İKİNCİ BAB

Mudaaf

Soru. Mudaf tarifini yapar mısınız?

Cevap: Mudaf lugatta iki kat kılınmış mânâsına gelen bir ismi mefuldür. İstilahda ise sülâsiden orta harfi ile son harfi aynı cinsfen olan fiîle denir. Ör.: (…………..) gibi. Rubâiden baş harfi ile 1. son harfi veya orta harfi ile 2. son harff aynı cinsten olan fiile denir. Ör.: (…………..) gibi.

Soru: Musannif neden mudaf fiili mehmuz fiilin önüne geçirdi?

Cevap: Mudaaf fiilde fâdif harfinin illet harfine çevrilmesi çok az vukuu bulduğundan, sahih fiile olan yakınlığı sebebiyle öne geçirildi.

Soru: Iki harfinden biri bazen illet harfine çevrilmesinden dolayı mudaaf'a sahih denmez. Ör.: (…………..) bunun aslı (…………..)

idi, iki dat harfinni idgamı mümteni olduğundan tâdif'in ağırlığını (şeddenin ağırlığını) def için 2. dat harfi 'ye' harfine çevrildi. Ayeti Kerime'den Ör.: (…………..) (…………..) Burada da (…………..) kelimesinden ence 'sin' harfi 'ye' harfine çevrildi. Sonra 'ye' harfi kendisi harekeli mâkablide üstün olduğundan elife çevrildi.

Soru: Mudaaf'a neden esam (sağır) denir?

Cevap: Sağır olan bir kimse gizli sesi duymadığından sözün tekrarlanmasını ve sesin daha cehri (açık) olmasını ister. Bunun gibi mudaaf da cehre ve tekrara muhtaç olup harfin tekrarlanmasıyla tahakkuk eder.

Bablar

Soru: Mudaaf fiil hangi bablardan gelir?

Cevap: 1., 2. ve 4. bablardan gelir.

1. baba örn: (…………..) gibi. bu kelimenin aslı: (…………..) şeklindedir.

2. örn (…………..) gibi. bu kelimenin aslı? (…………..) şeklindedir.

4. baba örn: (…………..) gibi. bu kelimenin aslı: (…………..)

Soru: Mudaaf fiil hangi bablardan gelmez?

Cevap: 3., 6. ve 5. bablardan gelmez. Ancak 5. babdan gelen şu iki kelime müstesnadır. Ör.: (…………..) mânâsına gelen (…………..) -bunun aslı: (…………..) dir. (…………..) mânâsına gelen (…………..) bunun manası 'akıllı' demek olup aslı (…………..) dir.

İdgam ve çeşitleri

Soru: İdgam lugat hasebiyle kaç çeşittir?

Cevap: İdgam bitteşdid ile idgam bittahfif olmak üzere iki çeşit olup, bunların birisini Kûfiyyun ifal bâbından olduğunu söyleyerek (…………..) şeklinde tahfif ile, diğerini de Basriyyun iffial babından olduğunu söyleyerek (…………..) şeklinde teşdid ile telafuz eder.

Soru: İdgam ne zaman ve niçin olur?

Cevap: Aynı cinsten olan iki harf veya mahreçleri birbirine yakın olan iki harf biraraya geldiğinde 1. harf 2. harfin içinde idgam olur. zira aynı harfi tekrar etmek dile ağırlık verir (…………..) gibi.

Ör. (…………..) ve (…………..) bu son misalde cim şin harfine idgam edilir.

Soru: İdgam'ın mânâsı nedir?

Cevap: Lugat mânâsı? Lisanı iki harf ile bir defada kaldırmak olup bir harfi mahrecinde iki harf miktarı bekletmek, bir şeyi diğer şeyin içine girdirmektir. İstilâhi mânâsı? İlk harfi sâkin edip ikincisine girdirmektir. Bu işlemde birinci harfi mudgam, ikinci harfe mudgamün fih denir.

Soru: Kitâbette (yazıda) durum nasıldır?

Cevap: Mudgam ve mudgamün fih lafızda iki harf olup kitâbette bir harftir.

Ör.: (…………..) gibi. veya lafızda ve kitabette iki harftir Ör.: (…………..)

gibi. Burada iki harften kasıd ra harfi ile bareber idgam olan lam harfidir.

Soru: İki harfin cem olması kaç nevidir?

Cevap: Üç nevidir.

1. Bir kelimede aynı cinsten olan iki harf harekeli olursa idgam vacip olur. Ancak mülhak babların hareke ve sukünda mülhakun bihin vezni binâen idgam yapılmaz. Ör.: (…………..) (mülhak)

Ör.: İdgamsız hali: (…………..) 'ayıp'. İdgamlı hali: (…………..) 'senef çek'

idgamsız hali: (…………..) 'tahtlar' idgamlı hali: (…………..) 'kökünden kopmuş'

İdgamsız hali (…………..) 'harabe' idgamlı hali: (…………..) 'hafif yağmur'

İdgamsız hali (…………..) 'çizgi' idgamlı hali: (…………..) 'yolda kazılmış kuyu'

Bu kelimeler hafızda benzeyip mânâda ayrı olduklarından karışmamaları için idgamlanmaz.

Soru: (…………..) ve (…………..) - fiillerinin hangi vezin üzere oldukları nasıl bilinir?

Cevap: Mudaf fiil 3.5 ve 6. bablardan gelmediği için bu fiiller muzarilerindeki orta harfin harekesine bakılarak bilinir. Ör.: (…………..) (1. babtan) , (…………..) (2. babtan) , (…………..) (4. babtan) .

Soru: (…………..) fiili neden idgamlanmaz?

Cevap: Bu fiil hakkında iki görüş vardır? Bir görüşe göre, (…………..) fiili mâzide idgamlanırsa muzâride ötre vâki olup "ağır" olacağı için idgam "ye" üzerine sabit olurdu. Ama idgamdari önce'ye' harekeli olup makablide üstün olunca 'ye' elife çevrildi (…………..) oldu.

İkinci görüşe göre (…………..) fiilindeki ikinci 'ye' "gayri lazım" (sabit olmadığından) olduğundan idgam yapılmaz. Çünkü idgamın şartı iki harf lazım ve sabit olmaktır. Bu sebeple (…………..) fiilinde görüldüğü gibi 'y' düşer. Bunun ilali (…………..) fiilinin ilali gibi olup şöyledir?

(…………..) fiilinin aslı (…………..) şeklinde olup ikinci 'ye'nin harekesi birinci 'y' ye nakl olur. İki sakin biraraya geldiği içinde ikinci 'y' düşer. (…………..) şeklinde kalır. Bunun gibi (…………..) fiilinde de ikinci 'ye' sabit olmadığından kendisi harekeli makablide üstün olunca elife çevrildi. (…………..) olarak kaldı.

Soru: İkinci nevin özelliği nedir?

Cevap: Aynı cinsten olan iki harfin birincisi sakin ikincisi harekeli olursa idgamı vâcip olur.

Ör.: (…………..) vezni üzere olan (…………..) gibi.

Soru: Üçüncü nevin özelliği nedir?

Cevap: Aynı cinsten olan iki harfin ikincisi sakin ise idgamı mümtenidir. (mümkün değildir) Ör.: (…………..) gibi.

Soru: İdgamın şartı nedir?

Cevap: İkinci harfin harekeli olması. Şayet ikinci harf sâkin ise sâsin hafif olduğundan idgama gerek yoktur. Sakin değilse harekeli ise ağırlık olacağından idgamın yapılması şarttır.

Mudaaf Fiı'lin Hafiflemesi

Soru: Mudaaf fiili hafifletmenin başka yolu var madır?Cevap: İki yolu daha vardır?

1. Hazif ile. Ör.: (…………..) bu fiilin aslı dördüncü babtan olan

(…………..) fiili olup bariz muttasıl zamire bitiştiğinden hafiflik olması için lâm harfi hazfedildi.

2. İllet harfine çevrilmekle. Ör.: (…………..) fiilinde ikinci 'dat' harfi ağırlığı def için 'ye'ye çevrildi.

Soru: Hazfının caiz olmasına bir örnek daha getirir misiniz?

Cevap: Kur'an-ı Kerim'de (…………..) ayeti kerimesinde geçen (…………..) kelimesini bazı kıraatçılar (…………..) şeklinde esreli okumuşlardır. Bunlara göre bu kelimenin aslı ikinci babtan olan (…………..) çekiminde yeralan (…………..) kökünden alınmış olan (…………..) emri hazırı olup birinci 'ra' hazfedilince harekesi 'kaf'a nakledilerek ihtiyaç kalmadığından hemzeninde hazfedilmesiyle (…………..) şeklini almıştır.

(…………..) (mekan tutun) mânâsına gelir veya dördüncü babtan (…………..) çekiminde yeralan (…………..) kökünden alınmış olan (…………..) emri hazırıdır. Aynı ilâl buna uygulanınca (…………..) olarak 'kaf' harfini üstünlü okumuşlardır. Bu kelimede (…………..) mânâsına gelir. her iki babtan gelmesi mümkün olan bu kelimenin mudaaf olduğu kabul edilir. Ancak ikinci baba göre (…………..) şeklinde olan çekimde gözüktüğü gibi (…………..) kelimesinin aslının başında vav harfi olan (…………..) olduğu söylenirse bu mudaaf değil misali vavidir.

Soru: Sûkun arız olursa idgam caiz midir?

Cevap: Ikinci harfin sükunu lazım ise (aslı) idgamı mümtenidir. Fakat sukun ârız (sonradan olmuş) ise idgamı caizdir.

Ör.: (…………..) şeklinde idgamsız veya hafifliğinden dolayı dal'ın (…………..) üstünüyle (…………..) veya sâkin harfin esre ile harekelenmesi asıl

olduğundan dal'ın esresi ile (…………..) veya muzari fiilin orta harfinin harekesine tabi olarak dal'ın ötresiyle (…………..) şeklinde idgamlı olarak okumak caizdir.

Soru: (…………..) kelimesinde ötre câiz olur mu?

Cevap: Hayır, bu kelimede muzâride orta harf esreli olduğundan ötreye ittiba şart olmadığı için, ötrelenip (…………..) şeklinde söylenmesi câiz olmaz.

Soru: İdgam başka nerelerde olur?

Cevap: İftial babının 'te'sinden önce şu (…………..) …………..) cümlede geçen ondört harften biri olursa ekserisinde idgam câiz bazısında idgam vacip olur. Ör.: (…………..) ve (…………..) gibi. (…………..) nin aslı (…………..) olup, hemze sakin makabli esre olduğundan hemze 'ye'ye çevrildi. (…………..) oldu. Hemzeden çevrilen 'ye' idgam olunmaz. Kelimenin asıl harfinden ise idgam olunur. Bu sebeple bu kelime şâzdır.

Soru: (…………..) örneğinde 'se' 'te' de idgam olsa olmaz mı?

Cevap: Her ikisi mehmuse (gizli ses) harflerinden olduğu için idgamı câiz olup (…………..) şeklindede olabilir.

Soru: Mehmuse harfleri hangileridir?

Cevap: (…………..) cümlesinde geçen harflerdir.

Mechure Harfleri

Soru: Mechure harfleri hengileridir?

Cevap:Ondokuz harf olup (hemze)

(…………..) (…………..)

şu söz (…………..) bu harfleri biraraya getirir.

Soru: (…………..) kelimesinde 'te' 'dal'a idgam edilmiş, neden?

Cevap: Biri mehmuse'den diğeri mechure'den oldukları için idgamı caiz deği! fakat bu kelimede 'te' mahreç bakımmdan 'dal'a yakın olduğu için 'dal' harfinde idgam edildi.

Soru: Peki herikisi mechure 'den olursa durum ne olur?

Cevap: (…………..) gibi. Hem idgamlı hem idgamsız okumak caizdir. (…………..) fiilinin aslıı (…………..) idi. Önce 'te' harfi mahrete yakın olduğu için (…………..) örneğinde olduğu gibi dal harfine çevrildi, sonra dal ve zal harfleri mechure olmakta birleştikleri için birbirlerinde idgam edildi. Zat bakımından aynı cinsten olmadıkları için (…………..) şeklinde idgamsız olmalarıda câizdir.

Soru: (…………..) fiilinde 'ze' harfinin 'dal' harfine idgamı neden câiz olmaz?

Cevap: (…………..) fiilinin aslı (…………..) olup zinetten müştaktır. Buradaki 'te' harfide daha önce geçtiği gibi, 'dal' harfine çevrilir. Fakat 'ze' harfi sesin çekilmesi bakımından 'dal' harfinden büyük olduğundan veya (…………..) ile karışma ihtimalinden dolayı 'dal' harfinde idgam yapılmaz. bunun aslı (…………..) den midir yoksa (…………..) kelimesinden midir bilinmezdi. Bu bakımdan 'dal' ve 'ze' harfleri mahreçte yakın olmadıkaları halde mechure olmakta ittifak ettiklerinden 'dal' 'ze' harfinde idgam edildi. Fakat (…………..) fiilindeki kadar fasih olmamakla beraber (…………..) veya (…………..) olması caizdir.

Soru: İftial babının 'te'si dal, zalve ze harflerinden sonra gelirse durum ne olur?

Cevap: İfteale'nin 'te'si 'dal' harfine çevrilir. Çünkü üç harf mechure'den 'te' ise mehmuseden olduğu için iki zıt şeyin birarada bulunması ağırlık vereceğinden 'te' 'dal'a çevrilir.

Soru: Her ikisi de mehmuseden olursa durum ne olur?

Cevap: İftial babından olan (…………..) örneğindeki gibi 'fe' ve 'sin' her ikiside mehmuseden olduklarından 'te'nin 'sin'e idgamı câizdir. Fakat sin sesi uzatmakta 'te'de idgam edilmez. Tefe'ul babından idgamlı oluşuna ayeti kerime'den örn: (…………..) (…………..) bu kelimenin aslı tefe'ul babından (…………..) kelimesidir. Bazen zat bakımından aynı cinsten olmadıkları için idgamsız olarak gelir. Ör.: (…………..) gibi

Soru: Musta'liyei mutbika ne demektir?

Cevap: Harflerin çıkışları esnasında dilin damağa doğru yükselmesine müsta'liye, yükselmekle beraber kapanmasına mutbika denir.

Soru: Hangi harfler mustaliye i mutbika'dandır?

Cevap: (…………..) bu harfierin ilk dört tanesi müstaliyei mutbikatan, diğer üç tanesi sırf müsta'liyedendir.

Soru: Münhafida ne demektir?

Cevap: Müsta'liyei mutbika'nın dışındaki harflere 'aşağı inen' manasına glen munhafide denir.

Soru: (…………..) fiilinin aslı nedir?

Cevap: Bu fiilin aslı (…………..) fiili olup iftial babının 'te'si 'te' ile 'sad' harfinin mahreçte uzak olup 'tı' ile daha yakın olmasından dolayı (…………..) harfine çevrildi. (…………..) oldu. Daha sonra 'sad' ve 'tı' harfleri her ikiside müsta'liyeden olmaları sebebiyle 'tı' sad harfine idgam edilerek neticede (…………..) oldu.

Soru: (…………..) kelimesinin aslı nedir?

Cevap: Bunun aslı, (…………..) kelimesi olup 'sin' harfi mehmesuyede yakın olmasından, 'dal' harfide mahreçte yakın olmasından dolayı herikisi birden 'te' harfine çevrildir. Sonra iki 'te'nin birbirinde idgamıyla (…………..) görüntüsündeki son şeklini aldı.

Soru: (…………..) örneğinde neden 'sad' harfi (…………..) harfinde idğam edilmedi?

Cevap: 'sad' harfi sesin uzatılmasmda 'tı' harfinden daha büyük olduğundan 'tı' da idgam edilmez. Onun için (…………..) şeklindeki idam câiz değildir.

İdgamsız Okumak

Soru: Bu kelimeliri idgamsız okumak câiz midir?

Cevap: Zat bakımından aynı cinsten olmadıkları için idgamsız okumak câizdir. Ör.: (…………..) gibi.

Soru: (…………..) örneğinde 'tı' harfi 'dat' harfinde idgam edilmiş, neden 'dat harfi 'tı' da idgam edilmedi?

Cevap: 'Dat' harfinin istila, itbak, istitale olması bakımından sıfatlan, 'tı' harfinden fazla olduğu için 'tı' da idgamı câiz değildir.

Ör.: (…………..) şeklinde olmaz.

Soru: Her ikisi eşit olursa durum değişir mi?

Cevap: Evet. (…………..) örneğinde 'tı' ile 'zı' eşit olduklanndan veya (…………..) veya (…………..) izhar ile (…………..) fiillerinde olduğu gibi üç şekilde gelmeleri câizdir.

Soru: (…………..) fiilinin aslı nedir?

Cevap: Bunun aslı (…………..) idi. Mâkabli esre olmasından dolayı 'vav' ye'ye çevrilecekii. Fakat o zaman bu fiil mâzi olduğunda (…………..) şeklinde, yayi muzari olduğunda (…………..) şeklinde vavi olması, birde esrelerin peşpeşe gelmesi gerekirdi. Bu bakımdan 'vav' harfi 'te' harfine çevrildi.

Soru: Esrelerin peşpeşe gelmesinden kasıt nedir?

Cevap: Biri hemzenin esresi diğeri esreden mürekkep 'ye' harfidir. Bu bakımdan (…………..) fiilindede kesrelerin peşpeşe gelmesinden sakınılarak 'ye' te'ye çevrildi (…………..) şeklinde oldu.

Soru: (…………..) fiilinde neden 'ye' harfi 'te'ye çevrilmedi?

Cevap: Bu fiildeki ye harfi gayrı lazımdır (yani sâbit değildir) Sülâsi olduğu zaman hemze olur. bu fiilin aslı (…………..) dir. Yani burada ye harfi fiilin asıl harfi olmayıp hemzeden çevrilmiş olduğundan idgam şartı bulunmadı. Bunun ilâli ise (…………..) fiilinin aslı (…………..) idi. Ikinci hemze sâkin mâkabli esre olduğundan 'ye'ye çevrildi. (…………..) fiilinin durumu da bu fiil gibi olmakla beraber şaz olarak idgamı caiz oldu ve yine (…………..) fiilindeki ikinci ye harfi gayri lazım olduğundan idgam gerekmedi. Yani daha önce geçtiği gibi bu fiildeki 'ye' bazan düşer bazen vav'a çevrilir.

"Te" Harfinin İdgamı

Soru: İffial babının 'te'sinden sonra şu dokuz harften biri bulunursa ne yapılır?

Cevap: Bu dokuz harf (…………..) harfleri olup iftial babının 'te'sinden sonra gelirlerse 'te' harfinin bu harflere idgamı caiz olur. Ör.: (…………..) aslı (…………..)

Soru: Bu kuralda tersi olamaz mı?

Cevap: Bu fiillerde aynel fiil asıl, 'te'nin ise ziyade olmasından dolayı 'te' harfini aynel fiiline idgam caiz aynel fiili 'te'ye idgam zayıf olduğundan caiz değildir.

Soru: Bu kurala itiraz eden var mı?

Cevap: Tefil babı ile iftial babının mazisi karışabilir düşüncesiyle bazı alimler bu kuralı kabul etmemişlerdir.

Soru: Bu iltibasa örnek verir misiniz?

Cevap: (…………..) fiilinde 'te'nin harekesi makabline verilir. Makabli harekelenince hemzeye ihtiyaç kalmadığından hemze hazfolur. Sonra bu fiil idgamlanınca neticede (…………..) şeklinde kalıp, tefil babından mı iftial babından mı ayrt edilemez.

Soru: Tefe'ul ve Tefâul bablarında 'te' harfi, kendisinden sonra hangi harfler gelirse idgam olur?

Cevap: Tefe'ul ve Tefâul babından olan fiilin baş harfi (…………..) (…………..) harflerinden biri ise te harfi bu harflerin içinde idgam olur. Okunabilmesi içinde vasıl hemzesi getirilir. Ör.: (…………..) bu fiilin aslı (…………..) fiilidir.