2. İki Bayramda (Fıtır ve Kurban Bayramlarında) Meşru Olan Zikirler ve duâlar

Bayram gecelerini, Allah'ı zikretmek, namaz kılmak ve diğer ibâdetlerle ihya etmek, bilindiği gibi müstehabdır. Bu hususta varid olan şu hadîs delildir:

452- "Kim bayram gecelerini (ibâdetle) ihya ederse, (âhireti unutup dünyaya bağlanmakla) kalblerin öldüğü gün onun kalbi ölmez."

Yine şu rivâyet vardır:

“Kim, iki bayram gecesinde Allah'dan sevab bekleyerek ibâdet ederse, kalbler öldüğü zaman onun kalbi ölmez"

İmâm Şâfi’î ile İbn Mâce'nin rivâyetleri böyledir. Bu zayıf bir hadîstir. Ebû Ümâme'nin rivâyetinden merfû ve mevkuf olarak bunu rivâyet ettik. İki yönü ile de zayıftır; fakat faziletle ilgili Hadislerde müsamaha vardır. Nitekim kitabın başında bunu belirtmiştik.

Ne kadar bir zaman ibâdet etmekle gece ihya edilmiş olur, konusunda âlimler ihtilâf etmişlerdir. Bu hususta en sağlam görüş, gecenin büyük bir kısmını ibâdetle geçirmektir. Muayyen bir vakit içerisinde geceleyin kalkıp ibâdet etmekle o gece ihya edilmiş olur da, denmiştir.

İki bayram gecelerinde Tekbir getirmek müstehabdır. Fıtır (Ramazan) gecesi için, güneşin batışından itibaren imâm bayram namazını kıldırmaya kalkıp iftitah tekbirini alıncaya kadar geçen zaman içinde tekbir getirmek müstehabdır. Ayrıca namazların arkasında ve diğer hallerde de tekbir getirmek müstehaptır. İnsanların kalabahklaştığı yerlerde, yürürken, otururken, yatarken, yolda, mescidde ve yatarken çokça tekbir getirilir.

Kurban bayramı için, Arefe günü sabah namazından sonra başlayarak dördüncü günün ikindi namazının sonunda tamamlanmak üzere her farz namazdan sonra tekbir getirilir. (Hanefî mezhebinde bu tekbirlerin yapılması vâcibdir). Dördüncü günün ikindisinden sonra gelecek namazlar akabinde tekbir getirilmez. Sahîh olan ve uygulanan iş budur. Gerçi bu konuda, hem bizim mezhebimizde, hem de diğerlerinde meşhur ayrılıklar vardır; fakat endoğrusu, bizim söylediğimizdir.

Bu hususta Beyhakî'nın Sünen'inden rivâyet ettiğimiz Hadisler vardır. Ben bunların hepsini hadîs olarak ve mezheb görüşleri olarak "mühezzeb" şerhinde açıkça anlattım ve tekbirle ilgili işleri ayrmtılarıyle söyledim. Ben burada, özet olarak tekbirin esasına işaret ediyorum.

Bizim (Şafiî) âlimlerimiz demişlerdir ki, tekbir sözü şöyle demektir:

"Allâhu ekber, Allâhu ekber, Allâhu Ekber"

"Allah her şeyden yücedir, Allah her şeyden yücedir, Allah her şeyden yücedir" bu şekilde arka arkaya üç kez tekrarlanır. Her istenildiği zaman böyle söylenir.

İmâm Şâfi’î ve arkadaşları demişlerdir ki, şu sözler ilâve edilirse güzel olur:

"Allah yüceler yücesidir. Çokça hamd Allah'a mahsustur. Akşam sabah Allah'ı noksanlıklardan tenzih ederiz. Allah'dan başka İlâh yoktur. Müşrikler hoşlanmasalar da, dinde ihlâs Sahîhleri olarak yalnız O'na ibâdet ederiz. Allah'dan başka ilâh yoktur; yalnız O vardır. Verdiği sözde sadık olmuştur, kuluna yardım etmiştir ve yalnız kendi kudreti ile düşman birliklerini perişan etmiştir. Allah'dan başka ilâh yoktur, allan her şeyden büyüktür." âlimlerimizden bir kısmı demiştir; insanların âdet edindikleri şu şekil üzere tekbir getirmekte bir beis yoktur;

"Allah her şeyden büyüktür, allan her şeyden büyüktür (Allah her şeyden büyüktür). Allah'dan başka ilâh yoktur, Allah her şeyden büyüktür. Allah her şeyden büyüktür. Hamd Allah'a mahsustur."

(Hanefî mezhebinde, Kurban bayramının arefe sabahında başlayıp bayramın dördüncü günü ikindi namazının sonunda tamamlanmak üzere geçen yirmi üç vaktin farzlarından sonra tekbir getirmek vâcibdir).

Tekbir getirilen yirmi üç vakta ait günlerde kılınan her türlü namazdan sonra tekbir getirmek (Şâfi’î mezhebinde) meşrudur, kılınan namaz farz olsun, nafile olsun, cenaze namazı olsun, kaza namazı olsun, adak namazı olsun, hüküm aynıdır. Bu namazların bir kısmında ihtilâf varsa da, onları ayrıntılı olarak anlatma yeri değildir, burası. Ancak benim söylediğim sahîh olanıdır. Fetva bunun üzerinedir ve bununla amel edilir.

Eğer imâm, kendisine uyanın görüşüne aykırı oîarak bu teşrik (tekbir getirme) günlerinde tekbir getirirse, yahut aksine olarak, kendisine uyanın görüşüne zıt şekilde tekbir getirmezse, imâma uymuş olan kimse, bu hallerde imâmın yaptığını yapar mı? Âlimlerimiz bu hususta iki görüşe sahib olmuşlardır:

Bunlardan Sahîh olanı, imâma uyan kimsenin kendi görüş ve inancına göre hareket etmesidir; çünkü imâm selâm verdikten sonra, imâmla ilgi kesilmiştir; artık ona uymak gerekmez. Fakat bayram namazı içinde imâm ziyâde tekbir aldığı zaman, imâma uyan kimsenin mezhebinde olmasa bile, ona tabî olması gerekir; çünkü namaz içinde imâma uymak zorunluğu vardır.

(Hanefî mezhebinde, bayram namazlarının ilk farz tekbirlerinden sonra birinci rekâtta kıraattan önce üç tekbir ve ikinci rekâtta kıraattan sonra dört tekbir almak vâcibdir. Şâfi’î mezhebinde ise) bayram namazında, kıraattan önce zaid tekbirleri getirmek sünnettir. Birinci rekâtta, iftitah tekbirinden başka yedi tekbir alınır. İkinci rekâtta, secdeden kalkma tekbirinden başka, beş tekbir alınır.

Birinci rekâtın tekbirleri, istiftah (Sübhâneke) Duâsından sonra ve kiraattan önce olur. İkinci rekâtta da, kıraata başlamadan önce tekbirler alınır. Her iki tekbir arasında:

"Sübhânellahi, velhamdü lillâhi ve lâ ilâhe illallâhu vallâhu ekber.", demek müstehabdır. Âlimlerimizin çoğu böyle demiştir. Âlimlerimizin bazısı da, şöyle söylenir, demişlerdir:

"Lâilâhe illallâhu vahdehû. Lâ şerîke lehu. Lehülmülkü ve lehülhamdü biyedihil-hayru ve hüve alâ külli şey'in kadîr."

Âlimlerimizden Ebû Nasır b. Sabba' ve diğerleri demişlerdir:

İnsanların âdet edindikleri şu şekilde söylemek güzeldir:

"Allâhu ekber kebîra. Velhamdü lillâhi kesîrâ. Ve sübhânellâhi bükreten ve esîlâ."

Bütün bu sözler birer kolaylıktır, bunlardan biri üzerinde durmak ve ona bağlanmak yoktur. Bu zikirlerin tümü terk edilmiş olsa ve ayrıca yedi ve beş tekbir terk edilse, namaz Sahîh olur ve sehiv secdesi gerekmez; (çünkü Şâfi’î mezhebinde bu tekbirler sünnettir. Fakat Hanefî mezhebinde vâcib olan tekbirin terkinden sehiv secdesi gerekir.) ancak fazilet kaçırılmış olur. Sahîh olan görüşe göre, bayram namazının kıraatına unutarak tekbirleri almadan başlansa, tekbirleri almak için geri dönülmez. İmâm Şâfi’î Hazretlerinden rivâyet edilen zayıf bir görüşe göre, tekbirlere dönülür.

Bayram namazının hutbelerine gelince, ilk kısım hutbede dokuz ve ikinci kısmında yedi tekbîr getirmek müstehabdır.

Bayram namazlarında müstehab olarak okunacak surelere dair bilgi, "Namazın zikirleri" bölümünde daha önce açıklanmıştı. O da, şudur:

Birinci rekâtta, Fâtiha'dan sonra "Kâf" suresi, ikinci rekâtta "kamer" suresi okunur yahut istenirse, ilk rekâtta "El'a'lâ" suresi ve ikinci rekâtta "Gâşiye" sûresi okunur ki, bunları okumak müstehabdır.

٢- باب الأذْكَارِ المشروعةِ في العِيدين

اعلم أنه يُستحبّ إحياء ليلتي العيدين بذكر اللّه تعالى والصلاة وغيرهما من الطاعات للحديث الوارد في ذلك‏:

‏٤٥٢- "‏مَنْ أَحْيا لَيْلَتي العِيدِ لَمْ يَمُتْ قَلْبُهُ يَوْمَ تَمُوتُ القُلُوبُ‏"‏ ورُوي ‏"‏مَنْ قَامَ لَيْلَتي العِيدَيْنِ للّه مُحْتَسِباً لَمْ يَمُتْ قَلْبُهُ حينَ تَمُوتُ القُلُوبُ‏"‏ هكذا جاء في رواية الشافعي وابن ماجه‏ (٦)‏، وهو حديث ضعيف

رويناه من رواية أبي أمامة مرفوعاً وموقوفاً، وكلاهما ضعيف، لكن أحاديث الفضائل يُتسامح فيها كما قدّمناه في أوّل الكتاب‏.‏

واختلف العلماءُ في القدر الذي يَحصل به الإِحياءُ، فالأظهرُ أنه لا يحصل إلا بمعظم الليل،

وقيل‏: يَحصل بساعة‏.‏

فصل‏:ويستحبّ التكبير ليلتي العيدين، ويُستحبّ في عيد الفطر من غروب الشمس إلى أن يُحرم الإِمام بصلاة العيد، ويُستحبّ ذلك خلفَ الصلواتِ وغيرها من الأحوال‏.‏

ويُكثر منه عند ازدحام الناس، ويُكَبِّر ماشياً وجالساً ومضطجعاً، وفي طريقه، وفي المسجد، وعلى فراشه،

وأما عيدُ الأضحى فيُكَبِّر فيه من بعد صلاة الصبح من يوم عَرَفة إلى أن يصليَ العصر من آخر أيام التشريق، وَيُكَبِّر خلفَ هذه العَصْرِ ثم يقطع، هذا هو الأصحّ الذي عليه العمل، وفيه خلاف مشهور في مذهبنا ولغيرنا، ولكن الصحيح ما ذكرناه، وقد جاء فيه أحاديث

رويناها في سنن البيهقي، وقد أوضحتُ ذلك كلَّه من حيث الحديث ونقل المذهب في شرح المهذّب وذكرتُ جميعَ الفروع المتعلقة به، وأنا أُشيرُ هنا إلى مقاصده مختصرة‏.‏

قال أصحابنا‏: لفظ التكبير أن يقول ‏قال‏:‏

‏”‏‏اللّه أكْبَرُ اللّه أكْبَرُ اللّه أكْبَرُ‏"‏ هكذا ثلاثاً متواليات، ويكرّر هذا على حسب إرادته‏.‏

قال الشافعي والأصحاب‏: فإن زادَ

فقال ‏قال‏:‏

‏”‏‏اللّه أكْبَرُ كَبيراً، والحَمْدُ للّه كَثيراً، وَسُبْحانَ اللّه بُكْرَةً وأصِيلاً، لا إِلهَ إِلاَّ اللّه، وَلا نَعْبُدُ إِلاَّ إِيَّاهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدينَ وَلَوْ كَرِهَ الكافِرُون، لا إِلهَ إِلاَّ اللّه وَحْدَهُ، صَدَقَ وَعْدَهُ، وَنَصَرَ عَبْدَهُ، وَهَزَمَ الأحْزَابَ وَحْدَهُ، لا إِلهَ إِلاَّ اللّه واللّه أكْبَرُ‏"‏ كانَ حَسَناً‏.‏

وقال جماعة من أصحابنا‏: لا بأسَ أن يقول ما اعتاده الناسُ، وهو ‏"‏اللّه أكْبَرُ اللّه أكْبَرُ اللّه أكْبَرُ، لا إِلهَ إِلاَّ اللّه، واللّه أكْبَرُ اللّه أكْبَرُ وللّه الحَمْدُ‏"‏‏.‏

فصل‏: اعلم أن التكبير مشروعٌ بعد كلّ صلاة تُصلَّى في أيام التكبير، سواء كانت فريضة أو نافلة أو صلاة جنازة، وسواءٌ كانت الفريضة مؤدّاة أو مقضية أو منذروة، وفي بعض هذا خلاف ليس هذا موضع بسطه، ولكن الصحيح ما ذكرته وعليه الفتوى وبه العمل، ولو كبَّرَ الإِمامُ على خلاف اعتقاد المأموم بأن كان يَرى الإِمامُ التكبيرَ يوم عرفة أو أيام التشريق، والمأموم لا يَراه، أو عكسه، فهل يتابعه، أم يعمل باعتقاد نفسه‏؟‏ فيه وجهان لأصحابنا‏: الأصحُّ يَعمل باعتقاد نفسه، لأن القدوة انقطعتْ بالسلام من الصلاة بخلاف ما إذا كبَّر في صلاة العيد زيادة على ما يراه المأموم، فإنه يُتابعه من أجل القُدوة‏.‏

فصل‏: والسُّنّة أن يُكبر في صلاة العيد قبل القراءة تكبيراتٍ زوائد، فيُكَبِّر في الركعة الأولى سبعَ تكبيرات سوى الافتتاح، وفي الثانية خمسَ تكبيرات سوى تكبيرة الرفع من السجود، ويكونُ التكبيرُ في الأولى بعد دعاء الاستفتاح وقبل التعوّذ، وفي الثانية قبل التعوّذ‏.‏

ويستحبّ أن يقولَ بين كل تكبيرتين‏:

سبحان اللّه والحمد للّه ولا إِله إِلاَّ اللّه واللّه أكبر، هكذا قاله جمهور أصحابنا‏.‏ وقال بعض أصحابنا‏: يقول ‏قال‏:‏

‏”‏‏لا إِلهَ إِلاَّ اللّه وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ وَلَهُ الحَمْدُ، بِيَدِهِ الخَيْرُ وَهُوَ على كُلِّ شَيْءٍ قَديرٌ‏"‏‏.‏

وقال أبو نصر بن الصباغ وغيره من أصحابنا‏: إن قال ما اعتاده الناس فحَسَن، وهو ‏"‏اللّه أكْبَرُ كَبيراً، والحَمْدُ للّه كَثِيراً، وَسُبْحانَ اللّه بُكْرَةً وأصِيلاً‏"‏

وكل هذا على التوسعة، ولا حَجْرَ في شيء منه، ولو ترك جميع هذا الذكر وترك التكبيرات السبع والخمس، صحَّتْ صلاته ولا يسجد للسهو، ولكن فاتته الفضيلة؛ ولو نسي التكبيرات حتى افتتح القراءة لم يرجع إلى التكبيرات على القول الصحيح‏.‏ وللشافعي قول ضعيف أنه يرجع إليها‏.‏

وأما الخطبتان في صلاة العيد فيُستحبّ أن يُكَبِّرَ في افتتاح الأولى تسعاً، وفي الثانية سبعاً‏.‏

وأما القراءة في صلاة العيد فقد تقدَّم بيان ما يُستحبّ أن يقرأ فيها في باب صفة أذكار الصلاة، وهو أنه يقرأ في الأولى بعد الفاتحة سورة ‏"‏ق‏"‏، وفي الثانية

{‏اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ‏} ‏وإن شاء في الأولى

{‏سَبِّحِ اسْم رَبِّكَ الأعْلَى‏} ‏وفي الثانية

{‏هَل أتاكَ حَدِيثُ الغاشِيَة}‏.‏