73

Ey İnsanlar! Bir misal verildi, onu iyice dinleyin. Allah'tan başka kendilerini çağırdığınız putların hepsi -bu İş için bir araya toplansalar dahi- şüphesiz bir sinek bile yaratamazlar. Sinek onlardan bir şey alsa, bunu dahi ondan geri alacak güçleri olmaz. İsteyen de âciz, istenen de.

"Ey İnsanlar! Bir misal verildi, onu İyice dinleyin" âyeti daha önce geçen:

"Onlar Allah'ı bırakıp, O'nun haklarında bir delil indirmediği... şeylere ibadet ederler"(71. âyet) âyeti ile alakalıdır.

Yüce Allah'ın:

"Bir misal verildi" diye buyurması, yüce Allah'ın onlara karşı misaller vermek suretiyle getirmiş olduğu delillerin onlar tarafından daha iyi kavranılabilir oluşundan dolayıdır.

Verilen misal nerededir? diye sorulacak olursa, buna iki türlü cevap verilmiştir:

1- el-Ahfeş dedi ki: Burada misat diye bir şey yoktur. Anlam şudur: Onlar Allah'a bir misal vermişlerdir, onların söylediklerine kulak veriniz. Yani kâfirler, yüce Allah'a, O'ndan başkasına ibadet etmekle misal göstermiş oldular. Sanki şöyle buyurulmuş gibidir: Onlar Bana ibadet hususunda başkalarını Bana benzettiler, şimdi bu benzetmenin haberine kulak veriniz, dinleyiniz.

2- el-Kutebî'nin şu sözü buna cevap teşkil etmektedir: Âyetin anlamı şöyledir: Ey İnsanlar! Bir sinek dahi yaratacak gücü olmayan ve eğer bu sinek kendilerinden bir şey alacak olursa, onu kendilerinden kurtaramayacak durumdaki ilâhlara İbadet edenlerin misali şudur...

en-Nehhâs da der ki: Âyetin anlamı şudur: Aziz ve celil olan Allah kendisinden başka ibadet edilen varlıklara misal vermiştir. en-Nehhâs dedi ki: Bu, bu hususta yapılan açıklamaların en güzelidir. Yani yüce Allah sizin ve mabudlarınızın neye benzediğini şöylece açıklamıştır: "Allah'tan başka çağırdığınız putların hepsi..."

Kıraat âlimleri genel olarak: "Çağırdığınız" anlamında; şeklinde "te" harfi ile okumuşlardır. es-Sülemî,Ebû'l-Âl-iyye ve Ya'kub ise "çağırdıklarının" anlamını verecek şekilde "ya" ile okumuşlardır. Maksat, onların Allah'tan başka tapındıkları putlardır. Ka'be'nin etrafında olan bu putlar üç yüz altmış tane idi. Kastedilenlerin, onları yüce Allah'a itaat etmekten alıkoyan ileri gelenleri oldukları söylendiği gibi; yüce Allah'a isyana kendilerini iten şeytanların kastedildiği de söylenmiştir: Ancak birincisi daha doğrudur.

"Bu iş için bir araya toplansalar dahi- şüphesiz bir sinek bile yaratamazlar." Sinek (ez-zübâb) erkeği ve dişisi için aynen kullanılan bir isimdir.

Bunun azlık çoğulu; şeklinde, çokluk çoğulu da; şeklinde gelir. Tıpkı; Karga, kargalar kelimesi gibi. Sineğe bu ismin veriliş sebebi ise çokça hareket etmesinden dolayıdır.

el-Cevherî der ki: ez-Zübâb (sinek)in ne olduğu bilinmektedir. Tekili; şeklinde gelir, denilmez. ise kendisi ile sineğin kovalandığı araç demektir. ise develerin dişlerinin keskin tarafı, kılıcın kendisi ile vurulan keskin tarafı; gözün bebeği; da borcun geri kalan kısmı demektir. Günün geriye pek az bir bölümünün kaldığını anlatmak üzere de; denilir. Hareket etmek; İse havada asılı bir şeyin hareket etmesi demektir. " Gidip, gelmesi dolayısıyla zekerin adıdır." Nitekim hadiste; " Her kim zekerinin şerrinden korunursa..."İbnul-Esîr, en-Nikâye, II, 154. denilmektedir. Bu,yani hadisteki bu kullanım,el-Cevherî'nin söz konusu etmediği bir husustur.

"Sinek onlardan bir şey alsa, bunu dahi ondan geri alacak güçleri olmaz." (Geri alacak güç anlamı verilen:) el-istinkâz ve inkâz; kurtarmak demektir. İbn Abbâs der ki: Onlar putlarını zaferan ile sıvarlardı. Daha sonra bu zaferan kurur, sinek gelir ve onlardan bir şeyler götürürdü. es-Süddî dedi ki: Putların önüne yemekler koyarlardı, o yemeklere sinekler konar ve o yemeklerden yerdi.

"İsteyen de âciz, İstenen de."Denildiğine göre burada isteyen putlar, istenenler de sineklerdir, aksi de söylenmiştir. Bir diğer açıklamaya göre isteyen puta ibadet eden, istenen de puttur. İsteyen bu puttan yakınlaşmayı dilemektedir, put da kendisinden istenendir.

"Sinek onlardan bir şey alsa" ifadesi ile, sineğin onları sokarken sabır ve tahammüllerini ortadan kaldıracak ve vakarlarını koruyacak imkânını bırakmayacak şekilde, bedenlerine acı vermesinin kastedildiği söylenmiştir.

Özellikle sineğin zikrediliş sebebi, sahip olduğu dört Özellik dolayısıyla -dır. Hakirliği, güçsüzlüğü, tiksinti verişi ve çokça bulunması. Canlıların en zayıf ve en hakirinin durumu bu olduğuna ve Allah'tan başka tapındıkları varlık, onun gibi bir varlık yaratamayacaklarına, eziyetini önleyemeyeceklerine göre; peki bu tapındıkları varlıklar nasıl mabud ve kendilerine itaat olunan rabbler olabilirler? Bu, en güçlü delillerden ve en açık belgelerdendir.

74

Onlar Allah'ı gereği gibi tanıyamadılar. Muhakkak Allah güçlüdür, Azizdir.

"Onlar Allah'ı gereği gibi tanıyamadılar." Hakkı İle O'nun azametini anla mayamadılar, çünkü onlar bu putları O'na ortak bellediler. Buna dair açıklamalar daha önceden el-En'âm Sûresi'nde (6/91. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

"Muhakkak Allah güçlüdür, Azizdir."Buna dair açıklamalar da önceden geçmiştir.

75

Allah, meleklerden ve insanlardan rasûller seçer. Muhakkak Allah herşeyi İşitendir, herşeyi görendir.

"Allah, meleklerden ve İnsanlardan rasûller seçer." Yüce Allah sûreyi, Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem)ı risaletini tebliğ etmek üzere seçtiğini beyan ederek sona erdirmektedir. Yani O'nun, Muhammed'i peygamber olarak göndermesi daha önce benzeri görülmedik bir iş değildir.

Denildiğine göre; el-Velid b. el-Muğire'nin: Zikir(Kur'ân-ı Kerîm) aramızdan ona mı indirildi, demesi üzerine bu âyet-i kerîme nazil olmuş ve peygamber gönderilecek şahsın seçiminin yüce Allah'a ait olduğunu bildirmiştir.

"Muhakkak Allah her şeyi" kullarının sözlerini

"işitendir. Herşeyİ" insanlar arasından risaleti için kimi seçeceğini de

"görendir."

76

Onların önceden yaptıklarını da, yapacaklarını da bilir. Bütün işler ancak Allah'a döndürülür.

"Onların önceden yaptıklarını da, yapacaklarını da bilir." Bu da Yasîn Sûresi'ndeki şu âyeti andırmaktadır:

"Muhakkak Biz, ölüleri diriltiriz. Onların önden gönderdiklerini de, geride bıraktıklarını da yazarız." (Yâsîn, 36/12)

"Bütün işler ancak Allah'a döndürülür."

77

Ey îman edenler! Rükû edin, secde edin, Rabbinize ibadet edin. Hayır işleyin ki, kurtuluşa eresiniz.

"Ey îman edenler! Rükû' edin, secde edin." Sûrenin baş taraflarında bu sûrede iki secde bulunmak meziyetine sahip olduğuna dair açıklamalar geçmiş bulunmaktadır. Ancak Malik ve Ebû Hanîfe'nin görüşüne göre bu ikinci secde azimet yoluyla yapılması istenen bir secde değildir. Çünkü burada rükû' ve sücûd birlikte zikredilmiştir ve bundan maksat farz olan namazdır. Özellikle rükû ve sucûdun söz konusu edilmesi, namazın şerefini dile getirmektir. Rükû ve sucuda dair geniş açıklamalar daha önceden el-Bakara Sûresi'nde (2/43. âyet, 5-11. başlıklarda) geçmiş bulunmaktadır. Hamd yalnız Allah'adır.

"Rabbinize İbadet edin." Yani Onun emirlerine uyun.

"Hayır işleyin ki kurtuluşa eresiniz." Yüce Allah, daha başka bir çok yerde vacib (farz) olduğu sahih olarak sabit olmuş farzların dışındaki amelleri de âyetle teşvik etmektedir.

78

Allah (yolun)da da hakkıyla cihad edin. Sizi O seçti, dinde size güçlük vermedi. Atanız İbrahim'in milletine (uyunuz.) Önceden de bu(Kur'ân)'da da sizi "müslüman" diye o adlandırdı. Ta ki Rasûl size şahîd olsun, siz de İnsanlara karşı şahidlik edesiniz. İmdi namazı dosdoğru kılın, zekâtı verin ve Allah'a güvenin. Mevlânız O'dur. O, ne iyi ve ne güzel mevlâ, ne iyi ve ne güzel yardımcıdır!

"Allah (yolun)da da hakkıyla cihad edin." Bu âyetle kâfirlere karşı cihad kastedilmiştir, denildiği gibi; yüce Allah'ın vermiş olduğu bütün emirleri yerine getirmek ve bütün yasakladıklarından uzak durmaya İşaret olduğu da söylenmiştir. Yani nefislerinize karşı Allah'a itaat etmek, nefislerinizi hevalardan uzak tutmak uğrunda cihad ediniz. Vesveselerini reddetmek suretiyle şeytana karşı cihad ediniz. Zulümlerini reddetmek uğrunda zâlimlere karşı cihad ediniz. Küfürlerini bertaraf etmek için de kâfirlere karşı cihad ediniz.

İbn Atiyye dedi ki: Mukâtil dedi ki: Bu âyet-i kerîme yüce Allah'ın:

"O halde gücünüzün yettiği kadar Allah'tan korkun." (et-Teğâbun, 65/16) âyeti ile nesh olunmuştur. Hibetullah da böyle demiştir: Yüce Allah'ın:

"Hakkıyla cihad edin" âyeti ile diğer âyet-i kerîmedeki:

"Allah'tan nasıl korkmak lazım geliyorsa, öylece korkun."(Âl-i İmrân, 3/102) âyeti, verilen bu gibi emirlerde güç yetirilebilinen dereceye hafifletilmek suretiyle neshedilmiştir. Ancak burada bir neshin varlığını kabul etmeye ihtiyaç da yoktur. Çünkü zaten başından beri hükümden kastedilen de budur. Çünkü "hakkıyla cihad edin" âyeti sizi zora koşmayacak kadarıyla cihad edin, demektir,

Said b. el-Müseyyeb'in de rivâyetine göre Resûlüllah(sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Dininizin en hayırlı olanı, en kolay olanıdır,"Müsned, IV, 338, V, 32

Ebû Ca'fer en-Nehhâs dedi ki: Bu âyet, hakkında neshin câiz olmayacağı âyetlerdendir, çünkü bu(radıyallahü anhdaki hüküm) İnsan üzerine farzdır. Nitekim Hayve b. Şureyh de, Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)a ref ederek şöyle buyurduğunu rivâyet etmektedir: "Mücahid, aziz ve celil olan Allah için nefsine karşı cihad eden kimsedir. "Tirmizî, Fedâilu'l-Cihâd 2; Müsned, VI, 20-22.

Yine Ebû Galib'in Ebû Umame'den rivâyet ettiğine göre bir adam Peygamber(sallallahü aleyhi ve sellem)a birinci cemrenin yakınında: Hangi cihad daha faziletlidir!? diye sormuş ve ona cevap vermemiştir. Sonra ikinci cemre yanında da ona sormuş, yine cevap vermemiş. Sonra Akabe cemresinin yanında ona sorunca, Peygamber(sallallahü aleyhi ve sellem): "Soru soran nerede?" diye buyurunca, adam: İşte ben buradayım, demiştir. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) da: "Zalim bir yöneticinin huzurunda söylenecek hak (adaletli) bir sözdür" diye buyurmuştur. Müsned, V, 251, 256. Aynı manayı vurgulayan başka rivâyetler: Ebû Dâvûd, Melâhim 17;Nesâî, Bey'at 37;İbn Mâce, Fiten 20;Müsned, II!, 19. 61, IV, 314, 315.

"Sizi O seçti." Dinini korumak ve emrine bağlanmak için sizi seçen O'dur. Bu da mücahede emrini te'kid etmektedir. Yani üzerinize cihad etmek farzdır, zira bunun için sizi seçen Allah'tır,

Yüce Allah'ın:

"Dinde size güçlük vermedi" âyeti ile ilgili açıklamalarımızı üç bağlık halinde sunacağız:

1- Güçlük:

Yüce Allah'ın

"güçlük" âyeti darlık demektir. Buna dair açıklamalar daha önceden el-En'âm Sûresi'nde (6/125. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır. Bu âyet-i kerîme bir çok ahkâm ile yakından ilgilidir. Bu da yüce Allah'ın bu ümmete vermiş olduğu Özelliklerdendir. Ma'mer,Katade'den şöyle dediğini rivâyet etmektedir: Bir peygamber olması müstesna kimseye verilmemiş üç özellik bu ümmete verilmiştir. Peygamber'e: Git, senin için bir güçlük, darlık yoktur, denilirdi. Bu ümmete de: "Dinde size güçlük vermedi" diye buyurulmuştur. Herbir peygamber ümmetine karşı şahittir. Bu ümmete de:

"İnsanlara karşı şahidler olasınız diye..." (el-Bakara, 2/143) denilmiştir. Peygamber'e: İste, istediğin sana verilecektir denilirdi. Bu ümmete de:

"Bana dua edin ki ben de duanızı kabul edeyim." (el-Mu'min, 40/60) diye buyurulmuştur.

2- Kaldırılan Güçlüğün Mahiyeti:

İlim adamları yüce Allah'ın kaldırmış olduğu bu güçlüğün mahiyeti hususunda farklı görüşlere sahiptirler.İkrime dedi ki: Bu, helâl kılınan hanımlardan ikişer, üçer ve dörder nikâhlamak ile sahip olunan cariyelerdir.

Maksat namazın kısaltılması, yolcununorucunu açabilmesi, başka türlüsüne gücü yetmeyen kimsenin ima ile namaz kılması, kör, topal, hasta, gazaya çıkmak için gerekli harcamaları bulamayan fakir, borçlu, anne-babası bulunan kimselerden cihad yükümlülüğünün kaldırılması ve İsrailoğulları üzerinde bulunan ağır yüklerin kaldırılmasıdır. Bu hususların pek çoğuna dair geniş açıklamalar daha önceden (meselâ; el-Bakara, 2/143, 286. âyetler, el-A'râf, 7/157. âyetin tefsiri) geçmiş bulunmaktadır.

İbn Abbâs'tan veHasan-ı Basrî'den rivâyet edildiğine göre bu husus ramazan orucunu bitirmek, kurban bayramı birinci gününü tesbit etmek ve oruca başlamak için hilâlleri (kasıt olmaksızın) daha önce veya daha sonra görmüş kabul etmek hakkındadır. Mesela, müslüman cemaat, zülhicce hilâlinin görüldüğünü tesbit etmek hususunda yanılacak olup da Arefe gününden bir gün önce vakfe yaparlarsa, yahut ta kurban bayramı birinci günü vakfede bulunurlarsa, bu onlar için yeterli gelir. Bu hususta bizim "el-Muktebes fi Şerhi Muvatta’i Muliki'bni Enes" adlı eserimizde açıkladığımız üzere görüş ayrılıkları da vardır.

Bizim sözünü ettiğimiz ise bu hususta sahih olan açıklamalardır. Ramazan sonu oruç açmak ve kurban kesmek de böyledir. ÇünküHammâd b. Zeyd, Eyyub'dan, o Muhammed b. el-Munkedir'den, onun da Ebû Hüreyre'den rivâyetine göre Ebû Hüreyre şöyle demiştir:Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: "Sizin oruç açmanız, oruç açtığınız gündür. Kurban gününüz de kurban kestiğiniz gündür,"Bu hadisi Ebû Dâvûd veDârakutnî rivâyet etmiş olupc Ebû Dâvûd, Savm 5;Tirmizî, Savm 11;İbn Mâce, Siyam 9;Dârakutnî, II, 163lâfzı da zikrettiğimiz şekildedir.

Bunun anlamı da şudur: İçtihadınız ile nasıl tesbit ederseniz size herhangi bir vebal ve zorluk söz konusu olmaksızın öyledir.

Hadis İmâmlarının rivâyetine göre; Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)a kurban günü bazı hususlara dair sorular sorulmuş, ona kişinin unutabileceği yahut ta bir takım işleri öne alınıp, bazılarının sonraya bırakılmasına dair bilinmeyen bazı hususlar ve benzerleri hakkında kendisine ne kadar soru sorulduysa, mutlaka: "Yap, bir vebal yoktur" diye cevap vermiştir. Buhâri, Um 23, 24; Hacc 125, 131; Müslim, Hacc 327, 331; Ebû Dâvûd, Menâsik 78, 87;Tirmizî, Hacc 45, 76;İbn Mâce, Menâsik 74; Ebû, Dâvûd, Menâsik 65; Muvatta’, Menâsik 242;Müsned, II. 159, 160T 192..., III, 326, 3B5

3- Zorluğun Kaldırılması Kimler Hakkında Söz Konusudur?

İlim adamları derler ki: Zorluğun kaldırılması ancak şeriatın gösterdiği yol üzere dosdoğru yürüyen kimseler içindir. Talancılar, hırsızlar ve bir takım hadleri gerektiren suç işlemiş olanlar için ise zorluk vardır. Onlar zaten dinden uzaklaşmakla bu zorluğu kendi aleyhlerine tesbit etmiş oluyorlar. Şeriatte Allah yolunda bir tek kişinin iki kişinin karşısında sebat etmekle mükellef tutulmasından daha büyük bir zorluk yoktur. Ancak sağlam bir yakın ve mükemmel bir azim ile birlikte olması halinde bu, hiç de zor olmaz.

"Atanız İbrahim'in milletine,"ez-Zeccâc der ki: Ataniz İbrahim'in milletine uyunuz, demektir.el-Ferrâ' da "millet" kelimesi başta gelmesi gereken "kef (benzetme edatı)"nın hazfedildiği takdirine göredir. Sanki; "Milleti gibi (olun)" denilmiş gibidir.

Sizler babanızın yaptığı hayır işleri yapınız, anlamında olduğu da söylenmiştir. Burada fiil kelimesi (yapınız) emri "millet" kelimesi yerine kullanılmış olmaktadır.

İbrahim bütün Arapların atasıdır.

Burada hitabın bütün müslümanlara yönelik olduğu da söylenmiştir. Her ne kadar bütün müslümanlar onun soyundan gelen çocukları değilse bile İbrahim (aleyhisselâm)ın müslümanlar nezdindeki saygınlığı, tıpkı evladı nezdinde babanın saygınlığı gibi oluşundandır.

"Önceden de bunda sizi müslüman diye o adlandırdı." İbn Zeyd ile el-Hasen dedi ki: Buradaki "o" zamiri İbrahim'e racidir, yani Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)dan önce size müslümanlar diye ad veren odur.

"Bunda" da şu demektir: Yani onun hükmü gereğince Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem)a tabi olan muslümandır. İbn Zeyd dedi ki: İşte bu âyet,yüce Allah'ın:

"Rabbimiz, ikimizi de Sana teslim olmuş kimselerden kıl. Soyumuzdan da yalnız Sana itaat eden müslüman bir ümmet var et" (el-Bakara, 2/128) âyeti ile aynı anlamdadır.

en-Nehhâs dedi ki: Bu görüş ümmetin ileri gelen (ilim adam)lerinin görüşüne muhaliftir. Çünkü Ali b. Ebi Talha'nın,İbn Abbâs'tan rivâyetine göre o şöyle demiştir: Daha önceden size müslümanlar ismini veren aziz ve celil olan Allah'tır. Yani hem daha önceki kitaplarda, hem de bu Kur'ân-ı Kerîm'de size bu ismi O, vermiştir. Bu açıklamayıMücahid ve başkaları da yapmıştır.

"Ta ki Rasûl size" size tebliğ ettiğine dair "şahit olsun. Siz de insanlara karşı" resullerin kendilerine tebliğ ettiklerine dair

"şahitlik edesiniz." Nitekim daha önceden el-Bakara Sûresi'nde(2/143. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

"İmdi namazı dosdoğru kılın, zekâtı verin ve Allah'a güvenin. Mevlâ'nız O'dur. O, ne İyi ve ne güzel mevlâ, ne İyi ve ne güzel yardımcıdır!" Bu âyete dair yeterli açıklamalar da daha önceden Mesela el-Bakara, 2/3. âyet, 4. başlık ve devamı; 2/43. âyet, 1-4. haslıklar; Al-i İmrân, 3/101. âyet... geçmiş bulunmaktadır.

Âlemlerin Rabbi Allah'a hamdolsun.