SAYFA 001 002 003 004 005 006 007 008 009 010 011 012 013 014 015 016 017 018 019 020 021 022 023 024 025 026 027 028 029 030 031 032 033 034 035 036 037 038 039 040 041 042 043 044 045 046 047 048 049 050 051 052 053 054 055 056 057 058 059 060 061 062 063 064 065 066 067 068 069 070 071 072 073 074 075 076 077 078 079 080 081 082 083 084 085 086 087 088 089 090 091 092 093 094 095 096 097 098 099 100 101 102 103 104 105

TR

BeşinciAltbölüm

V. Özne ve Nâib Özne ( Müsnedün-ileyh = Fâil ve Nâib- i Fâil)

Müsnedün-ileyh, hem özne hem de nâib özneyi içine alan bir tâbirdir. Kitabımızın bu kısmı meânî adını taşıdığına göre, izahatımızda bu ilmin terimlerini hareket noktası saymamız gerekirdi: Buna rağmen özne ve nâib özneyi başa aldıktan sonra, asıl terimi parantez içinde gösterir. Eski terimde şümul (kaplam), yenilerinde tazammun (içlem) vardır.

Bunlardan özne, etken (malûm) fiilin isnâd olunduğu bir varlığa delâlet eden isim veya isim hükmündeki kelime veya kelime grubudur, isim, zamîr, mastar, mevsûfu kaldırılmış sıfat olacağı gibi onların, nitelenmiş yahut belirtilmiş kümelerinden de teşekkül edebilir. Nâib özne, edilgen (meçhul) fiilin kendisine isnâd edildiği nominatif hâlde bulunan isim veya isim hükmündeki kelime veya kelimeler kümesidir. Söz sahibi, kendisinden bir eylem veya hâl sâdır olan varlığa ehemmiyet verirse özneyi (faili) ; doğrudan doğruya bu hâl veya eyleme ehemmiyet verirse nâib özneyi (nâib-i faili) dar ölçülü adıyla cümlesine, geniş ölçülü adıyla kelâmına hareket noktası sayar. Hasta, limonatasını içti cümlesinde içene, limonata içildi cümlesinde içilen maddeye ehemmiyet verilmiştir: îlk cümledeki hasta, özne (fail) ; ikinci cümledeki limonata nâib özne (nâib-i fâil) dir.

Bu ayırma, söz dizimi için gerekli sayılmıştır. Meânî ve hattâ mantık için hami ve isnâd, bunların zihinde tam bir istifâde sağlamasıdır: Hami ve isnâd, bahse giren varlıklar arasındaki iştirak, tüm istifâde de kavram aykırılığından doğar: O yüzdendir ki racanı, bunları müsnedün-ileyh ve müsned; mantık mevzu ve mahmul terimleriyle anmakla yetinmiştir.

Not.-Bir kelâmdan rabıta çıkarıldığı takdirde taraflar müf-let kalırsa bunlardan ilkine mevzu, ikincisine mahmul denir. Böyle kaziyyeler de, hamli kaziyyelerdir ki, şart kaziyyelerinin zıddı olarak kullanılırdı.

Buraya özneyi ayrı, nâib özneyi ayr-ı anlatmamak için, her ikisini içine almak üzere, müsnedün-ileyh terimini kullanacağız.