51 İKİNCİ MUDAAF

Mudaafa şiddetinden dolayı esam (sağır) denilmiştir.

52

Bu fiilde illet harfi hemze oladığı halde sahih denilmez. Zira sülâsi fiillerin bazılarında harflerinden biri illet harfi olabiliyor. (…………..) Bu misâlde aslı (…………..) idi. İdgam mümteni olduğundan ikinci 'dat' ya'ya çevrildi.

Mudaaf fiil semâi olarak şu babtan gelir.

1. Birinci babtan: (…………..) (…………..)

Aslı: (…………..) (…………..)

2. İkinci babtan: (…………..) (…………..)

Aslı: (…………..) (…………..)

3. Dördüncü babtan? (…………..) (…………..)

Aslı: (…………..) (…………..)

4. Beşinci babtan az gelir Bunlarda:

(…………..) (…………..) (…………..) (…………..)

Aynı cinsten iki harf biraraya geldiğinde veya mahreçleri birbirine yakın iki harf biraraya geldiğinde birinci harf ikinci harfe idgam olur. zira aynı harfi tekrar etmek dile ağırlık verir.

Aynı cinse misal: (…………..) aslı: (…………..)

Mahreçleri yakın olana misal:

1. (…………..) misalinde 'cim' ve 'şin' ayn iki kelimede de olsa mahreci birbirine yakın olduğundan 'cim' 'şin'e idgam olunarak (…………..)

2. (…………..) gibi. Denildi ki, idgam, tahfif idgamı, teşdid idgamı diye ikiye aynlır. İdgam bir harfi mahrecinde iki harf miktarı bekletmektir. (…………..) den böyle naklolundu.

53

Denildi ki idgam, ilk harfi sâkin edip ikincisine idraç yani girdirmektir. Birinci harfe müdgam, ikinci harfe müdgamün fih denilir. Bu ikisi lafızda iki harftir. Fakat kitâbette bir harf olarak yazılır. (…………..) gibi. Eğer yazılışta iki lafızda iki harf olursa (iki harften kasıt biri 'ra' diğeri 'lam', zira 'ra' harfinde idgam edilmiş) (…………..) gibi olur. İki harfin cem olması üç kısımdır:

1- İki harf harekeli olursa vâcip olur. Ancak mülhak bablar müstesnadır. Zira mülhak hareke ve sukûndan mülhakın bihin vezni üzerinde olması vâciptir. (…………..) gibi. İlhak bâtıl olmaması için idgam mümteni oldu.

Mudaafaların idgam olmaması herhangi bir sebeple iltibas (benzeme) olmaması içindir. Mesela (…………..) kelimesi şeddelense (…………..) denilse (…………..) den (…………..) dan mı olduğunu ayırdedilemezdi.

(…………..) kelimeleri de bunlardandır. İdgam yapılmadıkı

(…………..) lafızda benzer mânâda farklı olan şu kelimeler benzemesin. ( (…………..) (…………..) oysa (…………..) fiillerinde bu benzerlik yok. zira aslı (…………..) olan (…………..) den bilinir.

54

Çünkü mudaaf beşinci babtan gelmez. Yine (…………..) dan bilinir. Çünkü mudaaf altıncı babtan gelmez. (…………..) dan bilinir. Zira mudaaf üçüncü babtan gelmez.

Bazı lugatlarda (…………..) fiili iki harekeli aynı cins harf biraraya geldiği halde idgam olmaz. Taki (…………..) da 'ya' üzerine zamme gelmesin. Denildi ki son 'ya' gerekli değildir. Zira bazen düşer (…………..) gibi. Bazende ikinci 'ya' elif'e dönüşür (…………..) gibi.

2-İdgamı vâcip olan ilk harf sâkin olunca idgam vâcip olur. (…………..) gibi. aslı: (…………..) idi.

3-İdgamı mümteni: İkinci harf sakin olunca idgam şartı bulunmaz.

55

Bu yüzden idgam yasak olur. Zira idgamın şartı ikinci harfin harekeli olmasıydı. Denildi ki bu üçüncü kısımda idgamın yasak oluşunun bir nedenide ilk harf sâkin olunca iki sâkin cem olur. Çünkü ikinci harften önce sâkindi. Sen bir vartadan öbürüne düşersin. Yani bir cinsten iki harfin biraraya gelmesinden kaçarken ondan daha eşed olan iki sakin cem olmasıyla karşılaşırsın. İdgamın yasak olmasına bir sebepte idgam şartı olmamakla beraber haififlik olmasıdır. Zaten idgamlar maksatta hafifliktir. Lakin bazı yerlerde iki aynı cinsten harfin içtimaına nazaran hazfına cevaz vardır (…………..) gibi. Aslı (…………..) fiilidir. Aynı cinsten iki harfin kalbi (çevrilmesi) de caizdir. Kur'an'da aynı cinsten harflerin içtimaında birinin hazfına örnek şöyledir (…………..) kökünden alınarak kıraat vecihlerinden (…………..) şeklinde kıraat edilince ilk ra hazıf olup harekesi kaf'a naklolup sonra

56

ihtiyaç olmadığından hemze hazfolundu. Netice de (…………..) kaldı. Aslı (…………..) idi. Ama (…………..) kökünden kaf'ın

fethiyle (…………..) şeklinde kıraat edilince o zaman 'mekan tutmak' manasına (…………..) dur. Aslı (…………..) ra'nın harekesi kaf'a verilir, (…………..) olur. Bu aynı cinsten iki harfîn ikinci harfinin sükûnu zamanında idgamın mümteni oluşu sükûnu lazım olduğu zaman olur. Sukün arizi olunca idgamı veya idgam olmayışı caizdir. (…………..) gibi. Dal'ın fethiyle (…………..) okunması hafiflik içindir. (…………..) şeklinde kesre olması sâkini harekelemekte kesre asıl olduğunu içindir. (…………..) dal'ın zammıyla okunması dal'ın harekesinin muzâzari aynel fiilin zammesine tabi olmasından dolayıdır. Bu nedenle (…………..) da orta harfe ittiba olmadığından zamme ile (…………..) demek caiz değildir.

İDGAM'I CAİZ OLAN-OLMAYAN

57

İkinci sukûn lâzım olduğundan (…………..) de idgam câiz değildir.

Nunu sâkilde (şeddeli tekit nununda):

(…………..) (…………..)

Nunu muhaffelede cezimli tekit nununda: (…………..)

ismi fâilde: (…………..)

ismi mefulde: (…………..)

ismi zaman ve ismi mekânda (…………..)

ismi âlette (…………..)

meçhûllu (…………..)

İfteale babından gelen fiilin 'ta'dan önceki harfi şu (…………..) cümlesinin içinde geçen harflerden biri olursa idam caiz olur.

(…………..) gibi. bunun idgamı nâdirdir. (…………..) aslı (…………..) idi.

(…………..) kelimesinin (…………..) olması câizdir. Zira 'ta' ve 'sa' muhmusedendir. (gizli sesli)

Mahmuse harfleri on tanedin (…………..)

Bu harfleri topluca şu cümlede görebiliriz: (…………..)

Bu 'ta' ve 'sa' mahmuseden olmalarına

58

nazaran ta'yı sa'ya veya sa'yı ta'ya idgam câiz olur. Oysa (…………..) kelimesinde dalın dala idgamından gayrısı câiz olmaz. 'ta' 'dal' yapılır. Zira dal mahmuseden uzaktır. (…………..) kelimesinde dal mahmuseden olmadığından buradaki dal'ın dal'a yakın olduğundan bu 'ta' 'dal' yapıır. Zira dal mahmuseden uzaktır. (…………..) kelimesinde dal mahmuseden olmadığından buradaki dal'ın dal'a idgamı sırf buraya mahsustur. Bu da şöyle olmuştur Ta'nın mahreci dal 'a yakın olduğundan bu 'ta' dal'a dönüşmüş, o zaman aynı cins iki dal bir araya gelmiş ve idgamı vacip olmuş, Aslı (…………..) iken (…………..) olmuş (…………..) ve (…………..) örneklerinde de idgam câizdir. Zira dal ve zal mechuredendir. (…………..) de olduğu gibi 'te' 'dal'a kılındı. Mechuriye (şiddetli ses) harflerinden olan dalı zal'a zal'ı dal'a idgam câizdir.

59

Bunlar zatta ittihat etmedikleri için idgamsızda olur (…………..) gibi. (…………..) örneğinde ze'yi dal yapmakla idgam caiz olmaz. Zira sesi madde (çekmekte) ze harfi dal'dan büyüktür. Bunların idgamı büyük çanağı küçük çanağa koymak gibi olur veya bu idgam biraz önce geçen (…………..) ile iltibas olacağından 'ze' harfi dal'da idgam yapılmaz. (Çünkü o zaman .bunun aslı (…………..) mi yoksa (…………..) mi bilinmezdi) .

İfteale babında (…………..) fiilin idgamı câizdir. Zira 'ta' ve 'sin' mahmusedendir. Mahreçleri yakındır Lâkin bu kelimelerde sin sesi uzunlukta tadan büyük olduğundan bu yönüyle idgam caiz olmaz. İdgam oluşuna ömek tefa'ule babından gelen (…………..)

ayetindeki (…………..) kelimesidir. Bu kelimenin aslı (…………..) idi. tefa'ule babından 'te' 'sin'e kalb olunup idgam oldu. Zat'da aynı cinsten olmadıkları için izharı caizdir. Ör.: (…………..) Bu ömekte 'te' ve 'sin' idgamsız olarak gelmiş. Yine (…………..) nin aslı (…………..) idi (…………..) daki gibi aynı işlem görüldü.

(…………..) nın (…………..) olması caizdir. Zira sad harfi

60

müsta'liye (yukarı çıkan) mutbikadandır (yapışan) . Mustaliye denilmesinin sebebi çıkışları esnasında dilin damağa doğru yükselmesi, mutbika: yükselmekle beraber kapanmasıdır. Onun harfleri (…………..) (…………..) ilk dört tanesi mustaliyei mutbikadan, diğer üç tanesi sırf mustaliyedir. 'te' harfi münhafdadandır (aşağı inen) . Yani müstaliyenin dışında kalan dilin üst çeneye yükselmeden çıkarılan harflerdendir. 'te' harfi 'tı' kılındı. Çünkü 'sad' ile mahreçte ve istilâda birbirlerine uzak olduğu için sad kılınmadı. 'te' harfi 'tı' harfine mahreçte yakın olduğundan (…………..) oldu. (…………..) de olduğu gibi. Bunun aslı (…………..) kelimesidir. Sin ve dal ikisi birden te'ye çevirildi. Zira sin mahmusiye'de te'ye yakındır. Dal ile te harfîde mahreçte yakındır. Sonra bu iki 'te' birbirinde idgam olarak (…………..) oldu. İstilada birleştiklerinden 'tı' harfi sad'a idgam etmek caizdir. (…………..) aslı (…………..) 'te' 'tı' olunca (…………..) oldu. Sonra 'ta' 'sad' kılındı. Sonra da 'sad' sad'a idgam olup (…………..) oldu.

61

Fakat bunun aksine sad'ı 'tı' kılmakla idgam caiz olmaz. Zira sad sesi uzatmakta 'tı'dan büyüktür. (…………..) yerine (…………..) şeklinde olması caizdir. (…………..) (…………..) gibidir. Yani (…………..) ile hükümde aynı olup idgamın caîz olmasını kastediyorum. (…………..) şeklinde idgamsız söylemekte caiz, fakat (…………..) şeklinde dat'ın sıfatının ziyadeliğinden, yani istila, itbak istitale olup tı'da istitale olmadığından idgamı câiz değildir. (…………..) aslı (…………..) iftial babının te'si mahreçleri harf bir araya geldi. Sonra idgam yapıldı. Bu kelimenin

dile ağırlık vereceğinden açık olarak idgamsız okunması câiz (…………..) de tı'yı 'zı' kılmakla idgam caizdir. 'te' ve 'za' müstaliye mutbıka hususunda eşit olduklarından 'zı'harfinin 'tı' harfine idgamı da câizdir. Zat da cinsiyetleri bir olmadığı içinde idgam edilmeyip açık okunmaları da câizdir (…………..) (…………..) gibi.

62

(…………..) kelimesinde vav 'te' oldu. Böyle olmasa makabli esre bulduğndan 'ya' olurdu. o zaman da mazi olduğunda (…………..) şeklinde ya'yi, muzari olduğunda (…………..) şeklinde "vavi" olması gerekirdi veya (…………..) deki "vav" 'te' olmasaydı kesrelerin peşpeşe gelmesi gerekirdi. Zira ya'da kesre hükmünde olduğundan iki kesra yanyana gelir (…………..) gibi bu fiilde de kesrelerin peşpeşe gelmesinden sakınılarak 'ye' kılındı.

CAİZ OLAN

(…………..) misalinde idgam yapılmadı. Çünkü idgam şartları yoktur, Daha açık bir ifadeyle sülasi olduğu zaman 'ye' hemze olur. (…………..) aslı (…………..) sülasisi (…………..) idi. İkinci hemze sakin makabli kesra olduğu için bu hemze 'ye' harfine çevrilidi. Bu nedenli idgam gerekmedi. Bazı lugatlara göre (…………..) kelimesi yanı nedeniyle idgam yapılmaz. aynı sebepler (…………..) kelimesinde de olduğu halde istisna olarak idgam yapılır.

63

İftial babının te'sinden sonra (…………..) bu dokuz harften biri bulursa idgam caiz olur.

(…………..) aslı (…………..)

İftial babına dahil olan ziyade te'ye istidai mukaddem ('öne geçmeyi istemek) aynel fiilinede istidai muahhar (geri kalmayı istemek) denir. Bu kelimelerde 'te' harfini aynel fîiline idgam caiz, aynel fiilinin te'ye idgamı caiz değil. Zira aynel fiil asıldır. Te ise ziyadedir. aslı ziyade harfe idgam zayıftır.

CAİZ OLMAYAN

Bazı sarf âlimlerine göre te'fil bâbının mâzisiyle iftial bâbının mâzisi karışmasın diye bu misallerde idgam câiz değildir.

(…………..) idgam olunsa (…………..) olur. İki birbirine benzemiş olur. Onlara göre te'nin harekesi mâkabline verilir. Makabli harekelenince hemzeye ihtiyaç kalmadığından hemze hazfolunur. (…………..) idgamlanınca (…………..) olur. Bu durumda iftial babından mı olduğu ayırt edilmez. Dolayısıyla idgam caiz değil.

64

Bazılarına göre baş harfinin esresiyle olur. (…………..) gibi. Zira onlara göre iki sakin biraraya geldiği için harf kesralanır. Bu şöyle olmuştur (…………..) aslında (…………..) idi. İfteale'nin te'sinden sonra 'sad' harfi olduğu için te sad harfinde idgam yapıldı. (…………..) oldu. Evvelki sad'ın harekesi hazfedilince iki sakin biraraya geldi. Biri 'ha' diğeri evvelki sad, bunu def için sakin olan 'ha' harfi kesralandı. Çünkü sâkin harf harekelenmesi gerektiği zaman kesre ile harekelenme kaidesi vardır. 'Ha' harfi harekelenince hemzeye gerek kalmadı. Sakin kalan birinci sad, ikinci sad'a idgam olundu, (…………..) kaldı.

Bazılanna göre aslının sukûnuna nazaran (yani baş harf olan ha'nın sukûnuna nazaran) hemze hazfolunmaz. (…………..) aslı (…………..) dir.

İftial babının te'si aynel fiil olan sad'a kalb edildi. (…………..) oldu. Evvelki sad'ın harekesi makabline verilip idgam edildi, (…………..) oldu. Muzarisinde baş harfinin kesra ve fetha olması câizdir. Nitekim mâzisinde de kesra ve fetha câizdir (…………..) ve (…………..) ve ikiside câiz.

İSMİ FAİL'DE BAŞ HARF

İsmi fâilde baş harfi üstün ve esre olmasıyla beraber mim'e uyduğu için de ötreli de olabilir. (…………..) (…………..) (…………..) Bu üç şekilde câizdir.

Masdan üç vecih üzere gelir.

1. Vecih: (…………..) aslı (…………..) dir. 'te' 'sad' harfine çevrildi. (…………..) l oldu. Sonra idgam için te'den çevrilmiş olan sad harfi hazfedildi. Sonra birinci 'sad' ikinci sad'da idgam yapılır. Sonra iki sakin olan 'hı' ile 'sad' biraraya geldiği için 'hı' harfi kesrelendi. Hemzeye ihtiyaç kalmadığı için hazfedildi, (…………..) oldu.

2. Vecih: (…………..) aslı (…………..) idi. 'ha' harfi 'sad' harfîne tabi olarak fethalandı. Sad'ın harekesine itibar edilirse te sad'da idgam yapılır. Harekesine itibar edilmezse sad te'de idgam yapılır. Onun sâkin olması ona tabi olarak ha'nın fetha olmasını engellemez. Çiinkü sâkin yok gibidir.:

3. Vecih: (…………..) aslı (…………..) dir. Hemze hazfolunmayıp sabit kaldı. Ha harfi sukûnu asli itibariyle fetha ve kesra ile harekelendi. Ha harfinin sukûnun aslidir. Fetha ve kesra ise ârizidir. Fetha olması fethanın hafifliğinden kesra olması sâkin harf harekelenince kesra ile harekelenir kaidesine binâendir. ha'nın harekesi arizi olunca hemze hazfedilmedi.

FİİLDE

Baş harfi (…………..) harflerinden biri olan fiiller (…………..) ve (…………..) babından gelirse te harfi kendilerinden sonra gelen bu harflere idgam olur. Okunması için de vasıl hemzesi getirilir.

65

(…………..) aslı (…………..) aslı (…………..) istifal (…………..) babından olan (…………..) fiilinde tı harfinin sukûnu asli olduğu için idgam yapılmaz. (…………..) aslı (…………..) fiilinde dal'ın sukûnu takdiridir. Burada da idgam şartı bulunmadı. Fakat bazı yerlerde te'nin hazfi caiz olur. (…………..) aslı (…………..) gibi. Hemzenin fethiyle (…………..) dersen sin harfi he gibi zaid olur. (…………..) gibi aslı (…………..) üzerine kıyas yapılmaksızın he ziyade edildi. (…………..) oldu. Sibeveyhiye göre bunun aslı (…………..) dır., sin ziyade edilmiştir.

İstifal babında ise 'te'nin idgamı caiz değildir. Ör.: (…………..)

Bu fiilde 'fı' harfinin sükunu asli olduğu için idgam yapılmaz. Ör.: (…………..)

Bu fiilin aslı (…………..) Buradaki sukünda takdiri olduğundan idgam yapılmaz (yani dal harfi aasılda sakindir) . Bazı yerlerde ise 'te'nin hazfı caiz olur. Ör.: (…………..) Bu fiilin aslı (…………..) fiilidir. (…………..) Bu fiildeki 'fe' hazfedilince (…………..) şeklinde olmuştur.