SAYFA 001 002 003 004 005 006 007 008 009 010 011 012 013 014 015 016 017 018 019 020 021 022 023 024 025 026 027 028 029 030 031 032 033 034 035 036 037 038 039 040 041 042 043 044 045 046 047 048 049 050 051 052 053 054 055 056 057 058 059 060 061 062 063 064 065 066 067 068 069 070 071 072 073 074 075 076 077 078 079 080 081 082 083 084 085 086 087 088 089 090 091 092 093 094 095 096 097 098 099 100 101 102 103 104 105

TR

Rivâyet (naklî) ve Dirâyet Tefsirlerinin Özellikleri 

1. Rivâyet Tefsiri

Kur’ân-ı Kerîm’in tef­sirinde, yine Kur’ân’ın kendisinden; sünnetten; sahâbe-i ki­râmın sebeb-i nüzûl ve şer’î hüküm ifade eden haberlerinden, âhiret âlemi gibi, aklen bilinmesi imkânsız olan konulara dair kaville­rinden ve konusu itibariyle mutlaka (sünnet ve sahâbenin m e r f û’ hükmündeki haberleri gibi) şer’î bir kaynağa dayandığı anlaşılan tâbiûn sözlerinden (m a k t û’) istifade edilerek yapılan tefsire, rivâyet tefsiri veya et-tefsîr bi’l-me’sûr denir. Her ne kadar tâbiûn kavillerini, rivâyet tefsiri içinde düşün­meyenler varsa da, Tefsîru Abdirrazzâk, Tefsîru’t-Taberî ve benzeri birçok me’sûr tefsirde, tâbiûndan nakiller yapıldığı bir vâkıadır. Burada önemli olan, sünnetin veya sahâbe ve tâbiûn sözlerinin, nakdu’r-ricâl denilen senet kritikleri yapıla­rak, sıhhat kazanmış olmalarıdır. Böylece, rivâyet tefsirinin, usûl-ı hadisle çok sıkı bir bağlılığı olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü rivâyetler, usûl-ı hadis ölçülerine göre alacakları hü­kümle, bir kıymeti hâiz olmaktadırlar. İşte böyle bir işleme du­yulan ihtiyaç, genellikle şu üç sebepten ileri gelmektedir:

1. Hadis ismi altında bazı sözlerin vaz edilmesi,

2. Kitâb ve sünnetin ruhuna aykırı İsrâiliyyât denilen yahudî ve hristiyan kaynaklı haberlerin, bazı dinî ilimlere sızma ihtimalinin bulunması ve

3. Rivâyetlerin naklinde, senetlerin hazfedilmesi (düşü­rülmesi).

Me’sûr tefsirin bu üç muhtemel olumsuz faktörden uzak olabilmesi için, müfessirin, aynı zamanda muhaddis de ol­ması gerekir. Onun için, rivâyet müfessirlerinin çoğunun, muhaddislerden olduğu görülmektedir[1]. Bu arada Ahmed ibn Hanbel’den “Megâzî, melâhim (harp ve kahramanlık ha­berleri) ve tefsîr adı altındaki üç kitabın aslı yoktur.[2]” şek­linde gelen rivâyet, bütün me’sûr tefsirleri şâibe altına alacak nitelikte olmasa gerektir. Çünkü, binlerce hadisi toplayan[3] “Ali ibn Ebî Talha (ö.143/760)’nın sahîfesini görmek için, bir kimse, Mısır’a yolculuk etmiş olsa, bu büyük bir iş değildir.[4]” diyen İbn Hanbel’in bu sözüyle diğerini bağdaştırmanın zor­luğu ortadadır. Herhalde böyle bir netice ile karşılaşan Zerkeşî, adı geçen rivâyeti “Çoğunlukla onun (tefsirin) mut­tasıl sahîh senetleri olmasa da, bu konuda birçok sahîh hadis ve haber vardır.[5]” şeklinde yorumlamak gereğini duy­muştur.  

2. Dirâyet Tefsiri ve Müfessirin Özellikleri

Kur’ân-ı Kerîm tefsirinde rivâyet yolu, keyfî ve indî gö­rüşlere düşmekten korunma bakımından, en emniyetli bir metot olarak görülmektedir. Ancak müslümanın, itikâd ve yaşayısında temel düstur olarak kabul ettiği Kitâb’ında, rivâyet tarikıyla gelen harberlerin açıklamadığı mübhemâtın tefsirine duyulan ihtiyaç, birçok şer’î delilin öngördüğü tefekkür ve tedebbür[6] emri, dirâyet tefsirinin doğuşunu hazırlayan sebepler ara­sında yer almaktadır. Dirâyet tefsiri, re’y ve ictihada dayan­maktadır.

Ancak bir kimsenin (Müfessirin) âyet-i kerîmelerden ilâhî murâd ve maksadı istinbât ederek ictihadta buluna­bilmesi için;

Lügat, nahiv, sarf; iştikâk, meânî, beyân, bedî’, kırâat, usûlu’d-dîn, usûlu’l-fıkh, esbâbu’n-nüzûl ve’l-kasas; nâsih ve’l-mensûh, fıkıh; mücmel ve mübhemin tefsiriyle ilgili ehâdîs ve ilmiyle amel edenlerin kazanabildikleri mevhîbe ilimlerini elde etmiş olması gerekmektedir[7].

İşte böyle bir muhtevaya sahip olan Müfessirin, usûl-i hadis ilmince sıhhat kazanan rivâyetlerle Kur’ân-ı Kerîm’deki ilâhî murâdı açıklarken, naklî delil bulamadığı yerlerde, sa­hâbe-i kirâm ve tâbiûnun re’y ve ictihadlarını göz önünde bu­lundurarak, re’yini izhar etmesi câizdir. Bu çeşit tefsirde uy­gulanan usûlün; Müfessiri, heva ve hevesinin doğrultusunda istinbat ve istihractan koruyacağı; kıyametin vuku saati ve ruhun mahiyeti gibi, ancak yüce Allah’ın ilmi altında olan müteşabihlere dalmaktan uzaklaştıracağı, hiç bir delile da­yanmadan ilâhî murâd üzerinde söz söylemekten sakındıra­cağı ve fâsid mezhebini asıl, tefsiri ise, tâbi kabul ederek, âyetleri, inanç ve görüşlerini destekleyecek bir şekilde tevil etmekten alıkoyacağı[8] gayet tabiîdir. Sonra Müfessirin Kur’ân ilimleri karşısında yerini iyi tespit etmesi lâzımdır. Bu ilimler şunlardır:

  Müfessir;

1. Allâh’ü taâlânın yaratıklardan hiç birine bildirmediği ko­nularla meşgul olmamalıdır.

2. Cenâb-ı Hakk’ın sadece Resulünü bilgili kıldığı mev­zularda konuşmanın câiz olmadığını bilmelidir. Bunlar, sûrele­rin başındaki el-hurûfu’l-mukattaadır. Ancak, bazı âlimlere göre, bu konularda kendilerine izin verilen rusuh sahibi kim­seler, bu şartın dışındadırlar.

3. Yüce Allah’ın açık ve hafî manalarla Kitâb’ını Resu­lüne tevdi ederek, ona bildirdiği ve öğretmesini emrettiği ilim­lerdir ki, bunlar da iki kısımdır:

a. İşitme yolu olmadan bir şey söylemenin câiz olmadığı hususlardır. Bunlar, esbâbu’l-nüzûl, nâsih ve’l-mensûh, kırâat, geçmiş ümmetlere âit kıssalar, haşr ve’l-meâd gibi konuları içine alır.

b. Lâfız ve ibârelerden; nazar, istidlâl, istinbât ve istihrâc yoluyla edinilen bilgilerdir. Bunlar da iki kısma ayrılır:

1) Sıfatlarla ilgili müteşâbih âyetlerin te’vili. Bunun câiz olup olmaması hakkında ihtilâf vardır.

2) Aslî ve fer’î ahkâm istinbâtı ile mev’ıza, hikmet ve işaretlerin açıklanması gibi hususlardır. Bu konuların tefsir edilmesinin caiz olduğu hakkında ittifak vardır[9]. Bu arada müfessir, re’yinde isabet edebilmesi için tercih prensiplerine göre hareket etmek mecburiyetindedir:

a) İki (ve daha fazla) manaya ihtimali olan lâfza bakılır: O iki manadan biri diğerinden daha açık ise, manayı açık (zâhir) üzerine hamletmek vâciptir; şayet delil, hafî olan manayı destekliyorsa, o takdirde mana ona yüklenir.

b) Zâhir olan lâfız, şer’î ve lügavî gibi iki hakikî manayı taşıyorsa, öncelik şer’î manaya verilir; eğer lügavî manaya delâlet eden bir karîne varsa, o zaman lügavî mana ön plâna geçmiş olur. Bunun gibi, örfî ve lügavî; şer’î ve örfî manaları ifade eden bir lâfızda, öncelik birinci manalardadır.

c) Birbirine zıd iki manaya gelen bir lâfız (kurû’ gibi ki, hayız ve tuhûr anlamındadır) karşısında, karîne ve emârelerle, manalardan biri tercih edilir.

d) Eğer, biri diğerini nefyetmeyen iki mana yüklü bir lâ­fızda, muhakkıklara göre, ilâhî murâdı, her iki manaya ham­letmek vâciptir. Bu, îcâz ve fesâhat kanunlarına göre, daha belîğ olur; eğer manalardan birini destekleyen bir delil olursa, o takdirde o yönde bir yol izlenir[10].

Kur’ân-ı Kerîm’den; ahkâm istinbâtı, mücmeli beyan ve umûmu tahsîs gibi re’y izhârı ile tefsir yapacak bir kimsenin, yukarıda sayılan şart ve prensipler çerçevesinde çalışmalarını yürütürken kaviller malzemesini, şu ölçüye göre değerlendir­mesi, onun hataya düşme ihtimâlini azaltacaktır:

Sahâbe-i kirâmdan bir konu hakkında sahih sanetlerle çeşitli manaları taşıyan kaviller gelir ve bunları birleştirmek mümkün ise birleştirir; şayet bu yapılamıyorsa, Müfessirin dilediği görüşlerden birini seçmesi caizdir. Bu arada, kaviller arasında İbn Abbâs’ın re’yi bulunuyorsa, onu takdim eder. Tâbiûn’un re’y ve ictihadları da, aynı ölçüler dahilinde kullanı­lır[11].

Bütün bu ilke ve belgelere göre; dirâyet tefsirinin hiç bir şer’î delile dayanmadan, sadece mücerret re’y, diğer bir ifa­deyle kişisel görüşle yapılan bir yorum olmadığı anlaşılmakta­dır. Sünnet ile sahâbe ve tâbiûn kavillerinin bütününü ifade eden rivâyetler malzemesi, açıklanan usûl ve kurallar çerçe­vesinde, en hassas bir şekilde işlenirken; şayet Müfessir, bid’at sahibi, günah işlemeye devam ediyor, kibirli, hevâsı doğrultusunda gidiyor, kalbi dünya (hırs ve) sevgisiyle dolu, tahkikî imana kavuşmamış ve benzeri durumda ise, hakikî manada Kur’ân-ı Kerîm’i tefsir edemeyeceği ve vahyin mana­larını anlayamayacağı, ifade edilmektedir[12].

Buradan anlaşılan, Müfessirin, nezih bir inanç ve halis bir niyetle ortaya konulan şart ve prensipler doğrultusunda, Kur’ân-ı Kerîm’den mana istinbâtında bulunarak murâd-ı ilâ­hîyi açıklarsa, buna câiz ve memduh re’y tefsiri denir.

Şayet bir kimse, hiç bir naklî delile bağlı kalmadan, sa­dece mucerred re’y (kişisel görüş) ile âyet-i kerîmeleri te’vîl[13] ederse, bu tutumun şer’î delillerle zemmedildiği görülmekte­dir: Bu delillerden bazıları şunlardır:

1. ... [14] Bu âyet-i kerîme bil­mediğimiz şeyleri Allah’a isnat etmenin haram olduğunu bil­dirmektir.

2. … [15] âyeti de, bilmediğimiz şeyle­rin ardına düşmekten bizi yasaklayan hüküm getirmekte­dir.            

3. Hazret-i Peygamber “Kim kendi görüşüne göre Kur’an’ı açıklamaya kalkarsa, doğru manayı tuttursa bile, hata etmiş, sorumlu olmuş olur.” [16] buyurmuştur. Başka bir rivâyette ise, “Kur’ân’ın tefsirinde, ilmi olmadan (mucerret re’y ile) söz söyleyen, cehennemdeki yerine hazır­lansın.” [17] denilerek, hevâsı peşinde, naklî kaynak ve delilleri dikkate almadan ve tam bir sorumsuzluk içinde tefsir yapmaya kalkanlara, ateş kadar yakıcı bir hüküm biçilmektedir.

4. Bu konuda Hazret-i Ebû Bekr’in “Allah’ın kitabı hakkında, bilmeden bir şey söylediğimde, beni hangi yer taşır ve beni hangi sema gölgelendirir.” [18] şeklindeki ifadesi, ilmî sorumlulu­ğun belki eşine raslanmayacak bir örneğini vermektedir. İşte bu sebeplerdendir ki, sahâbe-i kirâm ve tâbiûndan pek çoğu, Kur’ân’ı tefsir ederken, sadece rivâyetleri dile getirmişler; naklî delil bulamadıkları yerlerde ise susmayı, en emniyetli bir me­tot kabul etmişlerdir.

Tâbiîlerden Sa’îd ibn Museyyeb, Şa’bî, Sa’îd ibn Cubeyr, Kâsım ibn Muhammed ibn Ebî Bekr ve Ubeyde ibn (Kays ibn) Amr es-Selmânî, tefsirde cesaretli değil, ç e k i n g e n davaranlar arasında yer almışlar; bunların karşısında Mucâhid, Rabîatu’r-Re’y ve Ikrime “rahmetüllahi aleyhim” gibi tâbiîler ise, gerektiği yerde c e s a r e t l i davranarak re’ylerini izhâr etmekte bir beis görmemişlerdir.

Kaynak: 2005, Etem Levent, Hasan-ı Basrî’nin Hayatı, Öğretim ve Tefsir Yöntemi. Arı Sanat Yayınları, İstanbul.