Ana Sayfa (Kur'an-ı Kerim) Yeni Pencere

Geri

 

SAYFA :

520

 

051 - ZÂRİYÂT SÛRESİ

 

CÜZ :

26

 

İleri

Sayfayı Yeni Pencerede Aç

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7

Güzel yolları bulunan gök hakkı için,

"Güzel yolları bulunan gök hakkı İçin" âyetinde geçen

"gök"den maksadın yeri gölgelendiren bulutlar olduğu söylendiği gibi, yükseltilmiş gök olduğu da söylenmiştir. İbn Ömer O yedinci semadır, demiştir. Bunu el Mehdevî, es-Sa'lebî, el-Maverdî ve başkaları zikretmişlerdir.

"Güzel yollar”ın açıklaması ile ilgili yedi görüş vardır:

1-İbn Abbâs, Katade, Mücahid ve er-Rabi, muntazam ve güzel yaratılış sahibi diye açıklamışlardır. İkrime de böyle demiştir: Dokumacının güzelce kumaşı dokuduğunu hiç görmedin mi? İşte bu kökten otmak üzere "Kumaşı güzelce dokudu, dokur" denilir. Mastarı da: ...diye gelir.

İbnu'l-Arabî dedi ki: Muhkem kılıp, güzelce yaptığın herbir şey hakkında bu kökten olmak üzere; "Onu güzel ve sağlam yaptın" denilir.

2- Süslü demektir. Bu açıklamayı el-Hasen veSaid b. Cübeyr yapmıştır, Yineel-Hasen'den,

3- Yıldızları bulunan diye açıkladığı rivâyet edilmiştir.

4-ed-Dahhak: Yollan bulunan diye açıklamıştır. Suda ve kumda rüzgar estiğinde görülen dalgalara denilir.el-Ferrâ'nın görüşü de buna yakındır. O şöyle demiştir: "Kum gibi rüzgarın estiği herbir şeyin kırılması(dalgalanması) yine rüzgarın estiği vakit suyun şekli" bu anlama geldiği gibi demirden yapılmış zırhın da öylece dalgalarının olmasına denilir. Dalgalı saçtaki kıvrımlara da denilir. Deccal hadisinde de: "Saçları dalgalı, kıvrımlıdır" denilmektedir. Şair Züheyr de şöyle demiştir:

"Şiddetli bir rüzgarın dokuduğu bitkilerin dibinde(suyun etrafını sarmış) bir taç gibidir.

O suyun güneş gören kısmı dalgalı, güzel yolludur."

Ancak sema insanlardan uzak olduğundan ötürü(insanlar) bu yollan göremezler.

5- Güçlü, çetin ve sağlam demektir. Bu açıklamayı İbn Zeyd yapmış ve:

"Üzerinizde sapasağlam yedi(gök) bina ettik." (en-Nebe': 78/12) âyetini okumuştur.

"At ya da başka türden varlıkların güçlü ve sağlam yaratılışta olması" demektir. Şair İmruu’l-Kays da şöyle demiştir:

"Beni o benzersiz haliyle taşımaya koyuldu,

Böğrü oldukça zayıf fakat yaratılışı oldukça sağlam ve güçlüdür."

Bir başka şair de şöyle demektedir:

"Din artık karmakarışık bir hal aldı, onun için ben de hazırlandım;

Kollarımı (bir araya geldikleri göğsümü) ve sapasağlam yüksek onurlarımızı"

Hadiste belirtildiğine göre; Âişe (radıyallahü anha): "Namazda gömleğinin altında eteğini sağlamca bağlardı," denilmektedir. Beyhaki. es-Sünenu't-Kübra, II, 235

6- Çokça hareket sahibi demektir. Bu açıklamayı Hasif yapmıştır. "Sık dokunmuş elbise" ile: “oldukça arlanmaz bir yüz" tabirleri de buradan gelmektedir.

7- Yollardan kasıt semadaki yıldız kümesi (mecerra, samanyolu)dir. Ona bu ismin veriliş sebebi, mecerra (iki duvar arasına enine yatırılmış tahta parçası) gibi bir iz bıraktığından dolayıdır.

"Yollar" çoğuludur. Recez vezninde şair şöyle demiştir;

"Sanki dokumacılar üzerini örtmüş gibidir,

Yol yol çizgileri bulunan bir kilimle."

kum ve benzeri şeylerdeki yol demektir çoğulu ...diye gelir, çoğulu ise ...diye gelir lâfzı -vezin itibariyle- gibi olur ki; bu da bir sevik (yağda kavrulmuş un)den bir tanenin adıdır. Bu açıklamalar el-Cevherî'den aktarılmıştır.

Yüce Allah'ın:" Güzel yolları bulunan"âyetinin el-Hasen tarafından: şeklinde okunduğu rivâyet edilmiştir. Aynı şekilde genelin okuyuşu gibi diye okuduğu da rivâyet edilmiştir.İkrime ve Ebû Miclez'den diye okudukları rivâyet edilmiştir. Bunun tekili; ...diye gelir. şekli ise bunun hafifletilmiş(be harfi sakin okunmuş) şeklidir. şeklinin tekili ...diye gelir.

(diye okuyanların kıraatine göre bunun tekili ...diye gelir. diye okuyanların kıraatine göre ise; ile kelimeleri gibidir. de onun hafifletil misi ("be" harfi sakin okunmuşu)dır.

şeklindeki okuyuş ise şazdır, zira Arapçada vezninde bir kelime yoktur. Böyle bir okuyuş şivelerin birbirine karışması diye yorumlanır. Sanki "be"yi kesreli okumak isterken "ha" harfini kesreli okumuş, sonra da hatırına getirirken "be" harfini ötreli okumuş gibidir. Bütün bu açıklamaları el-Mehdevî yapmıştır.

8

Gerçekten siz birbirini tutmayan sözler İçindesiniz.

"Gerçeklen siz birbirini tutmayan sözler içindesiniz." Bu bir önceki âyette bulunan

"...gök hakkı için" şeklindeki kasemin (yeminin) cevabıdır. Yani siz ey Mekkeliler, Muhammed ve Kur'ân-ı Kerîm hakkında

"birbirini tutmayan sözler İçindesiniz" kiminiz doğrulamakta, kiminiz yalanlamaktasınız.

Bu âyetin bölünenler (bk. el-Hicr, 15/90. âyet) hakkında indiği de söylenmiştir. Onların, Muhammed sihirbazdır, şairdir, onu kendisi uydurmuştur, o delidir, o bir kahindir, onun söylediği (Kur'ân) geçmişlerin masallarıdır, şeklindeki farklı sözleri hakkında indiği de söylenmiştir. Bir diğer açıklamaya göre onların kimilerinin öldükten sonra dirilişi kabul etmeyişi kiminin bu hususta şüphe içerisinde olması dolayısıyla anlaşmazlık içerisinde bulunmaları ile ilgili olduğu da söylenmiştir. Maksadın putlara ve heykellere ibadet edenler olduğu da söylenmiştir. Onlar kendilerinin yaratıcısının Allah olduğunu kabul etmekle birlikte başkasına tapınıyorlar,

9

Ondan döndürülenler, döndürülür.

"Ondan döndürülenler, döndürülür."Yani Muhammed ve Kur'ân'a îman etmekten döndürülen kimseler döndürülür. Bu açıklamael-Hasen ve başkalarından nakledilmiştir, Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Onlar sihirbazdır, söylediği kahinliktir, geçmişlerin masallarıdır, seklindeki sözleriyle îman etmek isteyen kimseler imandan döndürülür, anlamında olduğu da söylenmiştir. Bir diğer açıklama da şöyledir: Bu hususta Allah'ın koruduğu kimseler anlaşmazlık içerisine düşmekten alıkonulurlar.

"Onu o şeyden alıkoydu, çevirdi, çevirir" demektir. Yüce Allah'ın:

"Sen bizi... döndürmek için mi bize geldin." (el-Ahkaf, 46/22) âyetinde de aynı kökten gelen kelime kullanılmıştır.

Mücahid dedi ki:

"Ondan döndürülenler, döndürülür"âyeti "Ondan aklı bozulmuş kimseler alıkonulur" anlamındadır. Çünkü “Aklın bozulması (delirmek)" demektir,

ez-Zemahşerî dedi ki: Bu âyet: diye de okunmuştur ki, bu "ondan mahrum edilenler, mahrum olunur" demektir. Bu da süt sağmak suretiyle memeyi âdeta tüketmeyi anlatmak için kullanılan; gelir.

Kutrub dedi ki:(Âyet): Ondan aldatılan, kandırılan kimseler kandırılır (uzaklaştırılır) demektir, el-Yezidî de: Ondan itilerek uzaklaştırılanlar itilir, uzaklaştırılır demektir. Anlam birdir, hepsi de sarf (geri çevirmek, döndürmek) anlamı ile alakalıdır.

10

Kahrolsun yalancılar!

"Kahrolsun yalancılar" âyeti lanet olsun yalancılara, diye tefsir edilmiştir. İbn Abbâs: Şüphe ve tereddüt içerisinde bulunanlar yani kahinler kahrolsun, diye açıklamıştır. el-Hasen de: Bunlar biz ölümden sonra diriltilmeyiz diyen kimselerdir diye açıklamıştır.

(Lâfzı anlamı ile): "öldürülsün" demek olan: " bunlar kendilerine mü’minler tarafından- Öldürülsünler diye beddua edilmesi gereken kimselerdendirler" demektir.el-Ferrâ'' da: Bu lanete uğradılar demektir, diye açıklamıştır. Yine el-Fefa dedi ki:

"Yalancılar" bilmedikleri şeylerden har ketle tahminlerde bulunarak; Muhammed delidir, yalancıdır, sihirbazdır, şairdir diyen yalancılardır. Bu ifade onlara bir bedduadır, çünkü yüce Allah'ın lanetlediği bir kimse öldürülmüş ve helâk olmuş bir kişi konumundadır.

İbnu'l-Enbari dedi ki: Yüce Allah bu âyetle bizlere onlara beddua etmeyi öğretmektedir.Yani:

"Kahrolsun yalancılar" deyiniz.

lâfzı dyvA-O'in çoğuludur. Bunun mastarı olan: "Yalan" demektir. "Çokça yalan söyleyen kimse" demek olur.

"Yalan söyledi, söyler" demektir.

Arapçada: "Yalan söyledi, söyler" anlamındadır. Bu açıklamayı en-Nehhâs nakletmiştir. aynı zamanda "hurma ağacındaki taze hurmadan ne kadar kuru hurma çıkacağını tahmin etmek" anlamındadır, " Hurma ağaçlarındaki hurmayı tahmin ettim" demektir. Bu fiilden isim: ...diye gelir. " Hurma ağaçlarından ne kadar hurma çıkar tahmin edersin" diye sorulur.

“Ağaçtaki hurmayı tahmin eden kişi" demektir. O halde bu lâfız, müşterek (birden çok manayı ifade eden) bir lafızdır. asıl anlamı daha önceden el-En'am Sûresi'nde(6/116. âyetin tefsirinde) geçtiği üzere "kesmek'tir. Haliç (körfez)e: denilmesi de buradan gelmektedir. Çünkü su orada nihayete ermekte, kesilmektedir. " Küpede tek başına bulunan taş" demektir. Çünkü o bu haliyle benzerlerinden ayrılmıştır. " Öd" demektir. Çünkü o güzel kokusu ile benzerlerinden ayrılmaktadır, " Aç kalmış ve üşümüş kimse" anlamındadır. Çünkü böyle bir kimse bu durumda takatten kesilir. “ Kişi aç ve üşümüş vaziyettedir" denilir. Bu durumda olan kimseye de denilir. Şu kadar var ki üşüme olmaksızın sadece açlık hakkında: fiili kutlanılmaz. Ancak açlık olmaksızın üşümek hakkında bu fiil kullanılabilir. şeklinde "hı" hem ötreli ve hem kesreli olarak altın ya da gümüşten halka demektir, çoğulu ...diye gelir.

Müneccimlerin (yıldızlara bakarak geleceğe dair haber verenlerin) sözleri ile sezgi ve tahminlerinin gelecekte olacakları gösterdiğini iddia eden herkesin sözü de: " Yalancıların yalanı" kapsamına girmektedir.

İbn Abbâs dedi ki; Bunlar Mekke'nin yollarını kendi aralarında paylaştıran ve yüce Allah'ın Peygamberi hakkında insanları ona îman etmekten döndürmek için neler söyleyeceklerini bölüşen kimseler demektir.

11

Onlar ki, kuşatıcı bir cehalet içinde gafil kimselerdir.

12

"Din günü ne zamandır?" diye sorarlar.

"Onlar ki kuşatıcı bir cehalet içinde gafil kimselerdir." âyetindeki "Bir şeyin üstünü kapatıp örten şey" demektir. "Gireni örten nehir" demektir, "Ölüm sarhoşlukları" tabiri de buradan gelmektedir. "Gafil kimseler" ahiret ile ilgili hallerden yana gaflet içerisinde bulunan ve başka şeylerle oyalanan kimseler demektir.

"Din günü" hesabın görüleceği gün

"ne zamandır, diye sorarlar." Onlar bu sözü alay olsun, diye ve kıyâmet hakkında şüphe ettiklerinden ötürü söylüyorlar.

13

O gün onlar azâb için ateşe sunulurlar.

"O gün onlar azâb için ateşe sunulurlar" âyetindeki:

“O gün" âyeti "ceza" lâfzının takdirine binaen nasb ile okunmuştur ki; "Bu ceza "azâb içinde ateşe sunulacakları günde" kendilerine verilecektir, demektir. "Ateşe sunulmaları" ise ateşte yakılmaları anlamındadır. Bu da Arapların: "Saflığını anlamak için altını ateşte yaktım" tabirlerinden alınmıştır. "Fitne"nin asıl anlamı sınamak, denemek, demektir,

Bunun mütemekkin olmayan lâfza (mesela i'rabın üzerinde görülmediği cümleye) izafet edilmesi dolayısıyla mebni olduğu ve az önce geçen takdire göre nasb konumunda bulunduğu yahutta; "Din günü (ne zamandır)" ibaresinden bedel olarak merfu olduğu da söylenmiştir.

ez-Zeccâc dedi ki: " Senin ayakta olduğun gün, senin ayağa kalkacağın gün" (şeklinde "gün" anlamındaki kelimenin ötreli) kullanımı hoşuma gider. Ref konumunda olmakla birlikte üstün de okunabilir. Bu da ref anlamında olmakla birlikte nasb ile gelmiştir.

İbn Abbâs dedi ki;

"Sunulurlar" azâb edilirler, demektir. Şairin şu beyitinde de bu anlamda kullanılmıştır:

"Allah kullarından herbir kişi baskı ve zulüm altındadır,

Mekke vadisinde kahredilmiş ve azâb olunmaktadır."

14

"Azabınızı tadın. İşte bu, çabucak gelmesini İstediğinizdir."

"Azabınızı tadın!" Onlara; Azabınızı tadın, denilir demektir. Bu açıklamayıİbn Zeyd yapmıştır.

Mücahid ateşte yakılmanızı tadın, İbn Abbâs: Yalanlamanızıyani yalanlamanızın cezasını tadın, diye açıklamışlardır. el-Ferrâ'' da; Azabınızı tadın, demektir, demiştir.

"İşte bu" dünyada iken

"çabucak gelmesini istediğnizdir."Yüce Allah'ın bu âyette:

"Bu" diye buyurup -müennes kipi olan diye buyurmayısının sebebi burada "fitne"nin (kendisi müennes bir kelime olmakla birlikte, müzekker bir kelime olan): "azâb" anlamında oluşundan dolayıdır.

15

Şüphesiz takva sahipleri cennetlerde ve pınarlardadırlar.

Yüce Allah, kâfirlerin sonunda varacakları yeri sözkonusu ettikten sonra

"şüphesiz takva sabibleri, cennetlerde ve pınarlardadırlar" âyeti ile mü’minlerin sonunda varacakları yeri sözkonusu etmektedir.Yani onlar zevk ve neşeyi en ileri derecede sağlayacak türden, içinde akan pınarların bulunduğu bahçelerde bulunacaklardır.

16

Rabblerinin kendilerine verdiğini alırlar, çünkü onlar bundan önce ihsan edicilerdi.

"Rabblerinin kendilerine verdiğini alırlar" âyetindeki;

"Alırlar" lâfzı hal olarak nasb edilmiştir.

"Rabblerinin kendilerine verdiği"mükâfat ve türlü lütuf ve ihsanları(alırlar), demektir. Bu açıklamayıed-Dahhak yapmıştır.

İbn Abbâs veSaid b. Cübeyr de:

"Rabblerinin kendilerine verdiğini alırlar" farzları işlerler demektir, diye açıklamışlardır.

"Çünkü onlar bundan" dünyada iken cennete girişlerinden

"önce" farzları işiemek suretiyle

"ihsan edicilerdi."

İbn Abbâs dedi ki: Âyetin anlamı şudur Onlar kendilerine farz hükümler farz kılınmadan önce de ametlerini ihsan ile yapan kimselerdi.

17

Onlar gecenin az bir bölümünde uyurlardı.

Bu âyete dair açıklamalarımızı beş başlık halinde sunacağız;

1- Geceleyin az uyuyanlar:

"Onlar gecenin az bir bölümünde uyurlardı." âyetindeki;

"Uyurlardı" demektir. (Mastarı olan):

" Geceleyin uyumak" anlamındadır. “. Hafif uyku" demektir. Ebû Kays b. el-Eslet dedi ki:

"Basımdaki miğfer yaraladı başımın derisini,

O balamdan çok hafif olanı dışında, uykunun tadına bakamıyorum."

Amr b. Madî Kerib de kahraman Ebû Dureyd b. es-Sımme tarafından esir alınmış bulunan kızkardeşine duyduğu özlemi dile getirerek şöyle demiştir:

"Bu işiten davetçi Reyhaneden mi beni uykusuz bırakıyor?

Arkadaşlarım ise uykuya dalmış bulunuyor?"

"Uyudu, uyur" anlamında: ile -ayn yerine ğayn ile-: denilir. Bu açıklamayı da el-Cevherî yapmıştır.

Fiilin başında bulunan: hakkında farklı görüşler vardır. Bunun zaid bir sıla olduğu söylenmiştir ki; bu İbrahim en-Nehaî'nin görüşüdür. İfade:. Geceleyin az uyurlardı" takdirindedir. Yani onlar gecenin az bir bölümünde uyurlar ve çoğunu namazla geçirirlerdi.

Atâ dedi ki: Bu, kendilerine gece namazı kılmaları emri verildiği sırada idi.

Ebû Zerr elbisesini belinden bağlar, eline bastonunu alıp ona dayanır (öylece) namaz kılardı. Bu hali yüce Allah'ın:

"Birazı müstesna geceleyin(namaza) kalk." (el-Muzzemmil, 73/2) âyetinde ruhsat ininceye kadar böylece devam etti.

Buradaki: (........) lâfzının zaid olmayıp yüce Allah'ın:

" Az" âyeti üzerinde vakıf yapmak için olup sıla değildir, de denilmiştir. Burada vakıf yapıldıktan sonra: “Onlar geceleyin uyumazlardı" diye okumaya devam edilir. Bu durumda: nefy için olup onların hiçbir şekilde uyumadıkları anlamını verir. el-Hasen dedi ki: Onlar çok az bir bölümü dişında geceleyin uyumazlardı. Bazan gayrete gelir ve seher vaktine kadar ibadetlerine devam ederlerdi.

Yakub el-Hadramî'den şöyle dediği rivâyet edilmektedir: Bu âyetin tefsiri hususunda görüş ayrılığı vardır. Kimileri şöyle demiştir: " Onlar... az idiler" âyeti şu demektir: Onların sayıları azdı. Daha sonra okumaya: "Geceleyin uyumazlardı" diye okumaya devam eder. Bu da geceleyin(az) uyurlardı, demektir.

İbnu'l-Enbarî dedi ki: Bu uygun bir açıklama değildir, Çünkü âyet-i kerîme onların sayılarının azlığına değil, uykularının azlığına delildir. Diğer taraftan eğer biz dediği şekilde okumaya devam edecek olursak ve bu da: "Onlar geceleyin uyurlardı" anlamına alınacak olursa, bu onlar için bir övgü olmazdı. İnsanların tümü geceleyin uyurlar. Buradaki:(u)'in olumsuzluk anlamında kullanılması hali müstesna. (O zaman; geceleyin uyumazlardı, demek olur.)

Derim ki: Kimilerinin yaptığı tevile göre -ki aynı zamanda ed-Dahhak'ın da görüşüdür- sayıları az olduğundan dolayı ifade daha önce geçen: "Çünkü onlar bundan önce ihsan edicilerdi" âyeti ile ilişkilidir.Yani onlardan ihsan edici olanlar sayıca azdı. Daha sonra yeni bir cümle olarak: " Geceleyin uyumazlardı" diye buyurmaktadır.

Birinci ve ikinci yoruma göre

"onlar gecenin az bir bölümünde...lardı" âyeti daha önce geçen ifadelerin tamamlanmasından sonra yeni bir hitab cümlesi olur. Bu durumda: "Uyumazlardı" âyeti üzerinde vakıf yapılır. Aynı şekilde; "Az" âyeti: "dı"nın haberi kabul edildiği takdirde de böyle olur ve bu durumda:(........) lâfzı, "Az" lâfzı ile mer fu olur. Sanki: " Geceleyin uyumaları az idi" denilmiş gibidir.

Buna göre nefy edatı olması mümkündür. Fiil ile birlikte mastar olması da mümkündür. "(........) ...di" isminden bedel olarak merfu olması da mümkündür. Bu durumda da ifadenin takdiri "Onların uyumaları gecenin az bir bölümünde idi" şeklinde olur.

" Az" lâfzının mansub gelmesine gelince, eğer;(........) zaid ve "uyurlar" lâfzını te'kid için zaid olarak gelmiş kabul edilip, "Onlar az bir vakitte..."ya da; Onlar az uyurlardı" takdirinde kabul edilir. Eğer zaid kabul edilmeyecek olursa, o takdirde:

" Az" âyeti " ...di" lâfzının haberi olur ve bununla birlikte

"uyurlardı" anlamındaki fiil ile nasbedildiği kabul edilemez. Çünkü;(........)in mastar için olduğunu kabul etmekle birlikte "uyurlar" fiili ile nasbedildiğini kabul edecek olursak, o takdirde sıla mevsulden önce getirilmiş olur.

Enes ile Katade âyetin tevili hakkında şöyle demişlerdir: Onlar akşam ve yatsı namazları arasında namaz kılarlardı. Ebû'l-Aliye: Akşam ile yatsı arasında uyumazlardı, demiştir, İbnVehb de böyle açıklamıştır.

Mücahid dedi ki: Ayet-i kerîme ensar hakkında inmiştir. Onlar Peygamber(sallallahü aleyhi ve sellem) mescidinde akşam ile yatsı namazlarını kılarlar, sonra da Küba'ya giderlerdi.

Muhammed b. Ali b. el-Hüseyn dedi ki: Onlar yatsı namazını kılıncaya kadar uyumazlardı. el-Hasen dedi ki: Sanki o, namaz için uyanık kalmaları karşılığında uyuma zamanlarını az bir süre olarak değerlendirmiş gibidir.

İbn Abbâs ve Mutarrif dediler ki: Herbir gecenin ya ilk vakitlerinde yahut orta zamanlarında Allah İçin namaz kılmadan geçirdikleri geceler çok azdı.

2- Teheccüd Namazına Devam Edenlerin Başından Geçen Bazı Olaylar:

Teheccüd kılanlardan birisinden rivâyet edildiğine göre rüyasında birisi gelerek ona şu beyiti okumuş:

"Bir göz geceleyin rahatça nasıl uyuyabilir ki;

Hangi meclislerde konaklayacağını bilmediği halde?"

Ezdlilerden bir adamdan şöyle dediği rivâyet edilmiştir: Geceleyin uyumazdım. Bir gün gecenin son vakitlerinde uyudum. Rüyamda beraberlerinde elbiseler bulunan ve daha güzellerini göremediğim iki genç gördüm. Namaz kılan herkesin yanıbaşında durdular ve ona bir elbise giydirdiler. Sonra uyuyanların yanına vardılar, fakat onlara elbise giydirmediler. Onlara: Şu yanınızdaki elbiselerden bana da giydiriniz, dedim. Bana: Bunlar insanın üstüne giydiği elbiseler değildir. Bunlar yüce Allah'ın rızasıdır, namaz kılan herkesi bu rıza kuşatır.

Ebû Hallad'dan da şöyle dediği rivâyet edilmiştir: Bir arkadaşım bana şunu anlattı: Bir gece uyurken bana kıyâmet gösterildi. Kardeşlerimden birtakım kimseleri yüzleri aydınlanmış, renkleri parlamış ve üzerlerinde diğerlerinden farklı elbiseler giyinmiş gördüm. İnsanlar çıplakken nasıl olur da bunlar elbise giyinmişler, dedim. Bunların yüzleri niye bu kadar parlak, diğer insanların yüzleri niye böyle değişik? Birisi bana şöyle dedi: Elbiseli gördüğün kimseler ezan ile kamet arasında namaz kılanlardır. Yüzlerinin parıldamakta olduğunu gördüğün kimseler de seher vakitlerinde tevbe ve istiğfar edenler ile teheccüd namazı kılanlardır. Ben: Birtakım kimselerin de asil develer üzerinde olduğunu gördüm, dedim. Peki diğer insanlar yaya ve çıplak ayaklı iken bunlar ne diye binek üzerintledirler, diye sordum, bu şahıs bana şöyle dedi: Bunlar yüce Allah'a yakınlaşmak maksadıyla ayakları üzerinde dikilenler (namaz kılanlar)dir. Yüce Allah da bunun karşılığında onlara en hayırlı mükâfatı verdi. Rüyamda: Vay ibadet edenlere! Ne kadar şerefli bir makamları varmış, diye bağırdım ve korku içerisinde uyandım.

18

Seherlerde de onlar mağfiret dilerlerdi.

3- Seherlerde Mağfiret Dileyenler:

"Seherlerde de onlar mağfiret dilerlerdi." âyeti ikinci bir övgüdür.Yani onlar günahlarından ötürü mağfiret dilerlerdi. Bu açıklamayı el-Hasen yapmıştır. Seher duanın kabul edilmesi umulan bir vakittir. Buna dair açıklamalar daha önceden Al-i İmrân Sûresi'nde (3/17. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

İbn Ömer veMücahid dedi ki: Bunlar seher vaktinde namaz kılarlar, demektir. Namaza "istiğfar (mağfiret dilemek)" ismini vermişlerdi.

el-Hasen yüce Allah'ın:

"Onlar gecenin az bir bölümünde uyurlardı."

âyeti hakkında şu açıklamayı yapmıştır: Gecenin ilk vakitlerinden itibaren seher vaktine kadar namazlarını sürdürdüler, sonra da seher vaktinde Allah'tan mağfiret dilediler.

İbn Vehb dedi ki: Ayet ensar hakkındadır. Yani onlar Küba'dan sabahleyin gelir, Peygamber(sallallahü aleyhi ve sellem) mescidinde namaz kılarlardı.

İbn Vehb, İbn Lehia'dan, o Yezid b. Ebi Habib'den dediler ki: Onlar ensardan birtakım kimselere meyvelerini sulamak maksadıyla kovalarla su çeker ve meyvelerini sularlardı. Sonra az bir vakit uyurlar, sonra da gecenin bitimine kadar namaz kılarlardı.

ed-Dahhak: Maksat sabah namazıdır, demiştir. el-Ahnef b. Kays dedi ki: Ben amellerimi cennetliklerin amelleri ile karşılaştırdım, bir de baktım ki onlar bizleri çokça geride bırakmış, bizimle mesafeyi açmışlar. Onların amellerine ulaşamıyorum. "Onlar gecenin az bir bölümünde uyurlardı." Bu sefer amelimi cehennemliklerin amelleri ile karşılaştırdım. Onların hayırsız kimseler olduklarını gördüm. Allah'ın Kitabını, Rasûlünü, öldükten sonra dirilişi yalanlıyorlar. O bakımdan bizim aramızda konumu en hayırlı olan kimselerin, salih ameller işlemiş olmakla birlikte kötü, başka ameller de karıştırmış bir topluluk olduklarını gördüm.

19

Mallarında dilenenin ve yoksulun da bir hakkı vardır.

4- Maldaki Hak:

"Mallarında dilenenin ve yoksulun da bir hakkı vardır" âyeti üçüncü bir övgüdür.

Muhammed b. Şîrîn ve Katade dedi ki: Buradaki

"hak" farzolan zekattır. Bunun zekatın dışında kendisiyle akrabalık bağının gözetildiği yahut bir misafirin ağırlandığı yahut güçsüz bir kimsenin bineğin sırtında taşındığı yahut bir mahrumun ihtiyaçtan kurtarıldığı mal, olduğu da söylenmiştir. İbn Abbâs'ta böyle demiştir. Çünkü sûre Mekke'de inmiş, zekat ise Medine'de farz kılınmıştır.

İbnu'l-Arabî dedi ki: Bu âyet hakkında kuvvetli olan görüş onun zekata dair olduğudur. Çünkü yüce Allah el-Mearic Sûresi'nde:

"Onlar ki; mallarında bilinen bir hak vardır: Dilenene ve yoksula" (el-Mearic, 70/24-25) diye buyurmaktadır. "Bilinen hak" ise şeriatın miktarını, türünü ve zamanını belirlemiş olduğu zekattır, Bunun dışında olan haklara gelince -bu görüşü kabul edenlere göre- bu hak bilinen bir hak değildir. Zira bu hakkın miktarı, cinsi belli olmadığı gibi; zamanı da belirlenmemiştir.

5- Dilenen (Sail) ve Yoksul (Mahrum):

Yüce Allah'ın:

"Dilenenin ve yoksulun" âyetinde geçen

"dilenen: essail" fakirliğinden ötürü insanlardan dilenen kimsedir. Bu açıklamayı İbn Abbâs,Said b. el-Müseyyeb ve başkaları yapmıştır.

"Yoksul: mahrum" ise maldan yana mahrumiyet içerisinde olan kimse demektir. Bunun kimliğinin muayyen olarak tesbit edilmesi hususunda farklı görüşler vardır. İbn Abbâs,Said b. el-Müseyyeb ve başkaları şöyle demişlerdir: Yoksul (mahrum) İslamda kendisine ait ayrılmış payı bulunmayan kimse (el-muharef) demektir, Âişe (radıyallahü anha) da; "Yoksul bir kazanç sağlama imkanı bulunmayan(muharef) kişi demektir" demiştir.

"Muharef adam" sınırh ve yoksul kimse demektir. "Mübarek"in zıddıdır. Filan kişinin mÂişeti -âdeta rızkı kendisinden başka tarafa kaydırılmışcasına- zorlaştırılmış, daraltılmış" demektir.

Katade veez-Zühri: Mahrum, insanlardan bir şey istemeyen ve ihtiyacını bildirmeyen, iffetli davranan kimse demektir.

el-Hasen ve Muhammed b. el-Hanefiye dedi ki: Yoksul, ganimetin paylaştırılmasından sonra -ganimette payı olmaksızın- gelen kimse demektir. Rivâyet edildiğine göre Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) bir seriyye (küçük askeri birlik) göndermiş, bunlar bir takım ganimetler ele geçirmişlerdi. Ganimetin paylaştırılıp bitmesinden sonra bir topluluk geldi ve bunun üzerine şu:

"Mallarında... bir hakkı vardır"âyeti nazil oldu.

İkrime dedi ki: Yoksul, hiçbir malı kalmayan kimse demektir, Zeyd b. Eslem dedi ki: Mahsulleri yahut ekini ya da davarlarının yavruları musibete ve belaya uğramış kimse demektir. el-Kumzî dedi ki: Yoksul yok edici felaketin isabet ettiği kişidir. Daha sonra da yüce Allah'ın:

"Gerçekten bizler borca batırıldık. Daha doğrusu biz mahrum bırakıldık," (el-Vakıa 56, 66-67) âyetini okudu. Bunun bir benzeri de "bahçe sahipleri" kıssasında geçmektedir ki; onlar:

"Hayır, aksine biz mahrum bırakılanlarız." (el-Kalem, 68/27) demişlerdi.

Ebû Kilabe dedi ki; Yemamelilerden bir adamın bir malı vardı. Sel gelip malını götürdü. Arkadaşlarından bir adam: İşte bu mahrum(yoksul) kimsedir, ona bir pay ayırın, dedi.

Dünyalığı isteyip dünyanın kendisine sırt çevirdiği kimsedir, diye de açıklanmıştır. Bu açıklama aynı zamandaİbn Abbâs'tan da rivâyet edilmiştir.

Abdu'r-Rahmân b. Humeyd dedi ki: Yoksul(mahrum) kimse köle olan kimsedir. Kastın, köpek olduğu da söylenmiştir. Rivâyet edildiğine göreÖmer b. Abdu'l-Aziz Mekke'ye giderken yolda bir köpek yanına gelmiş. Ömer -Allah'ın rahmeti üzerine olsun- bir koyunun kolunu alarak onu köpeğe atmış ve: Mahrum(yoksul)un bu olduğunu söylerler, demiştir.

Yine denildiğine göre, yoksul neseben akraba olan kimseler arasından fakir oluşu sebebiyle nafakasının (kişi tarafından) verilmesi gereken kimsedir. Çünkü böyle bir kişi kendi kazanandan mahrum kalmış ve sonunda başkasına ait maldan nafakasının karşılanması İcab etmiştir.

İbn Vehb, Malik'ten şöyle dediğini rivâyet etmektedir: Yoksul, rızıktan mahrum bırakılan kimsedir. Bu güzel bir açıklamadır. Çünkü bütün görüşleri kapsamaktadır.

en-Nehaî dedi ki: Ergenlik çağına eriştiğimden bu yana yetmiş yıl geçti ve yoksul(mahrum)un kim olduğunu sorup duruyorum, fakat bugün onun kimliğini bildiğim kadar daha önceden bilmiş değilim. Bunu Şu'be,Âsım el-Ahvel'den, oen-Nehaî'den rivâyet etmiştir.

Yoksul (mahrum); dildeki asıl anlamıyla, alıkonulmuş, engellenmiş demek olup, men etmek, alıkoymak demek olan "hirman (mahrumiyet, mahrum kalmak)"den gelir. Alkame şöyle demiştir:

"Ganimet gününde ganimetten yiyecek bir şeyler verilen kimse

Enes'ten rivâyete göre Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)şöyle buyurmuştur; "Kıyâmet gününde fakirlerden dolayı zenginlerin vay haline! Rabbimiz bunlar senin bizim lehimize onların üzerine farz kıldığın haklarımızı bize vermeyerek zalimlik ettiler, diyecekler. Yüce Allah da şöyle buyuracaktır: İzzetim ve celalime yemin ederim ki, sizi yakınlaştıracağım, onları da azaplandıracağım." Daha sonra Rasûlullah(sallallahü aleyhi ve sellem):

"Mallarında dilenenin ve yoksulun da bir hakkı vardır" âyetini okudu. Bunu es-Sa'tebî zikretmektedir. Taberani, el-Mu'cemu's-Sağir; II, 13; Deylemi, Firdevs, IV, 292, 293.

 20

Yakînleri olanlar için yeryüzünde âyetler vardır.

Yüce Allah her iki kesimin durumunu sözkonusu ettikten sonra:

"Yakînleri olanlar için yeryüzünde âyetler vardır" âyeti ile yeryüzünde öldükten sonra diriltmeye ve mükellefleri hesaba çekmeye kadir oluşuna delalet eden alametlerin bulunduğunu açıklamaktadır. Çerçöp oluşundan sonra tekrar bitkinin yeşermesi, canlıların varlıklarını sürdürebilmeleri için bu bitkilerde gıda unsurunu takdir buyurması, yalanlayıcı ümmetlerin başına inen helakin etkilerini görebildikleri ülkelerde, topraklarda gezip dolaşmaları hep bu âyetler(delil ve belgeler) arasındadır.

"Yakînleri olanlar" da Rabblerinin vahdaniyetini, kendilerine gönderilmiş peygamberin doğruluğunu gerçek olarak bilen ve buna kesin olarak inanan kimselerdir. İşte bu belgelere yararlanıp onlar üzerinde düşünen kimseler onlar olduklarından dolayı yüce Allah özellikle onları sözkomısu etmektedir.

21

Kendi nefislerinizde de; artık görmez misiniz?

"Kendi nefislerinizde de; artık görmez misiniz?" âyetinin şu takdirde olduğu söylenmiştir: Yeryüzünde de, kendi nefislerinizde de yakînleri olanlar için âyetler vardır. Katade dedi ki: Âyetin anlamı şudur: Yeryüzünde yürüyen bir kimse bir çok âyetler(delil ve belgeler) ile ibretlik şeyler görür. Kendi nefsi hakkında düşünen kimse de yüce Allah'a ibadet etmek üzere yaratılmış olduğunu anlar.

İbnu'z-Zubeyr ile Mücahid dedi ki: Burada (nefislerdeki âyetlerden) kasıt, büyük ve küçük abdestin çıkış yollarıdır.

es-Saib b. Şerik dedi ki: İnsan tek bir yerden yer içer, fakat bunlar iki ayrı yerden çıkarlar. Bir kişi katıksız süt İçecek olsa yine ondan su ve kaba pislik çıkar. İşte nefisteki âyet budur.

İbn Zeyd dedi ki:Yani o sizi topraktan yarattı. Sizin için işitecek kulaklar, görecek gözler ve kalpler var etti.

"Sonra da beşer olup dağılmanız da onun âyetlerindendir." (er-Rum, 30/20)

es-Süddî:

"Kendi nefislerinizde de" hayatınızda, ölümünüzde yemeğinizin vücudunuza girip çıkmasında da (âyetler vardır) demektir, demiştir.

el-Hasen dedi ki: Gençlikten sonra yaşlanmakta, güçlü iken sonradan zayıflamakta, saçlarınız siyah iken ağarmasında... demektir.

Bir diğer açıklamaya göre anlamı şudur; Nefislerinizin nutfeden, sonra alakadan, sonra bir çiğnem etten, sonra et ve kemikten yaratılıp ve nihayet size ruhun üflenmesinde, dillerin, renklerin ve suretlerin değişmesinde ve buna benzer gizli ve açık daha başka âyetlerde(Allah'ın varlığına, birliğine, kudretine beigeler vardır.) Kalpler, kalplerde yer etmiş bulunan akıllar, kalplere mahsus mana ve çeşitli özellikler, diller, konuşma, harflerin çıkış yerleri, gözler, organlar ve diğer azalar ve bunların hepsinin yaratılış maksatlarına uygun faaliyette bulunmaları, eğilip bükülsünler diye azaların eklemler halinde düzenlenmiş olması, bunlardan herhangi birisinin felç olması, çalışamaması halinde acizliğin ortaya çıkması, azaların gevşemesi halinde güçsüzlüğün insan üzerine çöreklenmesi...

"Yaratanların en güzeli olan Allah'ın şanı ne yücedir!" (el-Mu'minun, 23/14)

"Artık görmez misiniz?" Bununla kudretinin kemalini bilmeleri için kalbin görmesi (basireti)ni kastetmektedir. Bunun aciz kimsenin başarılı olması, kararlı kimsenin ise mahrum bırakılması anlamında olduğu da söylenmiştir.

Derim ki: Sözü edilen bütün bu hususlar ibret almak noktasında kastedilen hususlardır. Bizler el-Bakara Sûresi'nde tevhid âyetinde (2/164. âyet, 14. başlıkta) küçük alem olan insanın bedeninde her ne varsa mutlaka büyük alemde de onun bir benzerinin bulunduğunu açıklamış ve yine orada aklını kullanıp düşünen kimselere yeterli gelecek kadarı ile ibret alınacak birtakım hususları sözkonusu etmiş bulunuyoruz.

22

Rızkınız ve vaad olunduğunuz semadadır.

"Rızkınız ve vaadolunduğunuz semadadır" âyeti hakkındaSaid b. Cübeyr ileed-Dahhak dedi ki: Burada

"rızık"tan kasıt, semadan inen yağmur ve kardır. Onunla ekinler biter ve diğer varlıklar hayat bulurlar.

Said b. Cübeyr dedi ki: Mevcut olan herbir pınar kardan meydana gelmiştir. el-Hasen'den rivâyete göre; o bulut gördü mü arkadaşlarına şöyle dermiş; Allah'a yemin ederim ki sizin rızkınız ondadır, fakat sizler günahlarınız sebebiyle ondan mahrum edilirsiniz.

Meani âlimleri dedi ki:

"Rızkınız... semadadır" âyeti rızkınız yağmurdadır, demektir. Yağmura sema denilmesinin sebebi onun semadan (yüksek yerden) inmesinden dolayıdır. Şair de şöyle demiştir:

"Sema (yağmur) bir kavmin toprağına düştü mü,

Biz de onu(n verimini davarlarımıza) otlatırız, isterse onlar buna kızsınlar."

İbn Keysan dedi ki: Sizin rızkınızı karşılamak, semanın Rabbine aittir, demektir. Bunun bir benzeri de yüce Allah'ın:

"Yeryüzünde yürüyüp de rızkı Allah'a ait olmayan hiçbir canlı yoktur." (Hud, 11/6) âyetidir.

Süfyan es-Sevrî dedi ki:

"Rızkınız.., semadadır" rızkınız semada Allah'ın nezdindedir, demektir. Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Rızkınızın takdiri semadadır. Orada size ait olduğu tesbit edilmiş olan her ne varsa Ana Kitab'ta yazılı bulunmaktadır.

Yine Süfyan'dan şöyle dediği rivâyet edilmiştir: Vasıl el-Ahdeb:

"Rızkınız... semadadır" âyetini okudu ve: Şu işe bakın, ben rızkımın semada olduğunu görüyorum, diğer taraftan kalkmış onu yeryüzünde arıyorum deyip, bir harabeye girdi. Orada üç gün kaldı, fakat eline hiçbir şey geçmedi. Üçüncü gün içinde taze hurma bulunan bir zembil görüverdi. Niyeti ondan daha güzel bir kardeşi vardı, o da onunla birlikte aynı mağaraya girdi. Bu sefer zembil birken iki oldu. Yüce Allah ölüm ile onları birbirinden ayırıncaya kadar onlar bu hallerinde devam ettiler.

İbn Muhaysın ve Mücahid

"Rızkınız... semadadır" anlamındaki âyeti "re" harfinden sonra elif ile: "Size rızık veren semadadır" diye okumuşlardır. Aynı şekilde sûrenin sonlarında bulunan (58. âyetin sonunu): " Şüphesiz Allah rızık verendir..." diye okumuşlardır.

"Ve vaadolunduğunuz" âyeti hakkında Mücahid dedi ki: Hayır ve şer türünden vaadolunduğunuz şeyler demektir. Başkası ise; özel olarak hayır türünden.,, demişlerdir. Özel olarak şer türünden, diye de söylenmiştir. Cennet diye de açıklanmıştır, ki bu açıklamaSüfyan b. Uyeyne'den nakledilmiştir.ed-Dahhak: Cennet ve cehennem olarak

"vaadolunduğunuz" diye açıklamıştır. İbn Şîrîn: Kıyâmete dair

"vaadolunduğunuz" diye açıklamıştır. er-Rabi de böyle demiştir.

23

Göğün ve yerin Rabbi hakkı için; o sizin konuştuğunuz gibi kesin bir gerçektir.

"Göğün ve yerin Rabbi hakkı için o sizin konuştuğunuz gibi kesin bir gerçektir" âyeti ile yüce Allah onlara haber vermiş olduğu ölümden sonra dirilişin, semada rızkı yaratmasının gerçeğini daha da pekiştirmekte ve bunun gerçeğin kendisi olduğuna yemin ettikten sonra;

"O sizin konuştuğunuz gibi..."diyerek bunu daha da pekiştirmektedir.

Diğer duyular arasından konuşmayı özellikle sözkonusu etmesi diğer duyu organları hakkında -aynada görülmek gibi- benzeyişin sözkonusu olması, safranın baskın' gelmesi ve benzeri hallerde tat almanın imkansız olması, kulakta uğultu ve tınlamanın hissedilmesi gibi kusurların arız olmasından dolayıdır. Konuşma ise bundan azadedir. Yankı ileri sürüterek bu açıklamaya itiraz edilemez. Çünkü yankı ancak konuşan bir kimsenin herhangi bir karışıklık şaibesi olmaksızın konuşmasının gerçekleşmesinden sonra meydana gelir. Kimi hukema şöyle demiştir: Nasıl ki her insan kendi kendisine konuşabiliyor ve başkasının diliyle konuşmasına imkan bulunmuyor ise; aynı şekilde her insan ancak kendi rızkını yer, başkasının rızkını yemesine imkan yoktur.

el-Hasen dedi ki: Bana ulaştığına göre Allah'ın peygamberi(salat ve selam ona) şöyle buyurmuştur: "Rabbleri kendilerine kendi zatı adına yemin ettiği halde, kendisini tasdik etmeyen bir topluluğu Allah kahretsin. Çünkü yüce Allah:

"Göğün ve yerin Rabbi hakkı için... O kesin bir gerçektir" diye buyuruyor." Taberi, Tüfür, XXVI, 206;İbn Kesîr, Tefsir, IV, 236; Rivâyet, görüldüğü gibi mürseldir.

el-Esmaî dedi ki: Bir keresinde Basra mescidinden dönüyordum. Bu vakıayı nisbeten daha muhtasar bir şekilde: Beyhaki, Şuabu'l-Îman, II, 116; Münavi, Feyzu'l-Kadir, IV, 229'da zikretmektedir. Devesi üzerinde kılıcını kuşanmış, yayrelinde, kaba görünüşlü, eti kurumuş bir bedevi ile karşılaştım. Bana yaklaştı, selam verdi ve: Bu adam kimlerden? diye sordu. Ben: Asmaoğullarındanım, dedim. el-Esmaî dedikleri sen misin, diye sordu, ben evet dedim. Nereden geliyorsun? dedi. Ben: İçinde Rahmânın kelamının okunduğu yerden geldim, dedim. O: Peki Rahmân'in öyle insanların okuduğu bir kelamı var mı ki dedi, ben evet dedim. Bana: Ondan bir şeyler oku, dedi. Ben de ona:

"Yemin olsun tozutup savuranlara"âyetinden itibaren:

"Rızkınız ve vaadolunduğunuz semadadır" âyetine kadar okudum. Bu sefer; Ey Esmaî bu kadar yeter, dedi. Sonra devesine doğrulup gitti, devesini kesti, derisi ile beraber onu parçaladı. Bunu dağıtmak üzere bana yardımcı ol, dedi. Giden gelene onu dağıttık, sonra kılıcını ve yayını tutup kırdı ve onları yükün altına yerleştirdi. Çöle doğru gitti, giderken de:

"Rızkınız ve vaadolunduğunuz semadadır" âyetini okuyordu. Bundan dolayı kendime kızdım ve kendimi kınadım. Daha sonra (Harun) er-Reşid ile birlikte haccettim. Tavaf esnasında cılız bir ses duydum. Dönüp baktığımda o bedevi Arabi gördüm. Oldukça zayıflamış, rengi sararmış, solmuştu. Bana selam verdi, elimi tuttu ve dedi ki: Bana Rahmân'ın sözünü oku deyip, Makam’ın arkasında oturmamı istedi. Ben de ona:

"Yemin olsun tozutup savuranlara"âyetlerini okudum ve nihayet yüce Allah'ın:

"Rızkınız ve vaadolunduğunuz semadadır" âyetini okudum. Bu sefer bedevi: Yemin olsun, Rahmân'ın bize vaadettiğinin gerçek olduğunu gördük, dedi. Sonra: Daha başka bir şey var mı? diye sordu. Ben: Evet dedim. Şanı yüce Allah:

"Göğün ve yerin Rabbi hakkı İçin o sizin konuştuğunuz gibi kesin bir gerçektir" diye buyuruyor, dedim. Bu sefer bedevi bir çığlık atarak: Subhanallah dedi. O celil olan Allah'ı yemin edecek kadar kim kızdırdı? Onlar söylediği sözü tasdik etmiyorlar mı ki sonunda yemin etmek zorunda kaldı? Bu sözlerini üç defa tekrarladı ve bununla birlikte canını teslim etti,

Yezid b. Mersed dedi ki: Bir adam hiçbir şeyin bulunmadığı bir yerde aç kaldı. Allah'ım, vaadettiğin rızkını bana gönder, dedi. Hiçbir şey yemediği ve içmediği halde karnı doydu ve susuzluğu gitti.

Ebû Said el-Hudri’den dedi ki: Peygamber(sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu:"Sizden herhangi bir kimse rızkından kaçacak olursa, ölüm onun arkasından gittiği gibi rızkı da arkasından gider." Deylemi, Firdevs, IH, 361; İbn Adiy, el-Kamil, VI. 19da bu hadisi kaydettikten sonra ravilerinden Fudayl b. Merzuk hakkında: "Hasen hadisleri vardır. Ravi olarak sakıncası olmadığını umarım" demektedir. Bu hadisi senediyle es-Sa'lebî zikretmiştir.

İbn Mace'nin Sünen 'inde de Halid'in iki oğlu Habbe ve Seva'dan, dediler ki: Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın huzuruna -bir şeyler yaparken- girdik. Bu işinde ona yardımcı olduk, şöyle buyurdu: "Başlarınız hareket ettikçe rızıktan yana ümitsiz olmayınız. Çünkü kişi annesinden üzerinde herhangi bir kabuk (elbise) bulunmaksızın, kızarmış bir ten ile dünyaya gelir, sonra Allah onu rızıklandırır." İbn Mace, II, 1394, Ahmed b. Ebi Bekir, Misbahu’l-Zucace, IV, 226; Taberani, Kebir, VII, 137; Beyhaki, Şuabu'l Îman II, 119.

Rivâyet edildiğine göre bedevilerden bir topluluk bir ekin ektiler. Fakat o ekin bir afete maruz kaldı. Bundan dolayı üzüldüler. Yanlarına bedevi bir kadın geldi ve: Sizi ne diye başlarınızı önünüze eğmiş, kalpleriniz daralmış görüyorum? Halbuki o bizim Rabbimizdir ve bizim halimizi bilir. Rızkımızı vermek O'nun işidir. O dilediği zaman, dilediği gibi onu bize gönderir, dedi. Sonra şu beyitleri okumaya koyuldu:

"Denizin dibinde sağlamca çakılmış bir kaya bulunsa,

Sağır (hiçbir deliği yok) birbirinin içine girmiş ve her tarafı dümdüz olsa.

Allah'ın yarattığı bir canın da rızkı bulunsa, çatlar bu kaya.

Ta ki bu cana içindeki herşeyi verinceye kadar.

Yahutta onun gideceği yol yedi sema arasında olsa;

Elbette Allah ona doğru yükselmeyi kolaylaştıracaktır.

Ta ki Levh(-i Mahfuz'da) ona ayrılmış payını elde edinceye kadar,

Eğer elde etmemiş ise; mutlaka ona ulaşacaktır."

Derim ki: Eş'arilerin, elçilerini Peygamber(sallallahü aleyhi ve sellem)'a gönderdikleri vakit başlarından geçen olay da bu anlamdadır. Elçileri yüce Allah'ın:

"Yeryüzünde yürüyüp de rızkı Allah'a ait olmayan hiçbir canlı yoktur." (Hud, 11/6) âyetini işitince geri dönüp Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) ile konuşmayarak: Eş'ariler Allah için hayvanlardan daha değersiz değildirler, demişti. Tirmızıel-Hakim, Neoadiru'l-Usıd, III, 35. Biz bunu Hud Sûresi 'nde (sözü geçen âyetin tefsirinde) zikretmiş bulunuyoruz. Lukman da:

"Oğulcuğum! Eğer sen bir kaya içindeveya göklerde... ve yaptığın hardal tanesi ağırlınca dahi olsa Allah onu getirir." (Lukman, 31/16) dediği nakledilmiştir. Bu daha önce Lukman Sûresi'nde geçmiş bulunmaktadır. Bu hususa dair yeterli açıklamalarımızı: "Kamu'l-Hırsi bi'z-Zühdi ve'l-Kanaa" adlı eserimizde zikretmiş bulunuyoruz. Yüce Allah'a hamdolsun.

İşte herhangi bir şaibenin katılmadığı gerçek tevekkül ile kalbin Rabbin dışındaki herşeyden büsbütün boşaltılması bu demektir. Yüce Allah bu hali bize ihsan etsin, lütuf ve keremiyle kendisinden başkasına da bizleri muhtaç kılmasın.

"O sizin konuştuğunuz gibi kesin bir gerçektir" âyetindeki: " Gibi" genel olarak nasb ile okunmuştur ve takdirindedir. O halde; "kef" harfinin hazfedilin esi takdiri üzere nasbedilmistir. Ondan sonra gelen; ise zaiddir. Bu açıklamayı bazı Kûfeliler yapmıştır. ez-Zeccâc ileel-Ferrâ'' da şöyle demiştir: Bunun rekid olarak nasbedilmesi de mümkündür. " Senin konuşman gibi bu bir gerdektir" demek olur. Bu haliyle hazfedilmiş bir mastarın sıfatı gibidir.Sîbeveyh'in görüşüne göre, bu i'rab açısından mütemekkin olmayan bir lâfza izafe edilmesi halinde olduğu gibi; mebni(feth üzere) gelmiştir.(U) te'kid içim zaiddir.

el-Mazinî dedi ki;

"Gibi" lâfzı O ile birlikte aynı şey konumundadır. Esre üzere bina edilmesi bundan dolayıdır. Ebû Ubeyd veEbû Hatim de bunu tercih etmişlerdir.(el-Mazmî) dedi ki: Çünkü Araplar arasından: lâfzını her zaman için nasb edenler vardır. "Bana senin gibi bir adam dedi ki" derken de: "Senin gibi bir adama uğradım" derken de bu lâfız nasb ile kullanılır. Bu durumda: "Gibi" lâfzı mana itibariyle: gibidir.

Ebû Bekr, Hamza,el-Kisaî ve el-A'meş;

"Kesin bir gerçektir" lâfzının sıfatı olarak ref ile (ötreli) okumuşlardır. Çünkü bu lâfız marifeye izafe edilse dahi nekredir. Zira benzer şeyler arasında benzerliğin sözkonusu olduğu ve bundan sonra gelen eşyanın çokluğu dolayısıyla muzaf olmak gibi bir özelliği bulunmamaktadır.

"Gibi" lâfzı; "(........): Sîzin" lâfzına muzaf olup ise zaiddir. Ondan sonraki lafızla birlikte mastar konumunda olmaz. Zira onunla birlikte mastar anlamını vereceği bir fiil bulunmamaktadır. Diğer taraftan:

"Bir gerçektir" âyetinden bedel olması da mümkündür.

24

İbrahim'in şerefli kılınmış konuklarının haberi sana geldi mi?

"İbrahim'in şerefli kılınmış konuklarının haberi sana geldi mi?" âyeti ileyüce Allah, İbrahim(aleyhisselâm)'ın kıssasını -Lut kavmine yaptığı gibi-âyetlerinİ yalanlayanları helâk etmiş olduğunu, bu vesile ile açıklasın diye zikretmiş bulunmaktadır.

"Sana geldi mi?" "âyeti sana gelmedi mi?" demektir. "mi" lâfzının ".-.mistir" anlamında olduğu da söylenmiştir.

Yüce Allah'ın:

"İnsan üzerinden uzun bir süre geçti mi (geçmiştir, geçmiş bulunuyor.)" (el-İnsan, 76/1) âyetine benzemektedir.

İbrahim (aleyhisselâm)'ın konukları hakkında açıklamalar daha önce Hud Sûresi (11/69. âyet ve devamının tefsirinde) ile el-Hicr Sûresi'nde(15/15. âyet ve devamının tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

"Şerefli kılınmış" âyeti, Allah nezdinde şerefli kılınmış demektir. Buna delil de yüce Allah'ın:

"Bilakis onlar mükerrem(şerefli kılınmış) kullardır." (el-Enbiya, 21/26) âyetidir. İbn Abbâs dedi ki:Cebrâîl, Mikail ve İsrafil adlı melekleri kastetmektedir. Osman b. Haşin ise bunlara Refail (hepsine selam olsun) adlı meleği de ilave eder.

Muhammed b. Ka'b dedi ki: Cebrâîl ile beraberinde dokuz melek idiler. Atâ ve bir topluluk: BunlarCebrâîl, Mikail ve beraberlerinde bir melek daha olmak üzere üç melek idiler.

İbn Abbâs dedi ki: Onları

"şerefli kılınmış: mükerrem" diye nitelendirmesi korkmamaları ve dehşete kapamamalarından dolayıdır.

Mücahid dedi ki: Onlara

"şerefli kılınmış" ismini vermesi, İbrahim (aleyhisselâm)'ın kendilerine bizzat hizmet etmesinden dolayıdır.

Abdu'l-Vehhab dedi ki: Ali b. Iyad bana dedi ki: Evimde helva var. Hakkında ne dersin? Ben: Onun hakkında güzeldir demekten başka bir şey diyemiyorum, dedim. O halde beraber gidelim, dedi. Eve girdim, kölesine seslendi, kölesi orada yoktu. Bir de ne göreyim? Beraberinde güğüm, leğen ve omuzunda mendil ile geldi. Ben: İnna lillah ve inna ileyhi raciun dedim. Ey Ebû'l-Hasan keşke durumun böyle olduğunu bilseydim. (Bunu yapmazdım), dedim. Bana: Yavaş ol dedi. Sen bizim yanımızda mükerrem (şerefli kılınmış) birisisin. Mükerrem olana da bizzat hizmet edilir. Sen yüce Allah'ın:

"İbrahim'in şerefli kılınmış(mükerrem) konuklarının haberi sana geldi mi?"âyetine bir baksana!

25

Hani yanına girdiklerinde: "Selam" demişlerdi. O da: "Selam" demişti. "Tanımadık bir topluluk..."

"Hani yanına girdiklerinde: Selam demişlerdi." Bu âyet, daha önce el-Hicr Sûresi'nde (15/52. âyet ve tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

"O da: Selam demişti." Yani o da: "aleyküm selam" demişti. Âyetin; isim bir selamdır, yahut benim size verdiğim cevab da selamdır, anlamında olması da mümkündür. Kûfeliler -Âsım dışında- "sin" harfi esreli olarak(........) diye okumuşlardır.

"Tanımadık bir topluluk!" Yani siz tanımadığım bir topluluksunuz. Yabancısınız, sizi tanımıyoruz, demektir. Bir açıklamaya göre o, kendilerini insan suretinden başka bir şekilde ve daha önce tanıdığı melek suretinden başka şekilde gördüğünden onları tanıyamadı, bu sebebten:

"Tanımadık bir topluluk" dedi.

Bir diğer açıklamaya göre; Onları tanımayışının sebebi, İzin istemeksizin yanına girdiklerinden dolayı olmuştu. Ebû'l-Aliye dedi ki: O dönemde ve o topraklarda onların selam vermelerini hayretle karşılamıştı. Onlardan korktu diye de açıklanmıştır. Nitekim bir kimseden korktuğunu anlatmak için: Ondan korktum" denilir. Şair de şöyle demiştir:

"Benden korktu (çekindi, tanımadı); halbuki onun

Olaylar arasından çekindiği, ağaran saçlar ile alnımın dökülen perçeminden başkası değildir."

26

Hemen ailesine gidip semiz bir buzağı getiriverdi.

"Hemen ailesine gidip..." âyeti hakkında ez-Zeccâc dedi ki: Ailesine doğru yöneldi, demektir. Buna dair açıklamalar daha önceden es-Saffat Sûresi'nde (37/91- âyetin tefsirinde) bu (lâfız) geçmiş bulunmaktadır. "İstedi" anlamında denilir, " Ne istiyorsun, ne arıyorsun" demektir. "Gizlice o şeye meyletti, ona yöneldi" demektir. Bu açıklamalara göre; ile aynı anlamda iki ayrı söyleyiştir.

"Semiz bir buzağı getiriverdi."Yani misafirlerine Hud Sûresi'nde de belirtildiği gibi, kızartmış olduğu bir buzağı getiriverdi:

"Ve vakit geçirmeden kızartılmış bir buzağıyı getirdi." (Hud, 11/69)

Denildiğine göre misafirleri kendilerine yemek hazırlamak istediğini farketmesinler diye İbrahim (aleyhisselâm) misafirlerinden gizlenircesine evine gitmişti.

27

Onu önlerine yaklaştırıp: "Yemez misiniz?" dedi.

"Onu" buzağıyı

"önlerine yaklaştırıp yemez misiniz, dedi." Katade dedi ki: İbrahim (aleyhisselâm)'ın malının tamamı inek türünden idi. Onlara semiz bir buzağı seçmesi ise, misafirlerine ileri derecedeki ikramından ötürü idi.

Kimi şivelerde: " Buzağı" lâfzının "koyun" anlamında olduğu da söylenmiştir. Bunu da el-Kuşeyrî zikretmiştir. es-Sıhah'te şöyle demektedir: Buzağı ineğin yavrusudur."da aynı şeydir, çoğulu: ...diye gelir, dişisi de ...diye gelir. Bu açıklama Ebû'l-Cerrah'dan nakledilmiştir ise "buzağısı olan inek" demektir aynı zamanda Rabialılara mensub bir kabilenin adıdır.

28

İçinde onlardan gizli bir korku duydu. "Korkma!" dediler ve ona çok bilgili bir oğul müjdesini verdiler.

"İçinde onlardan gizli bir korku duydu." Kalbinde onlardan bir korku hissetti, demektir. Onun getirdiği yemekten yememeleri üzerine içinde böyle bir korku gizledi, diye de açıklanmıştır. Çünkü bir kimsenin yemeğinden yiyen birkişi, yemeğinden yediği kimseden yana kendisini güvenlik içerisinde hisseder.

Amr b. Dinar dedi ki: Melekler Biz bedelini ödemedikçe yemek yemeyiz, dediler. İbrahim: Yiyin, bedelini de ödeyin, deyince, onlar: Bedeli nedir? diye sordular. O da: Yediğiniz vakit Allah'ın ismini anarak yersiniz, bitirdiğinizde de O'na hamdedersiniz, dedi. Biri diğerine bakıp: İşte bundan dolayı Allah seni Halili(candan dostu) edinmiştir, dediler. Bu husus daha önce Hud Sûresi'nde geçmiş bulunmaktadır.

İbrahim (aleyhisselâm)'ın korktuğunu görünce:

"Korkma" dediler. Ona kendilerinin Allah'ın melekleri ve elçileri olduğunu bildirdiler

"ve ona" eşi Sara'dan doğacak

"çok bilgili bir oğul müjdesini verdiler."

Denildiğine göre ona melek olduklarını haber verdiklerinde onların doğru söylediklerini kabul etmedi. Bu sefer Allah'a dua ettiler ve bunun üzerine (yüce Allah) kendilerine ikram ettiği buzağıyı canlandırdı.

Avn b. Ebi Şeddad’ın rivâyet ettiğine göre; Cibril kanadıyla buzağıyı sıvazladı. O da kalkıp yürüdü ve annesine yetişti, O sırada buzağının anası da henüz orada bulunuyordu.

"Çok bilgili: alim" vasfı ergenlik yaşına ulaştıktan sonra Allah'ı ve dinini bilen kimselerden olması demektir. Cumhûr'un kanaatine göre doğacağı müjdelenen kişi İshak (aleyhisselâm)'dır. Tek başına Mücahid ise, o İsmail'dir, demiştir, ancak bu görüşün pek değeri yoktur. Çünkü yüce Allah:

"Ve ona... İshak'ı müjdeledik."(es-Saffat, 37/112) diye buyurmaktadır. Bu ise açık bir nastır.

29

Bunun üzerine hanımı feryad ile yönelip yüzüne vurdu ve: "Kısır bir kocakarı..." dedi.

"Bunun üzerine hanımı feryad ile yönelip..." İbn Abbâs ve başkalarından rivâyete göre çığlık atarak bağırıp demektir. " Kapının çıkardığı ses (gıcırtısı)" ifadesi de buradan gelmektedir. İkrime veKatade dedi ki: Bu çıkarılan inilti ve ağlamadır. Hanımının "yönelmesi" bir yerden bir yere yönelmek şeklinde değildi.el-Ferrâ'' dedi ki: Bu bir kimsenin “Bana sövüp saymaya yöneldi" demesine benzer. Bana sayıp sövmeye koyuldu, demektir.

"Hanımı feryad ile yönelip" tabirinin bir grub kadın ile birlikte; meleklerin sözünü duydu, anlamına geldiği de söylenmiştir. el-Cevherî dedi ki: "Bağırmak ve çığlık atmak" demektir. Aynı zamanda topluluk anlamına geldiği gibi üzüntü ve benzeri şeylerden dolayı duyulan sıkıntı, anlamına da gelir. İmruu’l-Kays dedi ki:

"Onu (o yaban ineklerinin) önde gidenlerine kavuşturdu

Arkada kalanları ise topluluk içerisinde oldukları halde dağılmadılar."

Bu beyitte, bu lâfız her üç manaya(topluluk, çığlık ve ses) da gelebilmektedir.

" Aşırı sıcak" demektir.

Sara müjdeyi işitince

"yüzüne vurdu" . Yani kadınların hayret ettikleri zamanda adetleri üzere elini yüzüne vurdu. Bu açıklamayı Süfyan-ı Sevrî ve başkaları yapmıştır. İbn Abbâs dedi ki:

"Yüzüne vurdu" yani elinin avucu ile yüzünü kapattı. Çünkü: (........)'ın asıl anlamı vurmaktır. "Onu vurdu, dövdü" anlamındadır. Recez vezninde de şair şöyle demiştir:

"Ey vurulup da yere düşen turna kuşu..."

Bu mısradan sonra; "yere düşen' anlamını verdiğimiz lâfza dair yarım satırlık bir ibare, anlam itibariyle tercümede yer aldığından, ayrıca tercüme edilmemiştir.

"Ve: Kısır bir kocakarı... dedi."âyeti, kısır bir kocakarı hiç doğurur mu? demektir. ez-Zeccâc dedi ki: Ben kısır bir kocakarıyım, o halde nasıl doğurabilirim? dedi, demektir. Nitekim bir başka yerde:

"Vay halime.' Ben kocamış bir kadın... iken ben mi doğuracak mışım?" (Hud, 11/72) dediği zikredilmektedir.

30

Dediler ki: "Bu böyledir. Rabbin buyurmuştur. Şüphesiz ki O, hakim olandır, herşeyi en iyi bilendir."

"Dediler ki: Bu böyledir." Yani durum, bizim sana söylediğimiz ve haber verdiğimiz gibidir,

"Rabbin buyurmuştur." Bunda hiçbir şüphen olmasın.

Ona verilen bu müjde ile doğum arasında bir senelik süre geçmiştir. Sara bundan önce kısırdı. Doksandokuz yaşında iken doğum yaptı. İbrahim (aleyhisselâm) da o sırada yüz yaşında idi. Bu husus daha önceden geçmişti.

"Şüpnesiz ki o" yaptığı işlerinde sonsuz hikmetler bulunan

"Hakim olandır. Herşeyi" ve yarattıklarının maslahatlarını

"en iyi bilendir."

 

 

 

 

Ana Sayfa (Kur'an-ı Kerim) Aynı Pencere

Geri

 

(T :  M : 1273  H : 671)

 

KURTUBÎ TEFSÎRİ - (TÜRKÇE)

 

MÂLİKÎ

 

İleri

Sayfayı Büyüterek Aynı Pencerede Aç