Tenâkuz/Çelişki

Çelişki, "Zeyd yazıcıdır" ve "Zeyd yazıcı değildir" ifademizdeki gibi, özü gereği biri doğru, diğeri yanlış olan iki önermenin olumluluk ve olumsuzluk açısından farklı oluşudur. Ne var ki, çelişki ancak bunların aynı mevdû’/konu, mahmûl/yüklem, zaman, mekân, izâfet, güç, fiil, cüz/parça, bütün ve şartla birlikte bulunmaları sonucunda gerçekleşir.

(Tenâkuz:) "Zeyd yazıcıdır" ve "Zeyd yazıcı değildir" önermelerinde olduğu gibi.

Tenâkuz, iki kazıyye arasında olumluluk ve olumsuzluk açısından meydana gelen bir tür ihtilaftır ki, bu ihtilaf bi-zâtihi kazıyyelerden birinin doğru, diğerinin yanlış olması sonucunu doğurur. Mesela "Zeyd yazıcıdır. Zeyd yazıcı değildir. "

Tenakuz, ancak iki kazıyyenin mevzû, mahmûl, zaman, mekân, izâfet, kuvvet, fiil, külliyyet, cüz’iyyet ve şart noktasında aynı olmasından sonra gerçekleşir. 

  التَّنَاقُضُ

هُوَ اخْتِلاَفُ الْقَضِيَّتَينِ:

بِالْإِيجَابِ

وَالسَّلْبِ

بِحَيْثُ يَقْتَضِي لِذَاتِهِ أَنْ تَكُونَ إِحْدَاهُمَا صَادِقَةً وَالْأَخْرَى كاذِبَةً .

كَقَوْلِنَا زَيْدٌ كَاتِبٌ.زَيْدٌ لَيْسَ بِكَاتِبٍ.

وَلاَ يَتَحَقَّقُ ذلِكَ إِلاَّ بَعْدَ اتِّفاَقِهِمَا فِي:

المَوْضُوعِ  وَالمَحْمُول  وَالزَّمَانِ وَالمَكانِ

وَالْإِضَافَة وَالْقُوَةِ وَالْفِعْلِ وَالجُزْءِ وَالْكُلِّ وَالشَّرْطِ. نَحْوُ زَيْدٌ كَاتِبٌ، زَيْدٌ لَيْسَ بِكَاتِبٍ