden yani eseri makablinde gözüktüğünden tahfif nevilerinin en beliği olarak kabul edilir.

Soru: Asli vav veya ye'nin, zaid vav veya ye'nın sahih hükmünde olması ne demektir?

Cevap: Bu vav ile ye'lerin sakin olup makablilerininde üstün olması demektir.

Soru: Vav ve ye'nin mezid olmaları niçindir?

Cevap: Kelimeye bir mana kazandırmak içindir.

Soru: Bu manalar neler olabilir?

Cevap: Med, ismi tasgir, ilhak, tenis, failiyet, mefuliyet vb.

Soru: Hemzenin hazfına ömekler verir misiniz?

Cevap: a) Hemzenin makablinde sahih harf bulunduğunda

(…………..) ömeğindeki gibi önce hemze telyin edilip (hafifletilip) (…………..) sonra iki sakin harf biraraya geldiği çin hemze hazfedilip (…………..) sonra da hemzenin harekesi makablinde bulunan sahih sakin harfe verilip (…………..) şeklinde olur.

Elçilik manasına gelen (…………..) örneğide (…………..) örneği gibidir. Ancak bir farkla (…………..) kelimesindeki sahih harf arizidir. Bunu şöyle açıklayabiliriz: Bu kelimenin türediği mercie baktığımızda (…………..) kelimesi ile karşılaşıyoruz ve önce gelen harfin lam olmayıp hemze olduğunu anlıyoruz ve aslı (…………..) dür diyoruz. (…………..) kelimesinde ise hemze ile lam asıl yerlerini değiştirerek (…………..) görünümünü alıyorlar. Dolayısıyla (…………..) de asıl olarak yerlerinde bulunanlar (…………..) kelimesinde arizi olarak bulunduklarından melekin kelimesi meseletin kelimesine denk değildir diyoruz.

Hemzenin Harekesi

Aslı (…………..) olan kelimeye (…………..) ya da (…………..) demek caizdir. Zira asılda (…………..) olan kelimenin evveline lamı tarif getirilerek (…………..) cezimle başlamak mümkün olmadığından evveline vasıl hemzesi getirilerek (…………..) hemzenin harekesi de telyin edilerek (…………..) iki sakin harf biraraya geldiğinden de hemze hazfedilerek (…………..) hazıf edilen hemzenin harekesi de öncesinde bulunan lam'a verilerek (…………..) şekline gelmiştir. Bu kelimenin ikinci ilâli şöyledir, Asılda (…………..) olan kelimenin evveline lamı tarif getirilerek (…………..) , cezimle başlamak mümkün olmadığından evveline vasıl hemzesi getirilerek (…………..) ikinci hemzenin harekeside lam'a nakledilerek (…………..) iki sakin harf biraraya geldiğinden de hemze hazfedilerek (…………..) lam ile başlamak mümkün olunca da kelime hemzeden müstağni kalıp bu durumda birinci hemzede hazif edierek (…………..) şeklinde gelmiştir.

b) Asil olan hemze ile asil olan "vav" "ye" aynı kelimede ise hemzenin harekesi makabline verilir. Aslı (…………..) olan kelimenin (…………..) aslı (…………..) olur kelimenin (…………..) olması gibi. Ayrıca bu iki kelime idgamlı da gelebilir (…………..) gibi.

c) Hemzenin makablinde bulunan kelimede "vav" ve "ye" asli ise hemzenin kendisi de asli ise tahfif edilip harekesi makabline verilerek iki ayrı kelime bir kelime şeklinde olur. Ör.:

(…………..) (…………..)

Ensardan bir sahabi ismi olan (…………..) nin aslı vav'ın sukûnu elifin isbatıyla (…………..) dir, hemzenin harekesi telyin edilince biri hemze,

diğeri ondan sonra gelen harf olmak üzere iki sakin harf bir araya geldiğinden hemze hazfedildi, harekesi makablindeki vav'a verilerek (…………..) şeklini aldı. ( (…………..) kelimesinin aslı ise ye'nin sukûnu elifin isbatıyla (…………..) dür, hemzenin harekesi telyin edilince biri hemze, diğeri zamir ye'sî (kelimenin harflerinden sayılıp (…………..) şeklinde bir kelime kabul edilmiş) olmak üzere iki sakin harf bir araya geldiğinden hemze hazfedildi, harekesi makablindeki ye'ye verilerek (…………..) şeklini aldı.

d) Hemzenin makablinde ilhak manası için ziyade edilen vav veya ye varsa hemzenin harekesi makabline verilir. Ör.: (…………..) babına mülhak olan bu iki kelimeden (…………..) in aslı (…………..) olup önce, fael fiil ile aynel fiil arasına ilhak için 'ye' getirilerek (…………..) oldu, sonra hemzenin harekesi telyin edilince biri hemze diğeri ye olmak üzere iki sakin harf biraraya geldiğinden hemze hazfedildi, harekesi ye harfine verilerek (…………..) oldu.

(…………..) kelimesinin aslı (…………..) olup önce fael fiil ile aynel fiil arasına vav ilhak edilerek (…………..) oldu, sonra hemzenin harekesi telyin edilince biri hemze diğeri vav olmak üzere iki sakin harf biraraya geldiğinden hemze hazfedildi, harekesi de vav'a verilerek (…………..) oldu.

Soru: Hemzenin makablinde med, tasfir için ziyade edilmiş vav veya ye varsa ne olur?

Cevap: Hemze makablindeki harfin aynısına dönüşüp sonra da birinci harf dönüşmüş olan ikinci harfe idgam edilir.

Örnek: (…………..) (…………..) (…………..)

(…………..) kelimesinin aslı (…………..) olup önce harfi medden sonra gelen hemze ye'ye çevrildi, sonra aynı cinsten olan iki harf biraraya geldiği için biri diğerinde idgam oldu. (…………..) ve (…………..) kelimelerinin ilâlleri de böyledir.

Soru: Neden daha önce geçen son dört misalde hemzenin harekesi makablindeki vav ile ya'ya nakl edildi de bu üç misalde nakl edilmedi?

Cevap: (…………..) misallerinde yer alan "vav" ile "ya" harfi ya asıl, yada ilhak faiidesi 'için' ziyade edilmiş olduklarından kuvvetlidir. Dolayısıyta bunlara harekenin tahmil edilmesi (nakledilmesi-yüklenmesi) caizdir. Fakat bu son üç misalde ise hemzenin harekesinin med, tasğir için olan vav veya ya'ya nakli zayıf harfe tahmile sebep olur.

Soru; İdgamda da hareke zayıf harfe verilmiş olmaz mı?

Cevap: Hayır, çünkü ikinci "vav" ve "ya" hemzeden çevrilmiş olup asıldır, zayıf değildir. Yani birinci ve ikinci ye'de birinci vav'da ikinci vav'da idgam olduğundan hareke zayıf harfe verilmiş olmaz. Zira müdgamün fih (ikinci vav ve ikinci ye) kendisinde birinci ye'nin veya birinci vav'ın idgamıyla beraber ebedi harekeli olup harekesi arizi değildir. Bu sebeple nakledilmedi. Bilakis hemze ye'ye veya vav'a çevrildi. (…………..) ve (…………..) kelimelerindeki "ye" ve "vav" harfleri gibi, bu harflerde ilhak için ziyade edildiklerinden kelimenin aslından kabul edilmiş ve zayıf olmadıklarından kendilerine . hareke tahmil edilmiştir.

Soru:ldgam tahfif çeşitlerinden hangisine dahildir?

Cevap: İdgam kalbin cüziyatına dahil olup onun.kaidesi üzerine bir ferdir.

Harfi İllet

Soru: Harfi illet neye denir?

Cevap: Asli veya ilhak manası için zaid olmayan vav, ye, ve elif harflerine değişimlerinin çok olmasından dolayı illet harfleri denir. Ayrıca sesi uzatma ve yumuşatma vazifelerinin olmasından dolayıda med ve lin harfleri denir. İllet harflerine med ve lin denilmesi genel olarak değil bilakis tafsil iledir. İllet harfleri sakin olduğu zaman hurufu lin diye makablinin harekesi kendisine uyarsa hurufu rned diye adlanır. Her harfimed harfilindir ama her harfi lin harfi med değildir. Elif daima sakin olduğundan ebedi harfimed olup makablinin harekesi ona uygun olan fethadır. "Vav" ve "ya" harfleri ise bazen iki masdar olan ve (…………..) örneklerinde olduğu gibi harfi lin, bazende (…………..) ve örneklerinde olduğu gibi harfi med olurlar, bazende (…………..) ve fiillerinde olduğu gibi vav ve ya harfi, med ve lin için olmayıp sahih harf menzilesinde olurlar.

Soru: Hemzenin makablinde elif olursa ne olur?

Cevap: Elif hareke ve idgamı taşımadığından beyne beyne kılınır. (…………..) ve (…………..) gibi. (hemze ve ya arasında okunur) .

Soru: Beyne beyne kılınca iki sakin ictima etmiş olmuyor mu?

Cevap: Hususen Kûfelilere göre iki sakininin ictimaı caiz değil, ancak iki sebepten dolayı burada caiz olur.

1.Elifin gizliliğinden izliliğinden, sanki o hemzeden önce berşey değildir.

2.Hareke makamına kaim olan med elifinin ziyade edilmesinden.

Tahfif

Soru: Niçin burada tahfif nevilerinden beyne beyne seçildi?

Cevap: Elif med olmasından dolayı harekeyi, ikinci harfin harekelenmesini gerektirmesinden dolayı da idgamı kabul etmez. Hazıf ile tahfifi harekenin nakli ve idgamı mümkün olmayınca beyne beyne ile tahfifi seçilmiş oldu.

Soru: Hazıf ile tahfifi neden mümkün değil?

Cevap: Hemzenin hazfıyla harekeyi makabline vermek gerekir. Makablinde de elif olduğundan elifin de harekeyi kabul etmemesinden ve hareke, mabadine verilmediğinden hazıf ile tahfifi mümkün değil.

Soru: Kalb ile tahfifi neden mümkün değildir?

Cevap: Hemzenin mâkablinin sakin olmasından dolayı kalb ile tahfifi mümkün değil. Bu sebeple beyne beyne meşhur seçildi.

Soru: Bir kelimede birincisi üstün ikincisi sakin olarak iki hemze bir arada olursa ne olur?

Cevap: Ikinci hemze elife çevrilir. Aslı (…………..) olan kelimenin (…………..) aslı (…………..) olan kelimenin (…………..) olması gibi.

Soru: (…………..) kelimesi hangi vezinden gelir?

Cevap: Bu kelime ismi tafdil sigası olan (…………..) vezni üzere olup tafdil için olan birinci hemze üstünlü kelimenin fa'sı (baş harfi) olan ikinci hemze sakindir. İkinci sukûnundan dolayı elife çevrilip (…………..) oldu.

Soru (…………..) ve (…………..) kelimelerinin (…………..) vezninden gelmelerinin delili nedir?

Cevap: Bunda iki vecih vardır? Birinci vecih hemzenin ziyade

edilmesi çoğunlukla başta olur. Diğer yerlerde ise az olur. Bu vecihle birinci hemzenin fael kelime olması caiz olmaz. İkinci vecih, ikinci hemzenin zaid olmasıyla (…………..) veznİ üzere olursa (…………..) gibi tenvin ve elif lam ile tasarrufu gerekir. Böyle tasarruf olmadığına göre (…………..) vezni üzere gelmiş olduğuna bir delil oldu.

Soru: Bunun istisnası var mı?

Cevap: Evet (…………..) kelimesinin aslı (…………..) olup imam'ın cemisidir. (…………..) kelimesinin cemisi (…………..) olduğu gibi bu kelime de ilâl ve idgam ictima etti, önce ilâl sonra idgam oldu.

Soru: Bu kelimenin ilâlini yapar mısınız?

Cevap: (…………..) kelimesi imam'ın cemisi olup meksur serih bir "ye" ile söylenir. Aslı, birinci hemze ile mimin arasında olan sakin hemzeyi isbatla (…………..) şeklindedir. Önce mimin kesrası sakin hemzeye verilip mimde ikinci mimde idgam edilince birinci hemzenin fethi ikinci hemzenin esresiyle (…………..) oldu. Sonra ikinci hemze aslının sakin olması makablinin üstün olmasıyla (…………..) deki gibi elife çevrilerek (…………..) oldu, biri hemzeden çevrilmiş elif diğeri mim olmak üzere iki sakin harf biraraya geldiğinden hemzeden çevrilmiş olan elif ye harfine çevrildi ve mim'in harekesiyle harekelenerek (…………..) oldu. Basriyyun makabli meftuh olan elifi ye'ye çevirmek kıyasa muhalifde olsa makablinin ösre olmasından dolayı ye'ye çevrilmesini kıyasa uygun görür. Ayrıca ötreli ve teşdid ile olan (…………..) veya üstünlü ve tahfif olan (…………..) kelimeleriyle kanşmaması için elif hazfolmaz. Kıyasa en yakın olanı mim'in harekesini hemzeye naklettikten sonra birinci mimi ikinci mim'de idgam etmek ve (…………..) şekline giren bu kelimede iki hemze kerih olduğundan ikinci hemzeyi esresinden dolayı ye'ye çevirerek (…………..) şeklinde okumakdır.

Soru: Aslında içtimai sakineyn caiz, (…………..) kelimesinde neden caiz olmadı.

Cevap: Kalb ve idgamdan sonra (…………..) şekline giren bu kelimede elif med için değildir. Nasıl içtiami sakineyn olmuş olsun. Bu kelimeyi (…………..) şekline getirmek istediğimizde ictimai sakineyn oluyor. {Yukarıdaki tarife göre)

Soru: Med için olan elif neye denir?

Cevap: Vav ile ya'nın makabli meftuh olması şartiyle vav'dan veya ya'dan çevrilmiş olan elif'e denir.

Soru: Hemzenin makabli esre ise ne olur?

Cevap: Hemze ye'ye çevrilir. Ör.: (…………..) olan kelimenin (…………..) olması gibi.

Soru: Hemzenin makabli ötre ise ne olur?

Cevap: Hemze vav'a çevrilir. Ör.: Aslı (…………..) olan kelimenin (…………..) olması gibi.

İki Hemze

Soru: Birincisi ötreii ikincisi sakin olsa iki hemze biraradaolursa ikinci hemze vav'a çevrilir demiştiniz (…………..) ve (…………..) kelimelerinde neden böyle olmadı?

Cevap: Bu kelimelerin aslı (…………..) olup iki hemzenin birarada olması ağır olduundan, bir de bu kelimeler çok kullanıldığından asıl hemze yani ikinci hemze hafifletilreek hazf oldu. Daha sonra vasıl hemzesine ihtiyaç kalmadığından o da hazfoldu. Kıyasa göre bu kelimelerin (…………..) den (…………..) denildiği gibi ( (…………..) ve (…………..) olmaları gereksede şaz olarak her iki hemzede

hazfedildi. Ancak (…………..) kelimesi diğer ikisi kadar çok kullanılmadığından bazan (…………..) olarak bazen de ayeti kerimedeki (…………..) gibi hemze hazfedilmeyerek okunması caiz oldu. Başta olursa (…………..) olarak, vasıl anında ise (…………..) olarak okunması daha fasih, başta (…………..) olarak (…………..) okunması ise iki hemze ictima ettiğinden ağır olur. Fakat (…………..) şeklinde olursa iki hemze bir arada olmadığından ağır olmaz.

Soru: İki hemze iki ayrı kelimede bulunursa ne olur?

Cevap: Mezhebler iki hemze arasının ya fasıl ile veya fasılasız ya'da onlardan birinin tahfifii hakkında ihtilaf ettiler. Sibeveyhi'ye göre iki hemzenin hangisi tahfif edilirse caizdir. Zira tahfifin meydana gelmesi için ikisinden birini tahfif etmek kâfidir. Ebu Amir'e göre birinci tahfif edilir. Ağırlık ikisinin ictimaından olduğu için hangisi tahfif edilirse caizdir. Fakat onlar aynı cinsten iki harf bir araya gelirse birincisi tebdil ederler. Ör.: (…………..) aslı (…………..) (…………..) aslı (…………..) Bu iki kelimede tahfif birincide olunca hemze de birinci tahfif edilir. Halil'e göre ikinci tahfif edilir. Ör.: ( (…………..) Ehli Hicaz'a göre ikisi de tahfif edilir. (…………..) Bazı Araplara göre ise iki hemze arasına fasıla için elif getirilir. Ör.: (…………..) gibi. Aslı (…………..) dir..

Soru: Ehli Hicaz kimlere denir?

Cevap: Mekke, Medine, Yemame ve bunların kurasından olsa Taif, Hayber ve Vec Vadisi ahalisine denir.

Soru: İkisinin hazfı birden nasıl olur?

Cevap: Çünkü ağırlık ikisinin ictimaından luzum ettiği için, ikisinin birlikte tahfifi hakkında iki vecih var.

1. Vecih iki hemze ayrı ayrı olsa da tahfifi gerektiren kurala göre birincisi fahfif edilir. Sonra iki hemzenin bir arada bulunması ağır olur kuralına göre ikinci tahfif edilir. (…………..) gibi. Veya birinci hemze beyne beyne kılınır. İkinci hemze vav'a çevrilir. Zira iki hemze ictima edince ikinci hemze ve makabli esre olmazsa vav'a çevrilir. Ör.: (…………..) aslı (…………..) olup Adem'in cemisidir. (…………..) Adem'in tasgiri bunun aslı (…………..) dir.

2.Vecih her iki hemze ayrı ayrı olsada tahfif etmek gereğince birlikte hafifletilir. (…………..) gibi. İkiside beyne beyne kılınır veya makabli elif olduğu zaman (…………..) veya makabli meftuh olduğu zaman (…………..) gibi, beyne beyne kılınır. Eğer iki hemzenin harekesi aynı değilse hangisini stersen ikisinden birini tahfif gereğince hafiflefirsin. (…………..) gibi. İkiside beyne beyne kılınır veya iki hemzeden birinci beyne beyne kılınır, ikinci vav'a çevrilir (…………..) gibi.

Soru: Bunların kısımlan var mı?

Cevap: Bunun kısımları onaltı tane olup hemze kellimenin evvelinde vukuu bulduğu zaman sakin ile harekelenmesi mümkün olmadığından bu kısımlardan çıkartılınca geriye oniki kısım kaldı. Bu oniki kısımdan dört tanesi hemze üstün oursa makablinde şu dört kelimeden biri bulunursa ikincisi tahfif edilir. Kelimeler ise şunlardır: (…………..) Bu kelimelerden sonra (…………..) lafzının gelmesiyle tahakkuk eder. Oniki taneden dört tanesinde hemze esre olur. Makablinde bu kelimelerden biri bulunursa gerçekleşir yani (…………..) kelimesi bu kelimelerden sonra gelirse hemzesi tahfif edilir. Oniki

taneden 4 tanesin de hemze (…………..) kelimesinde görüldüğü gibi ötreli olup bu dört kelimeden sonra gelirse tahfif edilir.

Fasila

Soru: Fasıla hakkında ne dersiniz?

Cevap: Bazı Araplar iki hemzeyi isbat hususunda şiddetili hırs gösterdiler. İkisinin birarada bulunmasından kaçarak aralarına elif ziyade ettiler. Yazıda üç elifin ictiması kerih olduğundan caiz olmaz dediler. İbni Hacip ise şerhi mufassalında iki hemze arasında elif idhal ederek isbat etmedi ve (…………..) ve benzerlerinde iki hemze (…………..) arasına elifin idhali müstesnadır. (…………..) - misalinde ise iki hemze arasına elif idhal olunmaz dedi. Şair Zirrimme'nin beytinde olduğu gibİ birinci hemze istifham için olursa iki hemze arasına elifin idhal edildiği bilinmez.

Ör.: (…………..)

(…………..) bunun aslı (…………..) dir.

Kelimenin Başında

Soru: Hemze kelimenin başında olursa ne olur?

Cevap: Kelimenin evvelinde bulunduğu zaman hafifletilmez. Eğer kendinden evvel olan bir kelimeye bitişirse daha önce geçen kural uygulanıp beyne beyne kılınır. Bir kelimeye bitişmediyse beyne beyne kuralının sakine yakınlığından dolayı ibtidanın sakin olması kerih olacağından burada mümkün olmamasıyla geri kalan hemzenin

diğer tahfif şekilleri olan kalb ile hazifa baktığımızda yine hemzenin makablinde bir harfin olmamasıyla bu ikisininde mümkün olmadığı anlaşılır. Zira kalb, hemzfe sakin veya üstünlü, makabli mazmum olursa olur. Hemze başta dkluğu için kalb edilmesi mümkün değil. Hazıfda ise hemzeden önce sakin bir harfin bulunması gerekli. Bu sebeple hemze başta olduğundan hazıfda mümkün değil ve böylece hemze ibtidada mütekellimin kuvvetinden dolayı hafifletilmez. Sadece (…………..) kelimesi bundan harif olup şazdır.

Soru: Hemzenin (…………..) ve (…………..) kelimelerinde başta hazf edildiğini görüyoruz, buna ne dersiniz?

Cevap: Biz bu kelimelerde baştakı hemzenin hazfını kabul etmiyoruz. Çünkü bu kelimelerde önce ikinci hemze hazf edildi. Sonra vasıl hemzesi olan birinci hemzeye ibtiyaç kalmadığından o da hazfedildi.

Soru: Peki (…………..) hakkında ne dersiniz?

Cevap: Bu kelime (…………..) den alınmıştır. Muzari harfi hazfedilince lam sakin olarak (…………..) kaldı. Sonra iki sakin biraraya geldiği için vav hazfedildi. Hemzenin vücuduna bir sebep kalmadı ki hemze tahfif edilmiş olsun veya (…………..) emrinin aslı (…………..) idi. Fakat vav'ın harekesini kafa nakl etmekle ilâl oldu. İki sakin cem oluduğundan" vav hazfolundu. Vasıl hemzesine ihtiyaç kalmadığından o da hazfoldu. Fakat bunun hazfı tahfif için olmadı. Bilakis kendisine ihfiyaç kalmadığından oldu (ibni Hacib'in şerhinde böyle)

Soru: (…………..) kelimesi hakkında ne dersiniz?

Cevap: Bu kelime hakkında iki görüş vardır? 1. görüşe göre

Allah lâfzai celâl (…………..) kelimesinden müştak olup mefûl manasına gelen (…………..) veznindendir. İkinci hemzenin harekesi hazfolunca kendisi de hazfolundu ve harekesi lâm'a nakledilerek (…………..) oldu. Sonra aynı cinsten iki harf içtima edince birinci lâm ikinci lâmda idgam edilerek (…………..) lafzai celâli oldu. 2. görüşe göre ise, Allah lâfzai müştak değildir. Çünkü müştak ve müştakün bih arasında lafız ve manada uygunluk olması gerekir. Burada ise bu uygunluk yok. Zira işfikak şartını kaybettiğinden şöyleki, (…………..) kelimesinde kelimenin baş harfi sahih orta harfi illetli, (…………..) tafzında ise baş harf mehmuzulfa son harf ile orta harf sahih, lafızda bir uygunluk olmadığı gibi mana bakımından da bir uygunluk yok. Çünkü Allah lâfzı hem cahiliyyede hem islamda Rabbimize has olan bir isimdir. İlah ise böyle değildir.

Hazfi

Soru: Hemzenin hazfının vacib olması hangi şarta bağlıdır?

Cevap: Üç şeye bağlı olup bunlar:

1.Çok kullanılmak,

2.İllet harfi ile hemzenin birarada olması,

3.Bu ictimanın fiilde olması.

Bu şartlardan herbiri ne zaman bulunursa hemzenin hazfı vacip olur. Ne zaman bunlardan biri nefy olunduysa hazfı icab etmez. Bu şartlardan herbiri (…………..) fiilinde fahakkuk etti. Aslı (…………..) olan (…………..) fiilinde birinci şart, aslı (…………..) olan (…………..) de ikinci şart, aslı (…………..) olan (…………..) de üçüncü şart bulunmadığından hemze hazıf olmaz.

Soru: (…………..) fiilinin aslı nedir?

Cevap: (…………..) fiilinin aslı (…………..) olup arablar bu fiildeki hemzenin hazfedilmesi hakkında ittifak ettiler. Zira nefsi mütekellim vahde de (…………..) deyince aralarında sakin bir harf olmak üzere iki hemze biraraya gelmiş oldu. Sakin ise yok farzedildiğinden sanki burada iki hemze peşpeşe gelmiş gibi oldu. Harekesi mâkabline nakledildikten sonra ikinci hemze hazfedildi. Sonra bir düzende olnrtası için diğerlerindende hazfedildi. Şiir zaruretine binaen asıl üzere kullanıldığıda olur.

Soru: (…………..) fiilinde niçin elif hazfolundu?

Cevap: (…………..) nin aslı (…………..) olup (…………..) vezni üzeredir. (…………..) . de olduğu ibi "ye" kendisi harekeli makabli üstün olduğu için elife çevrildi. Biri elif diğeri cemi vavı olmak üzere iki sakin harf biraraya gelmiş olduğundan elif hazfoldu. Vav alamet olduğundan hazfedilmeyerek (…………..) şekline girdi. l (…………..) da ise iki sakin karşılaşmadığından elif hazfedilmedi. Sonra hemze telyin edilince ra, hemze ve vav olmak üzere üç sakin harf biraraya gelmiş olduğundan hemze hazfoldu. Harekesi fetha (…………..) . da olduğu gibi sakin 'ra'ya verilerek (…………..) oldu.

Soru: Hemze aralarında lamel fiil oduğu için cemi vav'ına birleşmiş değil bilakis cemi vav'ına bitişen fiilin sonunda olan elif harfidir. Bu sebeple (…………..) de aynel fiil olan hemzenin hazfı yanlış olmadı mı?

Cevap: Hemzenin hazfı diğer iki illetle beraber kesreti istimalden dolayıdır. Biri cemi vavı diğeri ye'den çevrilmiş lamel fiil

olan elif olmak üzere iki sakin harf biraraya geldiği için elif hazfolundu.

Soru: İllet harfi harekeli, makabli meftuh olursa elife çevrilir demiştiniz. (…………..) fiilinde ise illet harfi harekeli ve makablindeki 'ra' harfine meltuh olduğu halde niçin elife çevrilmedi?

Cevap: Eğer 'ye' harekeli olup makabli üstün olduğundan elife çevrilseydi biri 'ya' dan çevrilmiş elif, diğeri tesniye elifi olmak üzere iki sakinin ictimai gerekirdi ve onlardan birini hazif etmek mümkün değil. Tesniye elifi hazfolsa fiilin başına dahil olduğu zaman müfred ile karışır. Çünkü (…………..) dahil olunca tesniyenin nunu hazfolur. Ör.: (…………..) i'e (…………..) tesniye mi müfred mi bilinmezdi. Bu karışıklık def olsun diye tesniy ede "ye" elife çevrilmeyerek (…………..) ve (…………..) şeklinde "ye" söylendi.

Soru: 'yenin harekesi aslı mi?

Cevap: 'ye'nin elif için harekelendiğinden onun harekesi arizidir. Arız ise yok gibidir. Bu sebeple illet harfi harekeli makabli meftuh olduğu için elife çevrilmeli denilmez. Aksi takdirde müfredle iltibas olur.

Soru: (…………..) fiilinin ilâli nasıl olur?

Cevap: (…………..) fiili (…………..) vezni üzere olup aslı (…………..) dir. Once (…………..) da olduğu gibi hemze hazfedildi. Harekesi 'ra'ya nakledilerek (…………..) oldu. Sonra 'ye' harekeli, makabli meftuh olduğu için elife çevrildi. (…………..) oldu. Sonra iki sakin ictima ettiğinden elif hazfolarak (…………..) vezni üzere (…………..) şeklini aldı.

Soru: Müfred müennes muhataba olan (…………..) ile cemi müennes muhtaba olan (…………..) arasındaki fark nasıl bilinir?

Cevap: İkisi aynı ve lâmı herikisi mahmuz olmak üzere olup cemisi orta harfi (aynı) hazfedilmiş son harfi (lâmı ise sabit olmak üzere (…………..) dir. Her ikisi lafız bakımından müsavi olup takdiren muhteliffir.

Soru: Bu kural nâkıs babında gelecek olan (…………..) fiiline benzetiliyor neden?

Cevap: Çünkü (…………..) fiilide müfred muhataba ile cemisi arasırida aynı olup takdiren muhteliftir.

“Nun”u Sakile

Soru: Başına şart edatı gelen fiile nun'u sakile dahil olunca ne olur?

Cevap: Ayeti Kerime'de geçen (…………..) sözünde olduğu gibi fiile şart edah dahil olup nunu sakileye birleşince cezm alameti olarak nun düşer.

Soru: Şârt fiili, nunların dahil olduğu yedi yerden biri olmadığı halde neden nun dahil oldu?

Cevap: Burada şart ile şartı müekket kast ediliyor. Kasem'de, fiilde hakikaten veya teşbihen murad edilmesine binaen yedi mevziye dahildir. Şart için olan müekket 'ma' müekkediyette kasem için olan müekket 'lam'a benzer. Müeket olan şartda müekkediyet'te müekket olan keseme benzer. Kasemin cevabına nun girdiği gibi şart fiilinede nun dahil olur. Zeccac ve cemaati bunun lüzûmunu değil bunun caiz olmasını kabul ederek ihtilaf ettiler. (Tahkikde tareb manası şartta incelik vardır. Hasılı şart şüphedir, nefis şüpheden kaçar, ilme muhabbet eder. Bilakis evveli

onun marazı ikincisi onun sıhhatidir. Şart red haysiyetiyle hastalıktan halas ederek talebe delalet eder.)

Soru: Nun niçin hazfoldu?

Cevap: Şart harfi olan (…………..) nın duhulüyle (…………..) fiiline nun sakile ilhak olunca biri zamir 'ye'si diğeri ikinci nun sakile olmak üzere iki sakin cem olduğundan nun düşerek (…………..) şeklinde kaldı. İkinci sakini def için zamir ye'si harekelendi. Zamir ye'sini ona delalet eden birşey olmadtğı için hazfetmek mümkün değil. mudgam nun ise maksadın ibtal olacağından dolayı hazfedilmez.

Soru: Alame Taftazani bu konuda ne der?

Cevap: Takit nunundan dolayı nun hazfoldu diyen kimseye, zira o (…………..) nın duhulunden önceki lihak olmaz. (…………..) ve (…………..) de böyle olup, (…………..) bunun hilafınadır. Bunda nun kasemin cevabı olduğu için ilhak oldu diyerek cevab verir.

Soru: Te'nis 'ye'si neden esrelendi?

Cevap: Müfred müennes muhatabada zamir 'ye'sinden dolayı önceki harf esreli olduğundan, ve 'ye'nin hazfından sonra ona delalet etmesi gerektiğinden esresi baki kaldı. (…………..) gibi. Burada da 'ba' hazfedilmeyip bir düzende olsun diye esrelendi. Zira 'ha' tekit nununun makablinde olur. (…………..) gibi. Yine aslı (…………..) olan (…………..) de tenis 'ye'si tekit nunu dahil olunca 'ya' harfi ile birinci nun olmak üzere sakin biraraya geldi. bir düzende olsun diye esrelendi.

Soru: (…………..) de nun neden hazfolundu?

Cevap: Müfred muhataba emir olan (…………..) da cezim için 'nun' hazfedildiği gibi, vakıf içinde (…………..) emirinden hazfedilmiştir.

Soru: Zamir 'ye'si neden esre ile harekelendi?

Cevap: Sakin harf harekelenince esre ile harekelendiğinden buradaki zamir 'ye'side esre ile harekelendi. Bu konu lefif babında gelecek inşaallah.

Soru: (…………..) fiilinin emri nasıl olur?

Cevap: Hemzenin hazfından önce bina edilirse (…………..) fiilinden hemze ile (…………..) gibi (…………..) vezninden olup asıl üzere (…………..) şeklinde olur. Muzari harfi hazfedilince mabadi sakin 'ra' olduğu için başına vasıl hemzesi ziyade edildi. Cezim için 'ye' hazfolarak (…………..) şeklinde oldu. Hazıfdan sonra bina edilirse (…………..) fiilinden hemzesiz emri hazır olmak üzere (…………..) vezni üzere bir harfle (…………..) olur. Muzari harfi hazfolunca mâbadi harekeli olduğundan onunla başlandı. Cezim için 'ye' hazfolarak bir harfle (…………..) kaldı. (Yani emri hazırın sonu cezim olması gerektiğinden bu fiilde de cezim alemeti olarak 'ye' hazfoldu. Özetleyecek olursak, hazıfsız fiilinden emri hazır kurulacaksa (…………..) şeklinde, hazıflı (…………..) fiilinden emri hazır olacaksa (…………..) şeklinde olur. Bu emri hazır kalıbının birincisi hazıftan önceki yani aslı üzere olduğu zamandeki haline göre, ikincisi ise hazftan sonraki haline göredir.

Soru: Bu fiilin emri hazırında tesniyede (…………..) oldu. 'ye' elife çevrilmedi, neden?

Cevap: Tesniyede 'ye 'elife çevrilmiş olsaydı (…………..) misalinde olduğu gibi müfred ile karışabilirdi. (…………..) fiilinde de bir karışıklık olmasın diye müzariin tesniyesine tabi olarak elife çevrilmedi (…………..) deki 'ye' elife çevrilmedi, çünkü onun harekesi arızdır, arız ise sukun gibidir. Sanki 'ye' harekelenmedi ve çevrilme sebebi bulunmadı. Aynı illet (…………..) da dabulunduğundan muzarinin tesniyesine tabi olarak "ye" elife çevrilmedi.

Soru: Emri hazır olan (…………..) de 'ye' neden hazfoldu ve neden sonuna 'he' getirildi?

Cevap: Emri hazırın sonu olması sebebiyle vakıf alameti için hazfoldu ve vasıl hemzesi hazfedildikten sonra onun mâdabinde olan ra harfi sakin olduğundan,sakin ile başlamak mümkün olmadığından 'ra harekelendi ve sonuna sekte için 'he' ilhak olarak (…………..) oldu.

Soru: Nunu sakile dahil olunca nasıl olur?

Cevap: Sukunun yok olmasından dolayı hazfedilen 'ye' geri geldi. Bu 'ye' tekit nununun duhulunden önce cezm alameti olarak hazfolunmuştu. Tekit nununun dahil olmasından sonra irap zail oldu. Çünkü tekit nunu mebni olur. Bu görüş Kufiyun' ait olup ona göre emri hazır murebtir. Basralılara öre ise emri hazır nunu sakile ile beraber terkib edilince emrin ahiri sahih fiilden feth üzere mebni olur. emrin ahirinin sukunu ile sakin nun olmak üzere iki sakin harf biraraya gelmesindiye sahih fiilden nunun duhuluyla sakıt olan hareke iade olunca, nâkıs fiildende sakıt olan harf, nunun duhuluyla iade olur. Zira nâkıs fiilden ahirdeki harf, sahih fiilden hareke menzilesindendir. Ör.: (…………..)

Soru: (…………..) de cemi vavı niçin hazfolmadı?

Cevap: Onun aslı (…………..) "ye" elif'e çevrildikten sonra hazfoldu.

İki sakin harf biraraya geldiği içinde elif hazfoldu. Sonra tekit nunu ilhak olunca yine iki sakin biraraya gelmiş oldu. makabli ötre olmamasından dolayı cemi vavını, tekitin fevt olmaması içinde sakil nununu hazfetmek mümkün olmadığından "vav" zamme ile harekelenerek (…………..) şeklini aldı.

Soru: Mâkablinin ötreli olmaması hazıf olmamasına sebep oldu. Aksi olsaydı ne olurdu?

Cevap: Hazfedilseydi ona delalet edecek birşey kalmazdı. Bundan dolayı caiz olmaz ve lam iade olmaz. Zira onun hazfı iki sakinin karşılaşmasından dolayı idi. Onun aslı (…………..) olup 'ye' sakin olunca iki sakin biraraya gelmiş oldu ve "ye" hazfolarak (…………..) kaldı. Nun ilhak olunca yine iki sakin biraraya gelmiş oldu. İkisini de hazfetmek mümkün olmadığından vav ona uygun hareke ile harekelendi. Onun harekesi arızdır. Lam (son harf) iade olunca (…………..) denildi. (…………..) de 'vav' a delaiet eden birşey olduğu için yani 'ze' harfi ötreli olduğundan cemi vavının hazfı mümkün oldu. Bu kelimenin aslı (…………..) idi.

Soru: (…………..) da neden son harf iade olmadı?

Cevap: Bunun aslı (…………..) vavın üzerine ötre ağır olduğundan düştü. Sonra iki sakin karşılaştığı için birinci vav hazfolarak (…………..) oldu. Sonra tekit nunu dahil olunca yine iki sakin biraraya gelmiş oldu. Bu sebeple ikinci vav cemi alametide olsa ona delalet eden mâkablindeki ötrenin varlığıyla hazf oldu. Kelimenin ağır ve tekit nunu sebebiyle uzun olmasından dolayı son harf iade olmadı.

Soru: Bu fiilin ismi faili nasıl olur?

Cevap: İsmi fail (…………..) vezni üzere müfred müzekker için (…………..) olup aslı (…………..) dür. 'ye' üzerine ötre ağır geldiğinden hazfoldu. 'ye' ve

tenvin olmak üzere iki sakin ictima etti. İki sakinden evvelkini hazfetmek onların adetlerinden olduğundan tenvin değilde ye hazfoldu. Zira tenvin temekkün için alamettir.

Soru: Tesniyesi ve cemisi nasıl olur?

Cevap: Tesniyesi (…………..) vezni üzere olup (…………..) dir. Asıl üzere cari olmuştur. Cemisi (…………..) vezni özere olup aslı (…………..) dir. 'ye'nin üzerine ötre ağır geldi. Makablinin harekesi selb olunca 'ye'nin harekesi ona nakledildi. İki sakin içtima ettiğinden 'ye' (…………..) hazfolarak (…………..) oldu.

Soru: Bu fiil ifal babına nakl edilirse ne olur?

Cevap: (…………..) fiilinin binası muzarisinden hemzenin hazfının gerekmesiyle ( (…………..) fiilinin binasına mzarisinde hemzenen hazfının gerekmemesiyle muhafif oldu. (yani (…………..) da hemze hazfedildi, (…………..) de ise hazf edilmedi. Dofayısıyla her îki fiilin ifal babına nakledildiklerinde binaları farklı oldu) . Böylece bu fiiller ifal babına naklolduklarında (…………..) ve (…………..) şeklinde muhalif oldu. Nakıs fiilden mahmuzul'yn olan her fiil ifâl babına nakledildği zaman muzaride hemzeyi isbat etmek gerekir. (…………..) müstensa. Bir fiil, (…………..) fiili gibi ifal babına naklolduğu zaman muzaride hemzeyi isbatla (…………..) demek caiz olur. Hazfıyla (…………..) demekte caiz olur (…………..) ifal babına nakledilince muzarisi (…………..) olur. Elifi isbat etmek caiz olmaz. (…………..) de kesreti istimal olduğundan (…………..) de kesreti istimal olmadığından durum böyledir.

Soru: (…………..) çekiminde (…………..) nın aslı nedir?

Cevap: Aslı (…………..) vezni üzere (…………..) dür. 'ye' harekeli mâkabli üstün olduğundan elife çevrildi. Elifle beraber hemze ile (…………..) oldu. Sonra tahfif için hemzenin harekesi makabline nakloldu. Sonra iki sakin karşılaştığından hemze hazfolarak (…………..) oldu.

Soru: (…………..) nin aslı nedir?

Cevap: Aslı aynın esresi ye'nin ötresiyle (…………..) vezni üzere (…………..) dür. Son harf olan ye'in ötresi ağır geldiği için hazfedildi. Sonra tahfif için hemzenin harekesi hazfedildi. Sonra üç sakin biraraya gelmesin diye hemze hazfolundu. Sonra harekesi makabline verilerek (…………..) oldu.

Soru: Bunun masdarı nasıl olur?

Cevap: (…………..) vezni üzere (…………..) şeklinde olup, aslı (…………..) dir. Hemzenin harekesi mâkabline nakledilince hemze hazfoldu. Ve bu kelime (…………..) şekline girdi. Zaid eliffen sonra kelimenin sonunda vaki olan 'ye' hemzeye çevrilerek (…………..) oldu. Hemzeye çevirmeksizin 'ye'y' isbat etmekde caiz olur? çünkü hemze boğazın evvelinden çıktığı için 'ye'den daha ağır bir harftir. Bu sebeple (…………..) şeklinde olduktan sonra sonuna hazfedilen hemzeden bedel bir 'te' getirilir ve (…………..) olur.

Soru: Bu fiilin ismi mefulu nasıl olur?

Cevap (…………..) fiilinden (…………..) şeklinde çekimi yapılır. (…………..) nün aslı (…………..) idi. 'vay' ile 'ye' bir kelimede cem oldu. onlardan biri diğerinden sakin olarak önce gelirse idgam olur kaidesiyle vav 'ye' olup (…………..) şekline girdi. Biri

sakin diğeri harekeli olmak üzere iki 'ye' harfi biraraya gelince 'ye' şeddelendi, yani idgam yapılarak (…………..) oldu. Sonra ye'nin binası sahih olması içinde hemzenin ötresi esreye çevirilerek (…………..) oldu. Soru: Burada neden hemze hazfolunmadı?

Cevap: Muzari fiilde hemzenin hazfı kıyas dışı (kurala aykırı) oldu.

Soru: Muzari fiilde hemzenin hazfı neden kıyas dışı oldu. Halbuki hemze harekeli, mâkabli sahih, sakin harf ise harekesi mâkabline nakledilerek hazfolur kaidesince burada hemzenin hazfı mümkündü (…………..) olması gibi.)

Cevap: Muzari maziden sonra varid olduğundan onun fer'idir. Mazi fiil olan ( (…………..) hemzenin hazfedilmemesi kuralına uyarak muzaride de hemzenin hazfedilmemesi gerekir. Fakat muzarideki hemzenin hazfı (…………..) , kesreti istimalden dolayıdır.

Soru: Neden hemzenin hazfına kesrefi istimal sebep gösterildi?

Cevap: Çünkü hazf kuralına göre hemze hazfedilseydi (…………..) şeklinde olan ismi mefulden de hazfedilmesi gerekirdi. Bu sebeple muzarideki hemzenin hazfına kesreti istimal sebep gösterildi ki ismi meful olan (…………..) de hemzenin hazfı gerekmesin. Çünkü bunda kesreti istimal yoktur.

Soru: İsmi mefulden başka hemzenin hazfolmadığı yerler var mı?

Cevap: Evet. Isrni mefulden başka ismi fail, zaman, rnekan ve ismi alef muzari fiile tabi olmadıklarından hemze hazfolmaz.

Soru: Sülaside durum bu. peki ifâl babından olan ismi mefulün durumu nedir?

Cevap: İfâl babının mazi ve muzarisinde (…………..) de ve kardeşlerinde (emir ve nehiy) , hemze hazfedildiğinden ona tabi olarak ismi mefulde de hemze hazfolur, (…………..) gibi.

Soru: Bunun aslı ne idi?

Cevap: Aslı (…………..) olup (…………..) gibi (…………..) vezni üzeredir. Hemzenin üstünü makabiindeki 'ra'ya verildikten sonra hemze hazfedilerek 'ye'den çevrilmiş olan elif ve tenvin olmak üzere iki sakin biraraya geldiği için elif hazfolarak (…………..) vezni üzere (…………..) oldu.

Soru: (…………..) nin aslı nedir? İsmi mefulun kardeşleri nelerdir?

Cevap: (…………..) nın aslı (…………..) i olup ismi mefulün kardeşleri emir, nehiy, ismi fail, ismi alet, zaman ve mekandır. Bunlardan hemze hazfedilince ismi mefulden de onlara tabi olarak hazfedilir.

Soru: Sülasiden olan muzariye tabi olarak ismi mefulün hemzesi hazfolmadıda neden ifal babından olan muzariye tabi olarak ismi mefuldeki hemze hazfoldu?

Cevap: Çünkü sülasiden olan muzaride hemzenin hazfı kıyasın hilafına kesreti istimalden dolayıdır. İfal babından olan ismi mefulde ise hemzenin hazfı müstetbe'sının (yani muzari fiile tabi olarak hemzeleri hazif olan ismi fail, ismi alet, zaman mekan, emir ve nehiy) çokluğundandır.

Soru: Buralarda hemzenin hazfı vacip mi?

Cevap (…………..) kelimesi tehfif edilerek (…………..) şeklinde olur. 'ye' harekeli makabli üstün olduğu halde elife çevrilmedi. Çevrilseydi biri ye'den çevrilmiş elif diğeri fesniye elifi olmak üzere iki sakin harf biraraya gelmiş olacaktı ki bunlardan birini hazfetmek de mümkün değil. Biri hazfedilse izafet halinde nunun düşmesiyle müfred ile tesniye birbirine karışacakh.

Soru: Bu fiilin cemisi nasıl olur?

Cevap: Cemisi (…………..) olup, aslı (…………..) dir. (…………..) Vezni üzeredir. Hemzenin harekesi makabline nakledilerek hazfedildi ve (…………..) oldu. Sonra ye harekeli makabli meftuh olduğundan elife çevrildi ve (…………..) oldu. İki sakin harf biraraya geldiği için hemze hazfedilerek (…………..) kaldı.

Soru: Müfred müennesi nasıl olur?

Cevap: Aslı (…………..) olan (…………..) dür. (…………..) vezni üzeredir. Hemzenin harekesi makabline nakledildi.Sonra tahfif için hemze hazfedilerek (…………..) kaldı. Sonra ye harekeli mâkabli üstün olduğundan elife çevrildi ve (…………..) oldu.

Soru: Tesniye müennesi nasıl olur?

Cevap: Aslı (…………..) olan (…………..) dir (…………..) vezni üzeredir. Hemzenin harekesi mâkabline nakledildikten sonra hazfedildi. Sonra 'ye' efife çevrildi ve (…………..) oldu.

Soru: Cemi müennesi nasıl olur?

Cevap: Aslı (…………..) vezninden (…………..) olan (…………..) dir. Hemzenin harekesi mâkabline naklolduktan sonra hazfedilerek (…………..) oldu

Soru: (…………..) de 'ye' neden 'elife' çevrilmedi?

Cevap: 'ye' elife çevrilmesinin illeti bulunduğu halde çevrilmemesinin sebebi, biri 'ye' den çevrilmiş olan elif, diğeri cemi elifi olmak üzere iki sâkin harfin biraraya gelmemesi içindir. Şayet bunlardan biri hazfedilse cemi müennes ile müfred müennes lafızda birbirine karışırdı.

Soru: Bu fiilin meçhulünde hemze hazfedilir mi?

Cevap: Mazi fiilin malumunda hazf olmadığı gibi meçhulünde (…………..) de hazıf olmaz. Müzaride ise malumunda hemze tahfif edildiği gibi meçhul müzaride de hemze tahfif edilir.

Soru: Bu fiilin çekimi nasıldır?Cevap:

(…………..) (…………..)

(…………..) nun aslı (…………..) idi. Ötre 'ye' üzerine ağır geldiğinden hazfoldu. Sonra iki sâkin harf biraraya geldi, ye hazfoldu. Sonra hemze vavın sıhhati için ötrelendi ve (…………..) oldu.

Soru: Meçhul müzarisi nasıl olur?

Cevap:

(…………..) ( (…………..)

(…………..) nin aslı (…………..) idi. Hemzenin harekesi 'ra'ya nakledilerek hazfoldu ve (…………..) . oldu. Sonra 'ye' elife çevrildi ve iki sakin biraraya geldi. Sonra iki sakin ictima ettiğinden 'ye' hazfolarak (…………..) oldu.

Mehmuzul Fa'nin Geldiği

Soru: Mehmûzel fa hangi bablardan gelir?

Cevap: Altıncı babın dışında diğer beş babtan gelir. Örnek:

1.babtan (…………..)

2.babtan (…………..)

3.babtan (…………..)

4.babtan (…………..)

5.babtan (…………..)

Soru: (…………..) beşinci babtan değil mi?

Cevap: Her iki babtan gelebilir. İkinci babtan gelirse mânası kavmi yemeğe çağırdı ve bunun sıfatı (…………..) dır. Beşinci babtan gelirse manası (…………..) de olduğu gibi terbiyedir ve sıfatı (…………..) şeklindedir.

MEHMUZ EL AYN

Soru: Mehmûzul ayn hangi bablardan gelir?

Cevap: Üç babtan gelir.

3.babtan (…………..)

4.babtan (…………..)

5.babtan (…………..)

Soru: Mahmûzul lam hangi bablardan gelir?

Cevap: Dört babtan gelir.

2.babtan (…………..)

3.babtan (…………..)

4.babtan (…………..)

5.babtan (…………..)

Soru: Mehmûz fiil mudaaf olarak gelir mi?

Cevap: Sadece mahmûzul fa mudaaf olarakta gelir. (…………..) gibi. Bunun aslı (…………..) mazide birinci nunun sukûnundan sonra idgamla ilâl oldu. Mehmûzul ayn ve lâm mudaaf olarak gelmez. Aksi takdirde mudaaf fiil, mudaaf olmaz.

Hemze

Soru: Hemze illet harfinin yerinde gelir mi?

Cevap: Hayır, hemze illet harfinin yerinde gelmez. Şayet hemze illet harfinin yerinde gelirse aksamı seba birbirine karışır. Halbuki aksamı seba'da illet harflerinin yeri bellidir. Bu sebebple illet harfinin mevzisinde hemze gelmez. Fakat illet harfinin mevzisinin dışında gelir. Mesela misal fiilde illet harfinin mevzii fiilin birinci harfidir. Bu sebeple misal fiilde hemze fiilin başında yer almaz, ortasında veya sonunda olabilir. Eğer hemze başta gelirse bu fiil misal olmaz, mahmûzul ia olur. Ör.: (…………..) ve (…………..) gibi. Bunlara mahmûzul ayn velmisal ve mahmûzul lam velmisal denir.

Soru: Ecvef fiilde hemze olur mu?

Cevap: Ecvef fiilde illet harfinin yeri fiilin ortası olduğundan hemze fiilin ortasında yeralmaz. Fiilin başında ve sonunda yer alabilir. Ör.: (…………..) ve (…………..) gibi. Bunlara mahmûzul fa velecvef ve mahmûzul lâm velecvef denir. (…………..) nin aslı (…………..) olup vav harelceli mâkabli meftuh olduğundan elife çevrildi. Bir görüşe gore (…………..) nin aslı (…………..) olup 'ye' harekeli makâbli olduğundan elife çevrildi. Bu (…………..) demektir denildi. (…………..) nin aslı (…………..) olup 'ye' harekeli makâbli meftuh olduğu için elife çevrildi, (…………..) oldu.

Soru: Nâkıs fiilde hemze olur mu?

Cevap: Evet nakıs fiilde illet harfinin yeri fiilin sonu olduğu için bu fiilde hemze ortada veya başta yer alır, sonda yer almaz. Ör.: (…………..) ve (…………..) gibi.

(…………..) nın aslı (…………..) olup ve harekeli, makabli üstün olduğu için elife çevrildi. Ör.: An bal yaptığı zaman (…………..) denilir. (…………..) nın aslı (…………..) olup ye harekeli, makâbli üstün olduğu için elife çevrildi. Bu fiilde (…………..) kelimesindendir. (…………..) filan sığındığı zaman (…………..) denilir.

Soru: Hemzenin yazılışı nasıldır?

Cevap: Hemze kelimenin ya başında veya ortasında yahutda sonunda yeralır. Hemze kelimenin başında ise herhalde elıf suretinde yazılır. Çünkü hemze elifle mahreçte ortaktır ve harflerin en hafiffidir. Yazan kişi başta elif üzerine hareke koymakta kuvvetlidir. Bu sebeble tahfif için hemze elife tebdil edildi. Lafızda istenilen bu olduğu gibi yazıda da böyledir. Hemzenin bata gelmesiyle lafızda tahfifi mümkün değilse de bütün maksadın kaybolmaması için yazıda hemzenin tahfifi mümkün oldu. Eğer hemze ortada ise sakin veya harekeli olsun hafifletilerek yazılır. Ör.: (…………..) ve (…………..) tahfifi yapılır. Eğer hemze harekeli olup makabli sahih ise kendi harekesine uygun olarak yazılır. Ör.. (…………..) ve (…………..) şeklinde tahfifi yapılır. Eğer hemze harekeli makablide harekeli ise kendisi de hafifletildiği şey üzerine yazılır. (…………..) de 'ye' ile (…………..) de elifle (…………..) de vav ile yazılır. Eğer hemze kelimenin sonunda ise 'ya harekeli veya sakin olur. Harekeli ise kendi harekesine uygun değilde mâkablininharekesine uygun yazılır. Zira hemze sondadır. sonda vaki olan harfin harekesi mâkablindeki harfin harekesinin hilafına ârızdır. (…………..) ve (…………..) ve (…………..) gibi. Eğer hemze sakin ise birşey sureti üzerine (harfin üzerine) yazılmaz. Bilakis hemze hazfedilir. Ör.: (…………..) ve (…………..) gibi. (…………..) deki elif hemze suretinde değildir. ( (…………..) deki gibi tenvinden bedel olarak üzerinde durulan eliftir.

Soru: her halde kelimesinden ne kastediliyor?

Cevap: Hemze kelimenin evvelinde olursa elifin hafifliğinden dolayı ve katibin başta hareke koymadaki kuvvetinden dolayı her halde elif suretinde yazılır. Yani üstün olsun (…………..) ve (…………..) ' gibi, veya ötre olsun (…………..) ve (…………..) gibi, veya esreli olsun (…………..) gibi musâvidir. ve (…………..) deki gibi asli olsun veya asli (…………..) olan (…………..) deki gibi ve aslı (…………..) olan (…………..) deki gibi çevrilmiş olsun müsâvidir. Yine (…………..) deki gibi herhzei kat'ı olsun veya (…………..) ve (…………..) deki gibi vasıl hemzesi olsun musâvidir. Hemze elif suretinde yazılır. Bunun sebebi elifin hafif olmasındandır. Zira elif hemze ile mahreçte müşterektir ve harfi lin'in en hafifidir. Hemze yazıda tahfif için elife tebdil edildi. Zira lafızda için uzatıldığı gibi yazıda da uzatıldı. Hemzenin başta vukuundan dolayı tahfifi mümkün değilse de maksadın tamamı kaybolmaması için yazıda tahfifine imkan verildi. Zira küllü idrak olunmayan şeyin küllü terk olunmaz.

ÜÇÜNCÜ BAB

84