104 ALTINCI NAKIS FÎİL

Ona nakıs denmesinin sebebi son harfinin noksan olmasıdır. Mazi fiil nefsi mütekellimde dört harfli olduğu için zülerbaa da denir. (…………..) gibi. Nâkıs fiil mazi ve muzarinin esresiyle (…………..) babından (6. babtan) gelmez.

Nakıs fiile zamir bitiştiğinde,

(…………..)

ilââhir, şeklinde olur.

(…………..) nın aslı (…………..) idi, (…………..) de olduğu gibi ya harfî elif e çevrildi. (…………..) in aslı (…………..) idi, ya elife çevrildi. İki sakin har biraraya geldiği için elif hazfedildi ve (…………..) oldu.

(…………..) fiili de böyledir. Ancak esreden vav'a geçiş lüzum etmesin diye 'dat' harfinin ötresi hazıftan sonra olur. (Aslı (…………..) idi, ye'nin ötresi ağır olduğundan hazfoldu)

105

(…………..) nın aslı (…………..) idi, (…………..) de olduğu gibi ya hazfoldu.

(…………..) fiilinde iki sakin biraraya gelmese de ya hazfolur. Zira iki sakin takdiri olarak biraraya gelir. Bu bahsin tamamı (…………..) fiilinde geçti.

(…………..) kelimesindeki illet harfî (…………..) nin masdan olan (…………..) de geçtiği gibi, ilâl yapılmaz. (İllet harfînin mâkabli meftuh ise, fethanın hafif olmasından dolayı ilâl yapılmaz, fethalı değilse ilâl yapılır)

Muzarisi aslı (…………..) . olan (…………..) dir. Ya'nın üzerine ötre ağır olduğu için sakin kılındı. Bunun çekimi (…………..) gibidir.

(…………..) de ya'nın harekesi üstün olup, üstün de hafif olduğundan ilâl yapılmaz. (…………..) nin aslı (…………..) . idi, ya sakin kılınıp iki sakin bir araya gelince ya hazfolundu.

106

(…………..) fiilinde müzekker ile müennes takdiri farkla eşit oldu. Vav cemi müzekkerde zamir, cemi müennesde asıldır' (son harftir) . Nun da müennes alâmetidir ki bundan dolayı Allahu Teâla'nın (…………..) sözünde düşmemiştir (Nun nasibat harfinin girmesiyle düşmedi, çemi müennes alâmeti olmasaydı düşerdi)

(…………..) nin aslı (…………..) idi. Ya sakin kılndı. İki sakin bir araya geldiğinden birinci 'ye' hazfolunduu. (ikinci 'ye' zamir olduğundan hazfolmaz) Bu durum müfred ve cemi müennes arasında müşterektir. Buna cazimat harfleri dahil olunca cezm alâmeti olarak 'ya' harfî düşer. Bu sebeple ref halinde de vakf alâmeti olarak düser. Allahu Teala'nın sözünde (…………..) nin aslı (…………..) de olduğu gibi, buna nasibat harfleri dahil olunca üstünün hafif olması sebebiyle nasb olur.

107

(…………..) da ise elif hareke taşımadığından nasb olmadı (son harf vav veya ye olursa nasb olur, elif olursa nasb olmaz. Çünkü elif harekelenirse hemze olur.)

Emri (…………..) dir. (ila ahir) Bunun aslı (…………..) idi, ya cezm alameti olarak hazfoldu.

(…………..) nun aslı (…………..) idi, ya sakin olunca iki sakin biraraya geldi ve ya hazfedildi.

108

(…………..) nin aslı (…………..) idi, asıl ya sakin olunca iki sakin biraraya gelmiş olup ya hazfedildi.

Emri hazır olan (…………..) kelimesine şeddeli tekit nunu bitişirse;

(…………..)

şeklinde, cezimli tekit nunu bitişirse

(…………..) (…………..) (…………..) şeklinde olur.

İSMİ FAİL VE İSMİ MEFUL'DE

(…………..) nin ismi fâili, aslı (…………..) olan (…………..) dir. İlâ âhir. Ref ve cer halinde ya sakin olup

108

iki sakin bir araya geldiği için 'ya' hazfoldu. Nasb halinde ise nasbın hafifliğinden dolayı 'ye' sakin olmaz.

(…………..) nin aslı (…………..) idi. 'ye' sakin olunca iki sakin biraraya gelip ya hazfoldu. Sonra 'vav' ötreyi istediği için 'mim' ötrelendi.

İsmi fâilin tesniyesi, (…………..) mütekellim 'ye'sine izafe edilince, ref halinde (…………..) nasb. ve cer halinde alâmet olan ikinci 'ya' harfinin izafet 'ya'sında idgam edilmesiyle (…………..) şeklinde olur.Aslı (…………..) idi, birinci ya üstün ikinci ya sâkin olup, 'ya'i mütekellime izafe edilince nun nazfedildi ve üç 'ya' harfi biraraya geldi. Sonra da nasb Ve cer alameti olan ikinci 'ya' mütekellim 'ya'sı olana üçüncü ya'da idgam yapıldı.)

İsmi fâilin cemisini (…………..) mütekellim 'ye'sine izafe etitğinde bütün hallerde (…………..) dersin, aslı ref halinde (…………..) idi. (ya'nın hazfından sonra (…………..) izafetle 'nun' düşünce de (…………..) oldu) İllet olmada, bir cinsten olan iki harf ictima ettiğinden 'vav' 'ye' de idgam olundu. (her ikiside illet harfi olduğundan vav ye'de idgam olundu)

109

(…………..) fiilinin ismi mefulü, aslı (…………..) olan (…………..) dür. ila ahir. (…………..) de olduğu gibi vav ye'de idgam olundu.

Tesniyesinde 'ya'i mütekellime izâfe edilince ref halinde (…………..) nasb ve cer halinde dört 'ye' harfi ile (…………..) olur. (1- 'ya' meful vav'ından çevrilmiş, 2- Lamel fiil, 3- Nasb ve cer alâmeti, 4- İzafet ye'si.)

Cemisi izâfet ya'sına (mütekellim ya'sı) bitiştiğinde bütün hallerde dört'ya' harfi ile (…………..) dersin. (Tesniye gitti. Ancak bunun sonu esre, tesniye nin sonu üstündür.)

İsmi mekan aslı (…………..) olan (…………..) dir. (…………..) vezni üzeredir. Ancak kesraların peşpeşe gelmesinden sakınmak için böyle oldu.

İsmi aleti (…………..) dir.

Meçhulu (…………..) ve (…………..) dir. İla ahir. (…………..) fethanın hafif (…………..) nin aslı (…………..) idi (…………..) da olduğu gibi ya elife çevrildi.

110

(…………..) bütün hallerde (…………..) gibidir. Ancak onlar (sarfiyyun) (…………..) fîilini (…………..) fiiline tabi kılarak vav'ı ye harfiyle değiştirirler. zira ye harfi ibdal harflerindendir.

İBDAL

İbdal harfleri, (…………..) cümlesindeki harflerdir.

Hemzenin ibdali (değiştirilmesi) eliften bedel yapılması kıyâsen vaciptir. Ör.: (…………..) kelimesinin hemzesi (…………..) daki elif gibi asılda eliftir. Sonra elif fiilin zaid elifinden sonra geldiği için hemze kılmdı. Bundan dolayı (…………..) misalinde hemze olması caiz olmaz. Yani asılda hemze olsa (…………..) de caiz olması gibi (…………..) de de caiz olurdu.

111

Hemzenin vav'dan bedel yapılması kıyasen vâciptir. (…………..) de vav'lann biraraya gelmesinden kaçarak elif vav'dan bedel yapıldı, aslı (…………..) de, geçen gibi oldu.

(…………..) de vav üzerine ötre ağır geldiği için (…………..) oldu. (…………..) örneğinde vav üzerine muhtelif harekelerin vuukundan vav hemzeye çevrildi, aslı (…………..) idi.

Hemzenin ye harfinden bedel yapılması kıyasen vaciptir. (…………..) bu daha önce geçti.

Hemzenin mazmum vav'dan bedel yapılması kıyasen caizdir.

Ör.: (…………..) bunun aslı (…………..) idi, vav üzerine ötre ağır olduğu için vav hemze'ye çevrildi.

Vav ötreli değilse aslı (…………..) olan (…………..) da vav'a esre ağır geldiğinde hemze ile değiştiıilmesi semaen caizdir.

Aslı (…………..) olan kelimede vav'ın harekesi ağır olduğundan (…………..) -hemzeye çevrilip (…………..) şeklinde olması caizdir. (bu kelime hadis kitaplannda Resulû Ekrem'den (sav) merci, onun asb (…………..)

Ve yine (…………..) ömeğindeki (…………..) nin aslı (…………..) olup, ye'nin harekesi ağır geldiğinden hemzeye çevrilmesi caiz oldu.

Hemzenin 'he' harfinden bedeli caizdir. Ör.:: aslı (…………..) olan kelimedeki 'he'nin hemzeye çevrilerek (…………..) olması gibi ki bu sebeple cemisi (…………..) dür.

112

Hemzenin elif harfinden bedeli, Ör.: (…………..) Buradaki (…………..) kelimesinin aslı (…………..) idi, hemze eliften bedel yapıldı. Eyyub Sahtıyani kıraatında da (…………..) şeklinde elif hemzeye çevrildi.

Hemzenin ayın harfinden bedeli semaen caizdir. Ör.: (…………..) J (…………..) Bu sözdeki (…………..) kelimesinin aslı (…………..) idi, mahrecinin ittihadından dolayı hemze ayından bedel oldu, bu şazdır.

Sin harfînin te harfînden bedel olması semâen caizdir. Ör.: aslı (…………..) olan kelimenin (…………..) olması gibi. Sibeveyhi'ye göre mahmusiyet'e yakın olmaları sebebiyle birinci te sin'e çevildi (mahmuse gizli fısıltı ile okunan harflerdir ki (…………..) sözü bu harfleri toplamıştır. Bunun zıddı "Hurufu mechure'dir) .

'te' harfi vav'dan bedel olundu. Ör.: (…………..) Bunlann asülan (…………..) ve (…………..) idi. Mahrecinin yakınlığından dolayı vav te harfîne çevrildi.

Te harfinin ye harfinden bedel olunması semân caizdir. Ör.: aslı (…………..) olan kelimenin (…………..) olması, aslı (…………..) olan kelimenin (…………..) olması gibi ki bu kelimde önce vav ye'ye çevrildi ve (…………..) oldu, sonra da ya üzerine hareke vaki olmasın diye ya te'ye çevrildi.

'te' harfinin 'sin'den bedel olunması semâen caizdir. Ömek: aslı (…………..) olan kelimenin (…………..) olması gibi. Önce şin te harfine çevrildi, sonrada (…………..) te harfi ile dal harfi mahreçte yakın olduklanndan idgam edilerek (…………..) oldu.

Ör.: (…………..) cümlesindeki (…………..) nin aslı (…………..) dır.

113

Te harfinin sad'dan bedel olunması semâen caizdir. Ör.: aslı olan olan (…………..) de mahmusiyette yakınlığından dolayı sad te'ye çevrildi.

'te' harfinin 'ba' harfinden bedel kılınması semâen caizdir. Ör.: aslı (…………..) olan kelimede 'be' 'te' harfine çevrildi ve (…………..) oldu.

'nun' harfinin vav'dan bedel olunması semâen caizdir.

Ör.: aslı (…………..) olan kelimede nun harfinin illet harfine yakın olması sebebiyle vav'a çevrildi ve (…………..) oldu.

'nun' harfi lam'dan bedel olur. Ör.: (…………..) bunun aslı (…………..) idi, mevhuriyede yakınlığından dolayı lam'a tebdil edildi.

'cim' harfinin 'ya'i müşeddeden bedel olması semâen caizdir.

Ömek: (…………..) bunun aslı (…………..) idi, yani müşeddededen 'cim' bedel kılındı.

'cim' harfinin, şeddesiz ye'den şeddeli olana hamdedilerek semâen bedel yapılması caizdir. Şair'in (…………..) bu sözün aslı (…………..) idi, 'cim' gayri müşeddede olan ye'nin yerine getirildi.

(…………..) Bu cümlede geçen (…………..) kelimesinin aslı (…………..) idi, cim ya harfinden bedel olarak getirildi.

'dal' harfinin 'te' harfinden kıyasen bedel olması caizdir. Ömek: aslı (…………..) olan (…………..) de 'dal' harfî 'te'den bedel olundu, aslı (…………..) olan (…………..) (…………..) da, mahrecinin yakınlığmdan dölayı dal te'nin yerinde geldi.

114

'he' harfinin hemze'den semâen bedel olması caizdir. Ör.: aslı (…………..) olan (…………..) de mahreçlerinin bir olmasmdan dolayı hemzenin yerine he getirildi.

'he' harfinin elif'ten bedel olması semâen caizdir. Ör.: aslı (…………..) olan (…………..) de 'he' harfi eliften bedel yapıldı. Ör.: aslı (…………..) olan (…………..) de 'he' eliften bedel getirildi.

'he' harfinin ye'den bedel olması semâen caizdir. Ör.: aslı (…………..) olan (…………..) sözünde illet harfînin lafızda gizli olması münasebetiyle 'he' harfi ye'den bedel olundu. Bundan dolayı imale (bir heceyi vezne uydurmak için uzatarak okumak) (…………..) misaline göre mümteni olmaz. (…………..) de ise 'be' harfi hafif olmadığından imale mümtenidir.

'he' harfinin te'den bedel olması kıyasen vacibtir. Ör.: (…………..) ve (…………..) gibi fülde olan te ile isimde olan te'nin arasını ayırmak için isimde olan te'den he harfî bedel yapılarak (…………..) ve (…………..) oldu.

'ya' harfinin eliften bedel olması kıyâsen vacibtir. Ör.: (…………..) kelimesi (…………..) kelimesinden ismi tasgirdir, mechuriyede iştiraklerinden dolayı 'ye' eliften bedel olmuştur.

'ya' harfinin vav'dan bedel olması kıyâsen vacibtir. Ör. ün aslı (…………..) idi, mâkablinin esresinden dolayı tebdil oldu.

'ya' harfînin hemzeden bedeli kıyâsen caizdir. Ör.: (…………..) ün aslı (…………..) idi.

'ya' mudaafin yerinde bedel yapılır. Ör.: (…………..) bunun açıklaması mudaaf fiilde geçti. (…………..) 'ye' harfiüin nun'dan bedel olması semâen caizdir. Ör.: (…………..) nin aslı (…………..) idi.

115

(…………..) in aslı (…………..) idi, ya harfi nun'a yakınlığından dolayı bedel yapıldı.

'ye' harfinin ayn'dan bedel olması semâen caizdir. Ör.: (…………..) bunun aslı (…………..) idi ayn'm ağır, makablinin de esre olmasından bedel yapıldı.

'ye' 'te'den bedel yapılır. Ör.: (…………..) bunun aslı (…………..) idi.

'ye' 'be'den bedel olur. Ör. (…………..) bunun aslı (…………..) idi.

'ye' 'sin'den bedel olur. Ör.: (…………..) bunun aslı (…………..) idi. (…………..) 'ye' harfinin 'se'den bedel olması semâen caizdir. Ör.: (…………..) (…………..) bunun aslı (…………..) idi.

'vav' harfînin eliften bedeli kıyâsen vacibtir. Ör.: (…………..) nün aslı (…………..) dür, vav illet harfi olmakta yakın olmalarından ve iki sakin biraraya gelmesinden dolayı elife çevrildi.

'vav'ın ye'den bedeli kıyasen vâcibtir. Ör.: (…………..) bunun (…………..) idi, 'ye' mâkablinin ötre olmasından dolayı vav'a çevrildi.

Vav'ın hemzeden bedeli kıyasen caizdir. Ör.: (…………..) bunun aslı (…………..) idi ki daha önce geçti.

'mim'

116

vav'dan bedel olunur. Ör.: (…………..) ün aslı (…………..) idi, mahreçlerinin bir olmasından vav mim'e çevrildi.

"mim'in lam'dan bedel olması semâen caiz olur. Ör.: Resulu Ekrem (s.a.v.) 'in (…………..) sözünün aslı (…………..) idi, mechuriyede yakınlığından bedel yapıldı.

'mim'in sakin nun'dan bedeli semâen caizdir. Ör.: (…………..) in aslı (…………..) idi-

'mim'in harekeli nun'dan bedeli semâen caizdir. .

Ör.: (…………..) sözündeki (…………..) nin aslı (…………..) idi, mechuriyede yakınlık olduğu için bedele yapıldı.

'mim'in 'ba'dan bedeli semâen caizdir. Ör.: (…………..) in aslı (…………..) idi, mahreçlerinin bir olmasından bedel yapıldı.

'sad' harfinin 'sin'den bedeli semâen caizdir. Ör.: (…………..) nın aslı (…………..) idi, mahreçlerinin yakınlığmdan bedel yapıldı.

'elif in vav' ve 'ya'dan bedeli kıyâsen vâcibtir. Ör.: (…………..) ve (…………..) gibi.

'elifin hemzeden bedeli kıyâsen câizdir. Ör. (…………..) aslı (…………..) idi.

'lâm' 'nun'dan

117

bedele olur. Ör.: (…………..) in asü (…………..) idi.

'lâm'ın dat'tan bedel olması semâen caizdir. Ör.: (…………..) nın aslı (…………..) idi, mechuriyede bir olduklarından bedel yapıldı.

'ze' harfinin 'sin'den bedeli semâen caizdir. Ör.: (…………..) nin aslı (…………..) idi.

'sad'dan bedele olması semâen caizdir. Ör.: (…………..) nin aslı (…………..) di.

'ta' harfinini 'te'den bedeli kıyâsen vâcibtir. Ör. (…………..) nin aslı idi.

Ör.: (…………..) nun aslı (…………..) idi, mahrecinin yakınlığından dolayı tebdil ledildi mevzi mezkur suretlerden kayıtlanmadı, yani ibdal semaen caizdir.