SAYFA 001 002 003 004 005 006 007 008 009 010 011 012 013 014 015 016 017 018 019 020 021 022 023 024 025 026 027 028 029 030 031 032 033 034 035 036 037 038 039 040 041 042 043 044 045 046 047 048 049 050 051 052 053 054 055 056 057 058 059 060 061 062 063 064 065 066 067 068 069 070 071 072 073 074 075 076 077 078 079 080 081 082 083 084 085 086 087 088 089 090 091 092 093 094 095 096 097 098 099 100 101 102 103 104 105

TR

4. Basra Okulu

Bu tefsir okulunun temsilcileri, Hazret-i Ali (ö.40/661) ile mezkûr halifenin hilâfet günlerinde Basra’da valilik görevinde bulunan (36/656-40/660) ve sonra bu görevinden 40/660 tari­hinde ayrılan İbn Abbâs (ö. 68/687) ve Hazret-i Ömer tarafın­dan Basra valisi el-Mugîra ibn Şu’be es-Sekafî (ö.50/670)’nin yerine vali tayin edilen (17/638), Hazret-i Osman (ö. 35/656) devrinde de bir müddet aynı vazifede kalan^[8] Ebû Mûsa el-Eş’arî Abdullah ibn Kays’dır (ö. 44/664) “radiyallahü anhüm”.

Bu okulun ileri gelen müfessir tâbiîleri, el-Hasenu’l-Basrî ile Ebû’l-Âliyye Rufeyyi’ ibn Mihrân er-Riyâhî (ö.90/708), Katâde ibn Diâme (ö.118/736) ve Rabî’ ibn Enes’dir                  (ö.139/756) “rahmetüllahi aleyhim”.  

Hasen’in Basra okulunun sahâbî temsilcilerinden tefsir dinlemesi, başka bir ifadeyle onlardan rivâyette bulunması, önceki bölümlerde ele alınmıştı. Onun için burada, tekrar konu edilmeyecektir^[9]. Kitâbu’l-Mebânî müellifi, Katâde’nin, Enes ibn Mâlik ve Ebû’t-Tufeyl (ö.102/720) dışında herhangi bir sahabî ile sohbetinin bilinmediğini; ancak diğer birkaç sahabîyi gördüğünü, onlarla fazla sohbeti olmadığını ve onlardan bir rivâyette bulunmadığını kaydetmekte^[10] ise de, İbn Hacer, Abdullah ibn Serces^[11] ve Safiyye bintu Şeybe (ö.86-96/705-714) (Sahâbiyye olduğu ihtilâflıdır)’den de rivâyeti olduğunu, söylüyor^[12].

İbn Sa’d ve İbn Hıbbân, Katâde’nin doğruluk ve güve­nirliğine şahâdet ediyorlar. Rabî’ de, Enes ibn Mâlik’ten rivâ­yeti olan sika bir tâbiîdir. Ebû’l-Âliyye ise, Cahiliyye devrine yetişmiş, ancak Resulüllah’ın vefatından sonra iman etmiş âlim ve güvenilir bir zattır; onun, Basra ilim çevresinde müs­tesna bir yeri vardır. Ali, İbn Mes’ûd, İbn Ömer, Ebû Mûsa el-Eş’arî, Ubeyy ibn Kâ’b, İbn Abbâs, Huzeyfe ibn Yemân, Ebû Hureyre, Âişe, Enes ibn Mâlik ve Ebû Zerr “radiyallahü anhüm” gibi seçkin sahâbe­den rivâyette bulunmuştur.

Böylece buraya kadar tefsirde isimlerine sık raslanan tâbiûn müfessirlerinin ileri gelenleri görüldü. Şimdi, onların re’y ve ictihadlarını ifade eden kavillerinin tefsir ilmindeki değe­rine geçilebilir. Ancak önce şunu belirtmekte yarar vardır:

Sahâbenin, sebeb-i nûzûl, şer’î hüküm koyan ve ahiret âlemi gibi bilinmesi aklen imkân dahilinde olmayan konularla ilgili haberleri, Resulüllah’tan işitmiş olacaklarına hamledilip, bunlara m e r f û’ rivâyetler ve bunların dışında kalan kendi re’y ve ictihadlarına ise m e f k û f rivâyetler^[13] ismi verilmekte­dir. Tâbiûnun bu sözlerinin dinde huccet (delil, belge) olarak kullanılıp kullanılamıyacağı üzerinde şu görüşler vardır:

Ahmed ibn Hanbel (ö.241/855)’den gelen iki rivâyetten birine göre, tâbiî sözünün, tefsirde delil olamıyacağı hakkın­dadır^[14]. Şu’be ibn Haccâc da aynı görüştedir^[15]. İmâm A’zam Ebû Hanîfe ise konuyu bir mantık silsilesine bağlayarak “Resulüllah’tan gelenlerin başımız üstünde yeri vardır; sahâbeden nakledilen rivâyetlerden istediğimizi almakta muhayyeriz; (Hasan-ı Basrî, Sa’îd ibn el-Museyyeb, en-Nehaî ve eş-Şa’bî gibi) tâbiûna gelince, onlar da (re’y ehli) kişiler, biz de (re’y ehli) kişileriz.^[16]” şeklinde görüşünü açıklamakta­dır.

Bu durumda, tâbiûn re’ylerinin huccet olarak alınma­ması, tâbiûn tabakasının, sahâbe gibi, şer’î delille doğruluk ve güvenilirliklerinin teminat altında bulunmamasından ileri gel­mektedir. Her ne kadar, tâbiûna genel anlamda, Hazret-i Pey­gamber’in “İnsanların en hayırlısı benim asrım(daki ashâ­bım)dır; sonra, onlara yakın olan (tâbiî) lar, sonra da, onları izleyenler (etbâ-ut-tâbiîn/tebe-ut-tâbiîn) dir.^[17]” hadisiyle, ken­dilerinden sonraki nesillere oranla, bir üstünlükleri ve sahâbe-i kirâmı görmeleri gibi bir imtiyazları varsa da, bu sahâbe hak­kındaki deliller ayarında bir mevsûkiyeti ifade ettiği de söy­lenemez.

Bununla beraber, İbn Hanbel’den gelen diğer bir rivâyetde, tâbiûn sözlerinin kabule değer görüldüğü şeklinde­dir. Nitekim, Tefsîru Abdurrezzâk, Câmiu’l-beyân (et-Taberî), el-Keşf ve’l-beyân, Tefsîru’l-Kur’ân (İbn Kesîr), ed-Durru’l-mensûr gibi rivâyet tefsirlerinde ve Ahkâmu’l-Kur’ân (el-Cessâs), Te’vîlâtu’l-Kur’ân, Mefâtîhu’l-gayb gibi meşhur re’y tefsirlerinde, tâbiîlerin birçok kavline yer verildiği görülmektedir. Çünkü, tâbiûnun sözleri, sahâbenin yaşayış ve fikirlerinin, âdeta birer aynasıdır. Mucâhid’in baştan sona üç kere Kur’ân-ı Kerîm’i İbn Abbâs’a arzedip, bu arada ken­dine müşkil gelenleri sorması^[18], Enes ibn Mâlik’in kendisine yöneltilen bir soru üzerine  seyyidimiz olan Hasen (-ı Basrî’y)’e sorunuz^[19] demesi, bunun en açık delillerindendir. Buhârî’nin Sahîh’i başta olmak üzere, birçok hadis mecmuasında, tâbiûnun re’y ve ictihadlarını görmek mümkündür. Meselâ, Sahîhu’l-Buhârî’de Hasen’in elliden fazla maktû’ kavli yer almaktadır.

Bu gösteriyor ki, müfessir veya muhaddis, doğruluk ve güvenirliğine inandığı bir tâbiînin sözünü nakletmekte bir beis görmüyor. İleride de belirtileceği gibi, müfessir ve muhaddis İbn Kesîr, Tefsirinde Hasen’den birçok kavil naklediyor ki, onun rivâyetlerin sıhhatinde gösterdiği hassasiyet, ilim erbâ­bınca gayet iyi bilinir. Burada mühim olan sahâbe veya tâbiûn sözlerinin, asliyetleri bozulmadan, sika râvilerce gelecek ne­sillere ulaşmış olduğunun tespit edilmesidir. Çünkü, Hazret-i Peygamber’in vefatından sonra, İslâm âleminde fitnenin baş göstermesi; Kitâb ile Sünnete aykırı bid’at fırkalarının ortaya çıkışı;  İsrâiliyyât^[20] ile ilgili kıssa ve haberlerin yayılışı; çok çirkin ve dînen tehlikeli olan hadis adı altında bazı sözlerin vaz edilmesi ve benzeri faktörler, bu tespitin yapılmasını, yani cerh ve ta’dîl ilminin ortaya çıkmasını zorunlu kılmıştır. İşte bu bilim dalının genellikle her muhaddise göre şekil alan ölçüleriyle elde mevcut bütün rivâyetler değerlendirilmiş ve bir hükme bağlanmıştır. Bir rivâyetin, meselâ söz konusu tâbiî kavilleri­nin tefsirdeki değeri, böyle bir tenkit süzgecinden geçirildik­ten sonra, alacağı hükümle ortaya çıkmaktadır.

Özet olarak denilebilir ki, tâbiûn sözleri, sahâbe hak­kındaki deliller ayarında bir mevsûkiyeti ifade etmese de, doğruluğu tespit edilenlerin, dinî nasların açıklanmasında delil olarak kullanıldığı, uygulamada görülen bir gerçektir.

Kaynak: 2005, Etem Levent, Hasan-ı Basrî’nin Hayatı, Öğretim ve Tefsir Yöntemi. Arı Sanat Yayınları, İstanbul.