SAYFA 001 002 003 004 005 006 007 008 009 010 011 012 013 014 015 016 017 018 019 020 021 022 023 024 025 026 027 028 029 030 031 032 033 034 035 036 037 038 039 040 041 042 043 044 045 046 047 048 049 050 051 052 053 054 055 056 057 058 059 060 061 062 063 064 065 066 067 068 069 070 071 072 073 074 075 076 077 078 079 080 081 082 083 084 085 086 087 088 089 090 091 092 093 094 095 096 097 098 099 100 101 102 103 104 105

TR AR

10 Reye Dayanarak Kur'ân'ı Tefsir, Buna Kalkışmak ile İlgili Tehditler ve Müfessirlerin Mertebeleri

Hazret-i Âişe'den şöyle dediği rivayet edilmiştir: Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) Allah'ın Kitabından ancak Cebrail'in açıklamalarını kendisine öğrettiği sayılı âyetleri tef­sir ederdi.

ibn Atiyye der ki: Bu hadis, Kur'ân'da sözü geçen gaybi haberler, ........ tefsir edilmesi ve buna benzer ancak yüce Allah'ın ihsan edeceği ba­sar ile bilinebilen hususlara dairdir. Kıyametin kopma zamanı, lâfızları itibariyle anlaşılır olan (ancak gaybi özellikleri de bulunan) Sûr'a üfürme sa­sı göklerin ve yerin yaratılışlarındaki tertip (sıralama) gibi hususlar, Allah'ın içirmediği gaybî hususlara örnektir.

Tirmizî'nin İbn Abbas'tan rivayet ettiğine göre, Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Bildikleriniz dışında bana bir söz isnad etmekten sakınınız. nkü kasdi olarak bana yalan isnad eden kişi cehennemdeki yerine hazır­cın."[143] [78]

Yine Cündeb'den rivayete göre, Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Kim Kur'ân'a dair kendi görüşüne dayanarak bir söz söylerse, isabet etse dahi hata eder." Tirmizî der ki, bu garib bir hadistir. Bunu ayrıca Ebu Davud da rivayet etmiştir.[144] [79] Onun ravilerinden birisi hakkında[145] [80] zayıf olduğunu belirtir, ifadeler kullanılmıştır.

Rezin, ayrıca şunları ekler: Ve her kim kendi görüşüne dayanarak söz söy-er ve hata ederse, o kâfir olur. Nahiv ve lügat alimi Ebu Bekr Muhammed : el-Kasım b. Beşşar b. Muhammed el-Enbârî, "Kutabu'r-Red" adlı eserin­de şunları söylemektedir: İbn Abbas yoluyla gelen hadis-i şerif iki şekilde açıklanmıştır. Bu açıklamadan birisi şöyledir: Her kim, Kur'ân-ı Kerim'in müşkil lâfızları ile ilgili olarak ashab ve tabiinin teşkil ettiği ilk müfessirlerin göuflerinden olduğu bilinmeyen sözler söylerse, o kişi kendisini Allah'ın ga-:,iDina maruz bırakır. Diğer açıklama şekli ise, -ki iki görüşten daha sağlam t mana itibariyle daha doğru olan açıklama şeklidir-: Her kim Kur'ân-ı Kerr. hakkında hakkın başkası olduğunu bile bile bir söz söylerse, cehennem-ie yerine hazırlansın. Hadis-i şerifte geçen: "hazırlansın kelimesi. anlamı, orda konaklasın, demektir. Şair şöyle demiştir:

"Soyu itibariyle aşiretinin en şereflileri arasında yerini almıştır

Ve o kavini arasında böylece yer edinmiştir."

(İbnul-Enbârî) Hazret-i Cündüb yolu ile gelen hadis hakkında da şunları söylemektedir: Bazı ilim adamları, bu hadis-i şerifte geçen "görüş" ile hevanın kastedildiğini söylemişlerdir. Her kim Kur'ân-ı Kerim'e dair kendi heva-sına uygun, fakat selef imamlarından da nakletmediği bir görüş söylerse isa­bet etse dahi hata eder. Çünkü Kur'ân-ı Kerim hakkında aslını astarını bilme­diği bir şeyi söylemiş, Kur'ân'a dair rivayetleri nakleden kimselerin görüş­lerini bilmeksizin kendi kanaatini ortaya atmış olur.

İbn Atiyye der ki: Bunun anlamı şudur: Kişiye, yüce Allah'ın Kitabı'nda yer alan bir buyruğun manasının ne olduğu sorulur. O da bu konuda ilim adamlarının dediklerine, nahiv ve usul gibi ilimlerin konu ile ilgili kuralla­rının gereğine bakmaksızın haddi olmayan görüşler ileri sürer. Dil bilginle­rinin Kur'ân-t Kerim'in kelimeleri ve lâfızlarıyla ilgili, dil açısından açıklama­larda bulunmaları, nahivcilerin nahiv kurallarını, fukahanın manasını açık­lamaları bunun kapsamına girmez. Bu ilim adamlarının her birisi, ilim ve in­celeme yasalarına uygun olarak kendi içtihadını ortaya koyar. Bu şekilde gö­rüş beyan eden bir kimse, sadece kendi görüşüne dayanarak görüş beyan eden bir kimse değildir.

Derim ki: Bu doğru bir açıklama şeklidir. İlim adamlarından birçok kişi­nin tercih ettiği görüş de budur. Kur'ân-ı Kerim'e dair kendi vehmine ve ha­tırına geldiği şekilde, ilgili esaslara uygun istidlalde bulunmaksızın görüş be­lirten bir kimse hata eder. Anlamı üzerinde ittifak edilen muhkem esaslara göre, açıklamalarda bulunarak onun anlamını çıkartmaya çalışan kimse ise övülmüştür.

Bazı ilim adamları şöyle demektedir: Tefsir, konu ile ilgili rivayetleri din­lemiş olmaya bağlıdır. Çünkü yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

"Eğer bir şey hakkında anlaşmazlığa düşerseniz, onu Allah'a ve Rasûlüne döndürü­nüz." (en-Nisa, 4/59) diye buyurmaktadır. Ancak böyle bir açıklama yanlış­tır, tutarsızdır. Çünkü Kur'ân-ı Kerim'in tefsirinin yasaklanmasından kasıt, ya sadece nakil yoluyla gelen ve kulaktan kulağa alınan rivayetler ile yetinip hü­küm çıkarmayı terketmektir veya başka birşey kastedilmiştir. Bununla kişi­nin Kur'ân-ı Kerim hakkında ancak işittiği rivayetlere dayanarak söz söyle­memesinin kastedildiği iddiası batıldır. Çünkü ashab-ı kiram, Kur'ân-ı Kerim'i okumuş ve onun tefsiri ile ilgili farklı görüşler ortaya atmıştır. Onlar bütün bu söylediklerini Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'den işitmiş olamazlar. Çünkü Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem), İbn Abbas'a dua etmiş ve şöyle buyurmuştur: "Allah'ım, onu dinde fa-kih kıl ve ona te'vil ilmini öğret."[146] [81]

Eğer te'vil de tenzil (Kur'ân-ı Kerim) gibi işitilerek nakledilmesi gereken birşey olsaydı, İbn Abbas'a böyle özel bir duada bulunmanın manası ne olur­du? Bu gayet açık bir husustur. Bunun anlaşılmayacak bir tarafı yoktur. Bu­nunla birlikte, buna dair, etraflı açıklamalar -inşaallah- Nisa sûresinde gele­cektir. Burada görüşe dayanarak Kur'ân-ı Kerim'i açıklamanın yasaklanma­sı şu iki anlamdan birisi hakkında kabul edilir:

1- Herhangi bir şeye dair bir görüşü olur, tabiatı ve hevâsı da ona mey­letmekte olduğu için kalkar, Kur'ân-ı Kerim'i görüş ve hevasına uygun bir şe­kilde te'vil eder ve maksadının doğruluğuna delil göstermeye çalışır. Şayet böyle bir görüş ya da hevası olmamış olsaydı, Kur'ân-ı Kerim'den böyle bir anlamı çıkartması sözkonusu olmazdı. Bu şekilde bir açıklama, kimi zaman bilerek yapılır. Kur'ân-ı Kerim'in birtakım âyetlerini bid'at görüş ve kanaat­lerinin doğruluğuna delil gösteren kimsenin yaptığı gibi. Halbuki böyle bir kimse bu âyet-i kerimeden bunun kastedilmediğini bilmektedir. Ancak onun bu şekilde bir açıklama yapmaktan kastı, karşı tezi savunan kimseye iddiası­nın doğru olduğu izlenimini vermektir. Kimi zaman da böyle bir açıklama bil­meden yapılır. Bu da âyet-i kerimenin o anlama gelme ihtimali bulunduğu için maksadına uygun gördüğü anlama şekline meyil göstermesi ve kendi gö­rüş ve nevasından başka bir delile dayanmaksızın, o yönü tercih etmesi şek­linde olur. Böylelikle Kur'ân-ı Kerim'i kendi görüşüyle tefsir etmiş olur. Ya­ni sahip olduğu kişisel görüşünü, o açıklama şeklidir diye takdim etmiştir. Şa­yet o görüşe kendisi sahip olmamış olsaydı, o açıklama şekli onun için ağır­lık kazanmazdı.

Kimi zaman da sağlıklı ve doğru bir maksada sahip olur. O bakımdan Kur'ân-ı Kerim'den ona uygun bir delil araştırır. O âyet ile kendisinin kastet­mek istediğinin anlatılmadığını bile bile delil gösterir. Mesela, katılaşmış kal­be karşı bir mücahede vermeye davet eden bir kimsenin kalkıp: Yüce Allah:

"Fir'avn'a git, çünkü o azmıştır" (Taha, 20/24) deyip bu esnada kalbine işa­ret etmesi ve burada geçen "Fir'avn" lâfzı ile böyle bir kalbin kastedildiğini hissettirmeye çalışması gibi. Bu tür bir açıklama şekli sözlerine güzellik katmak, dinleyenleri teşvik etmek üzere doğru maksatlar için birtakım vaiz­ler tarafından kullanılır. Ancak böyle birşey yasaktır. Çünkü bu tür bir açık­lama lügatte bir kıyastır. Bu da caiz değildir. Bazen Batınîler, fasid maksat­ları uğruna bu tür açıklama şeklini kullanırlar. Bundan kasıtları ise, insanla­rı aldatıp kendi batıl mezheplerine çekmektir. Böylelikle onlar, Kur'ân-ı Ke­rim'i kat'iyyen kastedilmedikleri bildikleri birtakım manalara yorumlayarak kendi görüş ve mezheplerinin mahkumu haline getirirler. İşte bütün bu hu­suslar, kişisel görüşe dayanarak yasaklanan tefsir (açıklama) şekillerinden bir tanesidir.

2- İkinci şekil ise, Kur'ân-ı Kerim'in garip lâfızları ile ilgili nakil ve kulak­tan kulağa aktarılarak gelen rivayetleri tesbit etmeye kalkışmaksızın, Kur'ân'da bulunan müphem (üstü kapalı) ve mübeddel[147] [82] lâfızlara bakmaksızın, Kur'ân'daki ihtisar, (kısaltma) hazf, (anlamı bozmayacak şekilde kelime­yi/kelimeleri açıktan zikretmeme), izmar (anlamı tamamlayan kelime takdir etme), takdim ve te'hirlere dikkat etmeksizin, sadece Arapçanın zahirî kural­larını göz önünde bulundurarak Kur'ân'ın tefsirine kalkışmak ve gereken te­enniyi göstermemek. Tefsirin zahirini sağlam tutmayan ve sadece Arapçayı an­layarak anlamlan çıkartmaya kalkışan bir kimsenin yanlışlıkları çok olur ve görüşüne dayanarak Kur'ân-ı Kerim'i açıklamaya çalışanlar zümresine girer. Yanlışlıklardan korunabilmek için tefsirin zahirinde nakil ve semâ'ın (kulak­tan rivayet dinleme) kaçınılmaz olduğu bilinmelidir. Artık bundan sonra kavrama ve istinbat alanı önünde genişler. Ancak sema yoluyla anlaşılabile­cek garib ifadeler pek çoktur. Zahirin sağlamlaştırılmasından önce batının (de­rin anlamların) anlaşılabilmesini ummamak gerekir. Çünkü yüce Allah'ın şöyle buyurduğunu biliyoruz:

"İşte Semud'a da gözleri göre göre, o dişi de­veyi verdik de bu yüzden zulmettiler." (el-İsra, 17/59) Bunun anlamı şudur: Biz onlara göz göre göre bir âyet (mucize) verdik. Onlar da bu mucizeyi (di­şi deveyi ) öldürmekle kendilerine zulmettiler. Arap dilinin zahirî anlamları­na bakan kimse, bu ifade ile dişi devenin, gözleri gören bir deve olduğunu sanır ve kavminin ne surette zulmettiklerini de bilmez, onlar ise hem kendi­lerine hem başkalarına zulmetmişlerdir. İşte burada hazif ve izmar vardır. Kur'ân-ı Kerim'de bunların misalleri pek çoktur. İşaret ettiğimiz bu iki şeklin dışında kalan şekiller, "şahsî görüşe dayanılarak yapılan tefsirlerin yasaklan­ması" kapsamına girmez. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

İbn Atiyye der ki: "Sa'id b. el-Museyyeb, Amir eş-Şa'bi ve benzerleri selef-i saliha mensup ileri gelen birtakım kimseler, Kur'ân'ı Kerim'in tefsirini büyük bir iş kabul ediyor, bilmelerine ve bu konuda oldukça ileri seviyede olmalarına rağmen, kendileri adına ihtiyat ve takvayı elden bırakmıyor, tef­sir yapmaktan kaçınıyorlardı."

Ebu Bekr el-Enbârî der ki: Geçmiş selefin ileri gelen ilim adamları, Kur'ân-ı Kerim'in müşkil lâfızlarını açıklamaktan çekinirlerdi. Onlardan ki­misi, yapacağı bu açıklamanın yüce Allah'ın maksadına uygun düşmeyeceğini kabul ediyor ve bundan dolayı konu ile ilgili söz söylemekten çekini­yordu. Kimisi de tefsirde bir imam kabul edilerek onun izlediği yolun esas alınmasından ve bu yolun takip edilmesinden korkuyordu. Olabilir ki, son­radan gelen bir kişi kendi görüşüne dayanarak bir kelimeyi açıklar ve bu ko­nuda hata eder ve: "Görüşüne dayanarak Kur'ân-ı Kerim'i tefsir etmekte be­nim uyduğum önder, selefe mensup filan önder kişidir" demesinden çekini-yorlardı.

İbn Ebi Müleyke'den şöyle dediği rivayet edilmektedir: Ebu Bekr es-Sıddîk (radıyallahü anh)'a Kur'ân-ı Kerim'deki bir yerin tefsiri soruldu, şu cevabı verdi: Ben Allah'ın Kitabı'ndan bir buyruk hakkında yüce Allah'ın muradının hilâfına bir söz söyleyecek olursam, hangi gök beni gölgelendirir, hangi yer beni taşır? Ben nereye giderim ve ne yapabilirim?

İbn Atiyye der ki: "Selefin ileri gelenlerinden sayıca pek çok kişi de Kur'ân-ı Kerim'i tefsir etmekten geri kalmazlardı. Onlar bu konuda gerçek­ten müslümanlara karşı şefkatli ve merhametli davranmış oldular. Allah on­lardan razı olsun. Müfessirlerin başı ve aralarında Allah'ın yardımına mazhar olan kişileleri Ali b. Ebi Talib (radıyallahü anh)'dır. Ondan sonra Abdullah b. Abbas ge­lir. Abdullah b. Abbas kendisini bu işe vermiş ve tamamlamıştır. Bu konu­da onun izinden Mücâhid, Said b. Cübeyr ve başkaları gitmiştir. Tefsire da­ir Abdullah b. Abbas'tan öğrenilen ve kaydedilenler Hazret-i Ali'den gelenlerden daha fazladır."

İbn Abbas der ki: Ben Kur'ân tefsirine dair ne öğrendimse Ali b. Ebi Ta-lib'den öğrendim.

Ali (radıyallahü anh), İbn Abbas'ın tefsir yapmasını över ve ondan tefsiri öğrenmeye teşvik ederdi. İbn Abbas'ın kendisi de şöyle dermiş: Abdullah b. Abbas Kur'ân-ı Kerim'in ne güzel tercümanıdır!

Hazret-i Ali de onun hakkında şöyle demiştir: İbn Abbas sanki incecik bir per­denin arkasından gayba bakmaktadır.

Ondan sonra Abdullah b. Mes'ud, Ubeyy b. Ka'b, Zeyd b. Sabit ve Abdul­lah b. Amr b. el-As gelir. Ashab-ı Kiram'dan nakledilen her bir rivayet güzel­dir ve önceliklidir. Çünkü onlar, Kur'ân-ı Kerim'in nüzulüne tanık olmuşlar­dır ve Kur'ân onların diliyle yazılmıştır. Âmir b. Vasile dedi ki: Ali b. Ebi Ta­lib (radıyallahü anh)'ı hutbe okurken dinledim. Hutbesinde şöyle diyordu: Bana sorunuz. Allah'a yemin ederim, Kıyamet gününe kadar olacak her neyi bana sorarsa­nız mutlaka onu size söylerim. Bana Allah'ın Kitabı hakkında soru sorunuz. Allah'a yemin ederim Kur'ân-ı Kerim'deki bütün âyetlerin her birisinin gece mi yoksa gündüz mü nazil olduğunu, düzlükte mi dağda mı nazil olduğunu bilirim. Bunun üzerine İbn'ül-Kevvâ ayağa kalkıp şöyle dedi: Ey mü'minlerin emiri, "tozutup savuranlar" (ez-Zariyat, 51/1) ne demektir? diye sorar. On­dan sonra da rivayetin geri kalan kısmını kaydeder.

el-Minhal b. Amr dedi ki: Abdullah b. Mes'ud dedi ki: Eğer Allah'ın Kitab'ını benden daha iyi bilen birisinin olduğunu ve binek sırtında ona gidilebile­ceğini bilsem, mutlaka o kimsenin yanına giderim. Adamın birisi ona: Ali b. Ebi Talib ile hiç karşılaştın mı? diye sorar. Abdullah: Evet karşılaştım ceva­bını verir.

Mesrûk dedi ki: Ben Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın ashabının, bir su havuzuna ben­zediklerini gördüm. Onlardan kimisi bir kişiyi suya kandırır, kimisi iki kişiyi, kimisi de bütün insanlar ondan su almaya gelecek olsa hepsine de yetecek kadar su verbilirdi. İşte Abdullah b. Mes'ud bu tür havuzlardan birisidir.

Bu menkıbeleri Ebu Bekr el-Enbârî "Kitabu'r-Red" adlı eserinde kaydet­mektedir.

Ebu Bekr dedi ki: Bize Ahmed b. el-Heysem b. Halid anlattı. Bize Ahmed b. Abdullah b. Yunus anlattı, bize Sellam Zeyd el-Ammî'den, o Ebu Sıddîk en-Nacî'den, o Ebu Said el-Hudrî'den rivayetle dedi ki: Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) şöy­le buyurdu: "Ümmetime karşı en merhametli olan kişi Ebu Bekir, Allah'ın di­ninde en kavi olanları Ömer, aralarında en içten haya duyanları Osman, en güzel hüküm verenleri Ali, miras hukukunu en iyi bilenleri Zeyd, aziz ve ce-lil olan Allah'ın Kitabı'nı en güzel okuyup bilenleri Ubeyy b. Ka'b, helal ve haramı en iyi bilenleri Muaz b. Cebel, bu ümmetin emini Ebu Ubeyde b. el-Cerrah'tır. Ebu Hureyre, ilim dolu bir kap, Selman ise dipsiz bir ilim denizi­dir. Ebu Zer'den daha doğru sözlüsünü ise ne sema gölgelendirmiş, ne de yer sırtında taşımıştır."[148] [83]

İbn Atiyye der ki: "Tabiin müfessirleri arasında öne geçenlerden Hasan-ı Basrî, Mücâhid, Said b. Cübeyr ve Alkame sayılabilir. Mücâhid, İbn Abbas'tan iyice anlayarak, belleyerek, her âyet üzerinde dura dura ilim öğrenmiştir. Bun­lardan sonra İkrime ve Dahhak gelir. İbn Abbas'ı görmemekle birlikte Dah-hâk, İbn Cübeyr'den ilim öğrenmiştir. es-Süddî'ye gelince Amir eş-Şa'bi, onu ve Ebu Salih'i tenkid ederdi. Çünkü onun görüşüne göre onlar gerekli tedki-ki yapmakta ihmalkâr davranırlardı."

Derim ki: Yahya b. Main şöyle demiştir: el-Kelbi birşey değildir.

Yahya b. Said'den, rivayete göre o, Süfyan'dan şöyle dediğini rivayet et­miştir: el-Kelbi dedi ki: Ebu Salih şöyle dedi: Sana ne anlatümsa yalandır.

Habib b. Ebi Sabit der ki: Biz ona -yani Um Hani'in azatlısı Ebu Salih'e-"dürûğ-zen" derdik. Bu ise Farsların dilinde "yalan söyleyen kişi" demektir.

Daha sonra yüce Allah'ın Kitabı'nın tefsirini, sonradan gelenlerin en adil olanları taşıdı. Nitekim Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) da şöyle buyurmuştur: "Sonradan ge­len her bir neslin arasından bu ilmi adaletli olanları yüklenip taşır. Bunlar aşı rı gidenlerin tahriflerini, batılcıların hırsızlıklarım ve cahillerin yanlış te'vil-lerini bertaraf ederler." Bunu Ebu Ömer ve başkaları rivayet etmiştir.[149] [84]

el-Hatib Ebu Bekr Ahmed b. Ali el-Bağdadî der ki: İşte bu Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem)'dan gelen ve bu ilim adamlarının dinin bayrakları, müslümanların ön­derleri olduklarına dair bir tanıklıktır. Çünkü bu ilim adamları, şeriatı tahrif­ten ve batılın değiştirmelerinden korumuş, ahmak ve cahillerin te'villerini red­detmişlerdir. Din hususunda bunlara başvurmak ve bunların dediklerini esas almak gerekir. Allah onlardan razı olsun.

İbn Atiyye der ki: "Abdurrezzak, el-Mufaddal, Ali b. Ebi Talha, el-Buha-rî ve başkaları tefsire dair telifler yapmışlardır. Daha sonra Muhammed b. Ce-rir -Allah'ın rahmeti üzerine osun- dağınık şekilde bulunan tefsir rivayetle­rini toplayıp bir araya getirdi, uzaklıkları dolayısıyla erişilmesi zor olanları yaklaştırdı ve isnadları kaydetmek hususunda da sadra şifa verdi. Müteahhir-ler arasında öne çıkanlardan Ebu İshak ez-Zeccac ile Ebu Ali el-Farisî de yer alır. Ebu Bekr en-Nakkaş ve Ebu Ca'fer en-Nahhas'ın ise, çoğunlukla ilim adamları tarafından eksikleri tesbit edilmiştir. Mekkî b. Ebi Talib de onların yolundan gitmiştir. Ebu'l-Abbas el-Mehdevî, telifi sağlam birisidir. Bunların hepsi de ecre layık, ecri hak eden müctehidlerdir. Allah onlara rahmetini ih­san buyursun ve onların yüzlerini ak etsin."