SAYFA 001 002 003 004 005 006 007 008 009 010 011 012 013 014 015 016 017 018 019 020 021 022 023 024 025 026 027 028 029 030 031 032 033 034 035 036 037 038 039 040 041 042 043 044 045 046 047 048 049 050 051 052 053 054 055 056 057 058 059 060 061 062 063 064 065 066 067 068 069 070 071 072 073 074 075 076 077 078 079 080 081 082 083 084 085 086 087 088 089 090 091 092 093 094 095 096 097 098 099 100 101 102 103 104 105

TR

Dördüncü Bölüm

Birinci Altbölüm

4-Kinâye (=Allusion)

Kinâye; lûgat kitaplarına göre, <<sarâhatten kaçmak, tasrîhi bırakmak, gizlemek> mânâlarına gelir. Edebiyâtta, gerçek mânâyı düşünmeye engel olacak bir karîne bulunmamak şartıyla, bir sözü gerçek mânâsına da gelebilmek üzre, onun dışında kullanmak sanatıdır. Bu hâl, Tercemeti’t-Telhîs ve’l Mutavvel’de gerçek mânânın kasdi <<câ’iz>> fakat <<vâcip değildir>> sözleriyle ifâde edilmiştir. Halk ifâdelerinde bu san’atın zengin örnekleri vardır. Meselâ gözü açık sözü; bir kimsenin hem güzünün kapalı olmadığına, hem de <<dikkatli, fırsatları kollayıp bunlardan faydalanmasını bilir, zararın geleceği yeri sezer, etrâfın şartlarına göre hemen davranışını ayarlar>> vasıfta olduğunu anlatır. İşte bu tâbirle tırnak işaretleri içinde alınan mânâların kasdedilmesinde kinâye vardır. Aynı şekilde falanın eli uzundur cümlesi, hem hakikaten, o şahsa âit elin, yapı bakımından <<uzun>> oluşuna, hem de o şahsın hırsızlığına delâlet edebilir. Bu sözün, ikinci mânâ kasdedilerek kullanılması da kinâyedir. Dünyâya Hâtemi Tay gibi eli açık adam gelmemiştir cümlesi ile <<Hâtemi Tay>>in <<cömertlik>>teki eşsizliğini kasdetmemiz, yine kinâyedir. İçinizden, en yürekli olan gelsin

174

cümlesinden <<yürekli>> sözünü <<cesâret sâhibi>> mânâsında kullanmamız, başka bir kinâye örneğidir, Hüseyin Ağa, bu köyde dişli adamdır cümlesi ile o şahsın <<nüfûz sâhibi>> olduğunu kasdetmemizde yine kinâye vardır.

Bu san’atı, mânâsı dinleyicinin veyâ okuyucunun zihninde teşekkül edecek bir <<tezâd>> sayanlar da olmuştur. Onlara göre kinâye ile tezâd arasındaki ilgi, teşbîh ile istiâre arasındaki ilginin aynısıdır.

1.-Kinâyenin Öğeleri ( = Erkânı) :

(Bu husûsta uygun yeni terimler konulmadığı için eskilerini kullanacağız.

Meknî-i bih,

Meknî-i anh.

Kinâyenin lafzı, <<meknî-i bih>>i; mânâsı da <<meknî-i anh>>ı teşkîl eder. Alnı açık tâbirinin lafzı, meknî-i bih, <<utanılacak hallerden uzak>> mânâsı da meknî-i anh’tır.

2.-Kinâyenin Çeşitleri:

Kinâye, iki esâsa göre sınıflandırılır:

Mânâya göre kinâye çeşitleri

Kasda göre kinâye çeşitleri.

Birincisi:

Kinâye, mânânın ilgisi, çıkışı, kullanılışı yönlerinden altıya ayrılır:

Oğücü kinâyeler:

Bunlarda mânâ öğmeye yönelmiştir: Ahmed, bu işten yüzü ak olarak çıktı cümlesinde yüzü ak tâbirinin, <<utandırıcı bir vaziyete düşmeden>> mânâsına gelmesi gibi.

Kalabalığı hafifletici, çirkini güzel gösterici kinâyeler:

<<Ayak yolu, kadem-hâne>> sözlerinin, vücûda âit fenâ ifrâzâtın def’edileceği yer mânâsında kullanılması gibi.

Ayıplayıcı kinâyeler:

Hacı Ali Efendi’nin el yumruktur cümlesindeki <<eli yumruk>> sözünün <<cimri>> mânâsına gelmesi gibi.

175

Çok vâsıtalı kinâyeler:

Bu çeşit kinâyelere <<telvih>> de denir; mânâ dolaşık yollardan elde edilir. Bu karlı günde Selâhaddin Olcay, arabasının kapağını akşama kadar açık tuttu cümlesinin; <<Selâhaddin Olcay, her isteyeni arabasına aldı>>, onun arabasına <<çok yolcu bindi>>, binâenaleyh <<bu zât, iyiliği seven bir insan>> mânâlarına gelmesi <<telvih>> yoluyladır.

Az vâsıtalı kinâyeler:

Bir yandan gizliliği fazla, diğer yandan vâsıtası az olan bu çeşit kinâyelere <<remiz>> denir. Pâk-dâmen sözünün kibirli, tuttuğunu koparır sözünün her teşebbüsünde başarı sağlar mânâlarına gelmesi gibi.

Az vâsıtalı gizlilikten uzak kinâyeler:

Bir kinâyede unsurlar arasında az vâsıta bulunur, gizlilik de olmazsa, ona <<Orhan Okay’ın çok namaz kılan bir şahıs oluşuna; mertlik, Bayburt’ta kalmıştır cümlesinin, <<bayburtlular’ın son derece meret>> oluşlarına delâleti gibi.

İkincisi:

Kinâye, asdedilen mânâya göre de dörde ayrılır.

Müfred kinâyeler:

Bir kinâyede yalnız zât olan mevsûf ( = nitelenen) kasdedilirse, buna <<müfred kinâye>> denir. Haset yeri sözü ile <<kalb>>in kasdedilmesi gibi, Zîrâ burada mekn-i anha âit tek mânâ kasdedilmiştir.

Mürekkeb kinâyeler:

Bir çeşit kinâyeler, meknî-i anha tahsîs edilen birçok mânâyı birden taşırlar. Bir mevsûf ( = nitelenen) tasavvurunda birçok mânâyı taşıyan sıfatlar bulunur. Çölde yürür, dört ayaklı, hörgüçlü, yük taşır, hamur yer deyip de <<deve>>yi kasdetmemiz gibi.

Açık = Vâzıh kinâyeler:

Meknî-i anh sayılan sıfata intikalin kolay olduğu kinâyetlere

176

<<vâzıh>> veya <<karîb = yakın kinâye>> denir. Ali’nin gömleğinin yaka ölçüsü büyüktür sözü ile, şahsın <<kalın enseli>> olduğuna intikal etmemiz gibi.

Gizli ( = hafî ) kinâyeler:

Meknî-i anha, dinleyen veya okuyanının güç intikal edebildiği kinâyelere <<gizli = hafî>> veya <<uzak = ba’îd kinâye>> adı verilir. Hekim-başı âilesinin kapısı açıktır sözünden, o âilenin ziyâretçilerinin çokluğuna, buradan da âile reîsinin ikrâmı seven bir zât olduğuna intikâlimiz gibi.

Niteleyenin ( = sıfatın ) niteleme ( = mevsûfa ) isnâd edildiği kinâyeler:

Bunisbet olumlu ( = îcâbî ) veya olumsuz ( = selbî ) hâlde bulunabilir. Turgut’a hatâsını söyleyince yüzü kıpkırmızı oldu cümlesinde <<yüzü kızarma>>nın <<utanma>>ya delâleti gibi.

3-Kinâyenin Ehemmiyeti:

Bir şeyi açık söylemenin uygun düşmeyeceği yerde baş vurulacak ifâde yolu kinâyedir. Hicap, zerâfet, edep, dinleyen veya okuyan üzerinde uyanması istenmeyen te’sîr; kinâyeden faydalanmaya yol açar. Bir takım yollara kazanılmış servet sözü, <<hîleler, nüfûz sû-i istimâli, ihtikâr ve hırsızlıklarla kazanılmış servet>> sözüne nisbetle edebe daha uygundur.

Âmiyâne kinâyelerden, avâma has söz atma yollarından, argo tâbirlerinden sakınmanın lüzûmu da hâtırdan çıkarılmamalıdır.