65 ÜÇÜNCÜ MEHMUZ FİİL

Hemze illet harfi olmadığı halde telyin (şiddetinin izalesi)

(…………..) nin (…………..)

(…………..) nin (…………..) okunması) sırasında hafifletilerek illet harfine çevrilip sahihlikten çıkmış illetli kelime olarak mehmuz adını almıştır.

Mehmuz fîil üç nevidir:

a)Mehmuzul fa (…………..) gibi.

66

b) Mehmuzul ayn (…………..) gibi.

c) Mehmuzul lam (…………..) gibi.

Hemzenin hükmü sahih harfin hükmü gibidir. Ancak hemze;

1) Kalb ile.

2) Beyne beyne ile yani hemzenin mahreci ile harekesinin doğduğu harfin mahreci arasında kılmakla,

3) Hazif ile olmak üzere üç şeyle tahfif edilir.

1) Kalb ile Tahfif:

Hemze sakin makabli harekeli olduğu zaman sakinin zayıf olması ve makablinin talebi sebebiyle makablinin harekesine uyun birşeye çevrilir.

(…………..) kelimesinin (…………..)

(…………..) kelimesinin (…………..) olması gibi.

2) Beyne beyne ile tahfif:

Hemze harekeli olup makablide harekeli oludğu zaman tabiatının kuvvetinden dolayı (makablinde hareke bulunmasıyla kuvvetlenip) (…………..) kelimelerinde olduğu gibi elife çevrilmeyip sabit kalır.

67

Ancak hemze üstün, makabli ötre veya esre olduğu zaman "vav" ve "ya"ya çevrilir. (…………..) kelimesinin (…………..) (…………..) kelimesinin (…………..) olması gibi. Zira fetha telyinde sukun gibidir. Sukun halinde nasıl kalb oluyorsa feth halinde de öyle kalb olunur.

Eğer (…………..) fiilindeki hemze zayıf fetha (zaaf da sukün gibi olmasından dolayı) olduğu halde niçin elif e çevirilmedi denilirse bizde makablinin fethası ile kuvvetlendi deriz, aslı (…………..) olan (…………..) kelimesi şazdır, üzerine kıyas yapılmaz.

3) Hazif ile tahfif:

Hemze harekeli makabli sakin olduğu zaman hazif ile hafiletilllir. Fakat önce sakine yakınlığı ile tabiatı zayıf olan hemze telyin edilir (hafifletilir) telyinden sonra harekesinin yokluğuyla iki sakin harf bir araya geldiği için hemze hazfolur, sonra hemzenin harekesi makabli ister sahih harf olsun ister sahih harf hükmende olan asli veya mezid (bir mana için ziyade edilen) 'vav' ve 'ye' harfi olsun makabline verilir.

68

Ör. (…………..) . ve

(…………..) bu kelimenin aslı risalet manasıma gelen (…………..) kelimesinden türemiş olan (…………..) dür. (…………..) bu kelimeyi, hem elifi lam'ın sukunundan dolayı 'gelen vasıl hemzesi olması sebebiyle düşürüp (…………..) şeklinde, hem de lam'ın harekesinin arizi olmasından dolayı (…………..) şeklinde söylemek caiz olur.

(…………..) (…………..) (…………..) (…………..)

Bu dört misalde hemzenin harekesi asli olsun ziyade olsun (ilhak faidesi için) illet harfine verilmesi caizdir.

Harekeli Hemzenin makablinde ziyade (ilhaktan başka) illet harfi bulunsa bakılır. eğer lillet harfi med için olan vav veya ya ise yahut medde benzer

69

tasgir "ya"sı ise hemze makablinin misli olur. Yani makabli "ya" harfi ise "ya, "vav" harfi ise "vav" olur. Sonradan aynı cinsten iki harf biraraya geldiği için birincisi ikincisinde idgam yapılır. Hemzenin harekesinin "vav" veya "ya" harfine nakli zayıf harfe verilmesine sebeb olacağından yapılmaz.

Ör.: (…………..) (…………..) (…………..)

Eğer geçen nakillerde olduğu gibi idgamda da harekenin zayıf harfe, yani ikinci "ya" ve ikinci "vav" harfine verilmesi lazım gelir dersen, bizde ikinci "ya" ve "vav" harfleri asıldır, zayıf değildir deriz. (…………..) misalindeki "ya" harfi gibi, bu "ya" harfide ilhak için olduğundan asıl olup zayıf değildir. Eğer illet harfi elif ise, elif hareke ve idgamı taşımadığından beyne beyne kuralı uygulanır. "Hemze" ve "ya " arasında (…………..) ve (…………..) şeklinde okunur.

HEMZE

Bir kelimede biricisi üstün, ikincisi sakin olmak üzere iki hemze ictima ederse ikincisi elife çevrilir.

70

Ör.: (…………..) ve (…………..) gibi. (…………..) kelimesi bundan müstesnadır. Zira (…………..) kelimesinde (…………..) misalindeki gibi hemze elif kılındı, sonra iki sakin harf biraraya geldiği için elif 'ya' harfine çevrildi. elife çevrilmez ve (…………..) şeklinde iki hemzeyle beraber okunur.İki sakin harfîn biraraya gelmesi caiz iken niçin (…………..) kelimesinde caiz olmadı dersen, biz de (…………..) kelimesindeki elif med elifi değildirki (çünkü med elifi vav veya ya'dan çevrilmiştir) Nasıl iki sakin harf biraraya gelmiş olsun deriz.

Bir kelimede birincisi esreli, ikincisi sakin, iki hemze ictima ederse, sakin olan hemze sakin harfe çevrilir. Ör.: (…………..) gibi.

Eğer biricisi ötreli, ikincisi sakin iki hemze ictima ederse, sakin olan hemze vav'a çevrilir. Ör.: (…………..) gibi. Ancak (…………..) kelimeleri şazdır.

71

Bu misallarde zikrettiğimiz, iki hemzenin bir kelimede birarada bulundukları zaman için geçerliydi. İki hemze iki ayn kelimede birarada bulunduklan zaman ise Halil'e göre (…………..) ömeğindeki gibi ikinci hemze hafifletilir. Hicaz ehline göre (…………..) örneğindeki gibi iki hemzede hafifletilir. Bazı araplara göre şairin sözündeki (…………..) örneğindeki gibi iki hemze arasına fasıl için olan elif idhal olunur.

Hemze kelimenin başında olursa kuvvetinden dolayı tahfife ihtiyacı olmaz. Aslı (…………..) olan (…………..) deki hemzenin hazfı şazdır (…………..) kelimeside böyledir ki bunda iki görüş vardır.

Birinci görüşe göre (…………..) kelimesinden önce hemze hazf edilerek (…………..) sonra (…………..) eklenerek (…………..) olur.

İkinci görüşe göre

72

aslı (…………..) kelimesidir ki ikinci hemze hazfedilince (…………..) olup ikinci hemzenin harekeside lam'a verilerek (…………..) olur ve sonra idgam yapılır.

Aslı (…………..) olan kelimede, önce ye harfi makablinin üstün olmasından dolayı elife çevrilerek (…………..) sonra hemze harekesi sebebiyle telyin edilerek (…………..) . sonra üç tane sakin harf yanyana geldiğinden hemze hazfedilerek (…………..) sonra da hazfedilen hemzenin harekesi 'ra'ya naklolarak (…………..) olmuştur. Bu tahfif (…………..) fiilinin kardeşlerinde (benzerlerinde) görülmez. (…………..) fiilindeki hemzenin hazfımn vacip olması:

1- Çok kullanılması,

2- İllet harfiyle hemzenin birarada bulunması,

3- Fiilin sagil olması (telafuzunun ağır olması) gibi üç şartında bir kelimede toplanması sebebiyledir. Bu sebeple,

Birinci şart bulunmadığından (…………..) kelimesine (…………..)

İkinci şart bulunmadığından (…………..) kelimesine (…………..)

Üçüncü şart bulunmadığından (…………..) kelimesine (…………..) denilemez.

73

(…………..) fiili zamire bitişince:

(…………..) (…………..) (…………..)

şeklinde olur. (…………..) fiilindeki ya harfinin ilâli nâkıs fiil bölümünde gelecek.

(…………..) fiilinin muzarisi:

(…………..) (…………..) (…………..)

şeklinde olur.

HARF VE HAREKE DURUMU

Aslı (…………..) olan kelimenin hükmü (…………..) nin hükmü gibidir ki, önce (…………..) da olduğu gibi ya harfi elif'e çevrilip (…………..) sonra iki sakin harf biraraya geldiğinden ya harfine çevrilmiş olan elif hazfedilerek (…………..) sonra (…………..) fiilindeki gibi hemze hazfedilerek, hemzenin harekesi de ra'ya verilip (…………..) şeklini aldı.

(…………..) fiilinde ya harfi harekesi arız olduğu için harekelendi. "Ya" elif harfine çevrilmez. Çünkü "ya" "elif 'e çevrilince iki sakin harf biraraya gelmiş olur. Sonra ictimai sakineyni def için hazfedilir. Dolayısıyla müfred olan (…………..) ile tesniye olan (…………..) birbirine kanşmış olurdu (bu karışıklığı önlemek için tesniyede "ye" harfi elif'e çevrimedi)

74

(…………..) fiilinin aslı (…………..) vezni üzere (…………..) dir. (…………..) fıilinde olduğu gibi hemze hazfedilerek harekesi ra'ya nakledilince (…………..) vezni üzere orta harfi hazf edilmiş olarak (…………..) oldu.sonr ya'nın makabli üstün olduğu

için elife çevrilerek (…………..) oldu, sonra iki sakin harf biraraya geldiği için elif hazfedilerek (…………..) oldu, Bu şekle girince de (…………..) ile cemisi (…………..) fiilinde olduğu gibi takdiri farkla eşit oldu. Bu konu nâkıs babında gelecek. (Müfredin vezni ayn'ın ve lam'ın hazfıyla (…………..) dir. ceminin vezni sadece ayn'ın hazfı fa'nın ve lam'ın subutuyla (…………..) dir. Yani müfredle ceminin farkı takdiri olup görünüşte aynıdırlar.

Şart fiiline nunu sagile (şeddeli nun) dahi olunca (…………..) ayeti kerimesinde olduğu gibi cezm alameti olarak nun hazfedilir. Bütün tekit nunları bir düzende olsun diye de (…………..) kelimesinde olduğu gibi tenis ya'sı esrelenir. Bu konunun tamamı

75

lefif babında gelecek.

(…………..) fiilin emri hazırı:

şeklinde olur.

(…………..) Kelimesinde ya harfi (…………..) kelimesine tabi olarak elife çevrilmedi.

(…………..) nın aslı olan (…………..) de önce (…………..) . nın aslı olan (…………..) fîilinde olduğu gibi hemze, daha sonrada sukundan (emir oldğu için) dolayı ya harfi hazfedildi ve kalan 'ra' ya da vakf he'si caiz olunca (…………..) oldu.

(…………..) fiilinin emri hazırına nunu sagile dahil olunca:

şeklinde olur.

(…………..) nin aslı (…………..) kelimesinde (…………..) de olduğu gibi son harf olan ya harfi sükunun yok olmasıyla geri iade edildi.

(…………..) deki cemi, vav'ı makablinin ötre olmamasından dolayı hazf edilmedi. (…………..) kelimesinde ise bunun hilafına olarak 'za' harfinin ötresi cemi vav'ına delalet ettiği için hazfedildi.

(…………..) fiilinin emri hazırına nunu haffe dahil olunca (…………..) (…………..) şeklinde olur.

(…………..) fiilinin ismi faili

76

(…………..) (…………..) (…………..)

şeklinde olur.

İsmi failin hemzesi ismi mefulde geleceği gibi makablinde elif olduğundan hazfedilmez. İsmi failin elifî hareke kabul etmez. Fakat beyne beyne kılmak caiz olur (…………..) ve (…………..) gibi.

(…………..) fiilinin ifal babına göre çekimi, asılları (…………..) daha önce geçen kaidelere kıyas edilerek (…………..) şeklinde olur.

İsmi mefulu: aslı (…………..) olan (…………..) dür, ile ahir, aslı (…………..) olan (…………..) kelimesi gibi ilâl yapılır. Muzari fiil olan (…………..) da hemzenin hazfının vacip olması kıyasi değildir, kesreti istimalden dolayıdır. Bu sebeple muzariye tabi olmayan ismi meful ve gayrında (ismi fail, zaman ve mekan ve alet) hemze hazfedilmez.

Bu fiilin ifal babına göre ismi mefulu (…………..) olup, aslı (…………..) vezni üzere olan (…………..) dür. 'ya' harfi harekeli, makabli ve östûn olduğundan elife

çevrildi. İki sakin biraraya geldiğinden (elif ve tenvin) elif hazfedilerek tenvin makabline verildi.

(…………..) kelimesinde (…………..) ün hilafma müsteşba'sının (yani ifal babmdan olan mazi, muzari, emir, nehiy, ismi fail, zaman, mekan, ismi alette hemzenin hazf edilmesine kıyasla) çokluğundan dolayı, hemze hazfedildi.

77

Yani aslı (…………..) olan (…………..) da ve aslı (…………..) olan (…………..) . de ve kardeşlerinde (emir ve nehiyde) hemze hazfedildği için buna kıyasla ismi meful olan (…………..) kelimesinde de hemze harekesi makablindeki 'ra' harfine verilerek hazfedildi.

İsmi mekanı (…………..) olup, aslı (…………..) dür.

İsmi aleti (…………..) olup, aslı (…………..) dür.

Bunlardan hemze hazfedilince benzerlerinden de (ifal babından ismi fail, ismi meful, ismi mekan, ismi alet ve sülasiden ismi meful) hemzeyi hazfetmek caiz olur.

Meçhul mazide malum mazide olduğu gibi hemze hazfedilmeyerek asli üzere (…………..) meçhul muzaride de malum muzarideki gibi hemze hazfedilerek (…………..) şeklinde olur, ila ahir.

MEHMUZEL FA

Mehmuzelfa?

1. Babtan (…………..)

2. Babtan (…………..)

3. Babtan (…………..)

4. Babtan (…………..)

5. Babtan (…………..)

olmak üzere beş babtan gelir.

Mehmuzul-ayn:

3.Babtan (…………..)

4.Babtan (…………..)

5.Babtan (…………..)

olmak üzere üç babtan gelir.

Mahmuzul-lam:

2. Babtan (…………..)

3. Babtan (…………..)

4. Babtan (…………..)

5. Babtan (…………..)

olmak üzere dört babtan gelir.

Mehmuz fiil, mudaaf olarak gelmez. Ancak mahmuzul fa, mudaaf olarak gelir. (…………..) gibi. (aslı (…………..) dür)

HEMZE'NİN HALLERİ

Hemze

78

illet harfi mevziinde gelmez. bundan dolayı misal fîilde de illet harfinin yerinde gelir

(…………..) (2. babtan. Bu fiille mahmuzul ayn-vel misal denir)

(…………..) (3. babtan. Bu fiile de mahmuzul lam - vel misal denir) gibi.

Hemze ecvef fiilde de gelmez. Ancak mahmuzul fa ve lam ecvef fiilde gelir. Ör.? (…………..) ve (…………..) gibi.

(aslı 1. babtan (…………..) dir ki buna mahmzul fa vel ecvef denir)

(asıl 2 babtan (…………..) dir ki buna da mahmuzul lam vel ecvef denir) .

Hemze nakıs fiilde mahmuzul fa-vel ayn da gelir. Ör.: (…………..) ve gibi.

(…………..) nın aslı (…………..) olup 3. babtandır. Buna mahmuzul fa vennakıs denir)

(…………..) nın aslı (…………..) olup buna mahmuzul ayn vennakıs denir) .

Hemze lefifi mefruk'da mamuzul ayn olur (…………..) gibi. (2. babtan)

Hemze lefifi makrun'da mahmuzul fa olur (…………..) gibi. (2. babtan)

Hemze kelimenin evvelinde elifin hafif olması ve kâtibin başlangıçta harekeleri koymadaki kuvvetinden dolayı bütün hallerde (üstün, ötre, esre, asli, münkalibe, hemzei kat, hemzei vasıl hallerinde) elif suretinde, ortada iken sakin olduğu zaman makablinin harekesine uygun yazılır.

79

(…………..) (…………..) gibi

Ve yine hemze ortada iken harekeli ise kendi harekesine uygun olarak yazılır ki harekesi bilinsin.

(…………..) (…………..) gibi

Hemze kelimenin sonunda harekeli olduğu zaman makablinin harekesine uygun yazılır. Kendi harekesine uygun yazılmaz. Çünkü sonda gelen harfîn harekesi arizidir.

Hemzenin makabli sakin, kendi harekesi arız, makablininde harekesi olmadığı zaman bir harfin suretinde yazılmaz.

(…………..) gibi.