3. ÜÇÜNCÜ BÂB: İ’RAB

ÜÇÜNCÜ BÂB İ’RAB HAKKINDADIR.

(Arabçada, âmilin icabına göre, cümledeki kelimelerin sonlarının değişmesine i’rab denir.)

İ’rab, ya hareke ile olur, ya harf ile olur, ya da hazif ile olur.

Hareke üçtür: Damme = ötüre, fetha = üstün, kesra = esire’dir. Harf ise dörttür: (.......) dur. Hazif de üçtür ve fiile hastır. Yani hazf ile i’rab ancak fiillerde olur.

Hâzif üçtür, demiştik:

1- Harekenin hazfi

2- Kelimenin sonunu hazf (yani atmak, düşürmek),

3- Nun’un hazfidir.

İ’rabın hepsi on tanedir. (Bunu bir şema ile şöyle gösterebiliriz):

...........................

Çünkü i’rab ya sırf hareke iledir. Ya da sırf harfler iledir. Bu ikisi yalnız isme mahsustur. Veya i’rab, ya hazif ile beraber hareke ile olur, ya da hazif ile beraber harfler ile olur, ki bu ikisi de fiile mahsustur.

3-1- HAREKE İLE İ’RAB

1- SIRF HAREKE İLE İRAB (2) KISIMDIR:

1- Tam i’rab: Bunun refi hali, damme = ötüre, nasb hali fetha = üstün, cerr hali de kesre = esire ile olur. Bu tam i’rab: Müfred munsarıf ve cemi’ mükesser munsarıflar da olur. ( Müfred munsarıfa) Ör:

Refi’ hali: ....... = Resul bize geldi.

Nasb hali: ....... = Biz, Resulü tasdik ettik.

Cerr hali: ....... = Biz Resule inandık.

Cemi mükesser munsarıfa örnek:

Refi’ hali: ... = Gökten kitaplar indi

Nasb hali: ....... = Biz kitapları tasdik ettik.

Cerr hali: ......... = Biz kitablara inandık.

(Munsarıfın ta’rifi: Cerri ve tenvini kabul eden, aynı zamanda Lam-ı ta’rifi alabilen isimlerdir. Gayr-ı munsarıf da bunun tersinedir.)

2- Nakıs i’rab: Bu da iki kısımdır.

a) Refi’ hali ötüre, nasb ve cerr hali üstün iledir. Bu, gayrı munsarıf olan kelimelerde olur. Ör:

Refi’ hali: ......... =

Nasb hali:....=

Cerr hali: ....... =

b) Refi’ hali ötüre ile, nasb ve cerr hali esire iledir. Bu da cemi’ müennes salimlerde olur. Ör:

Refi’ hali: ......... = Bize mu’cizeler geldi.

Nasb hali:.........= Biz mu’cizeleri tasdik ettik.

Cerr hali: .........= Biz mu’cizelere inandık.

3-2- HARFLE İ’RAB

2- SIRF HARFLER İLE İRAB (2) KISIMDIR:

1- Tam i’rab: Bunun refi’ hali vav, nasb hali elif, cerr hali de “ya” ile olur. Bu, harfler ile tam i’rab, mütekellim ya’sından başka bir zamire, mükebber müfred olarak muzaf olan, illetli altı isimde olur. Bu isimler şunlardır:

…... = Onun bâbası …... = Onun av. Yeri

…... = Onun kardeşi ......= Mal sahibi

…... = Onun hısmı …... = Onun ağzı.

Örnek:

Refi’ hali : … = Kasım’ın bâbasını tasdik ettik.

Cerr hali: ….. = Kasım’ın bâbasına inandık.

2- Nakıs i’rab: Bu da iki kısımdır:

a) Refi’ hali “vav” nasb ve cerr hali “ya” iledir. Bu nakıs i’rab, cemi müzekker salimlerde ve (….) ve (....) ile kardeşlerinde olur. Ör:

Refi’ hali: …... = Bize Resuller geldi.

Nasb hali: …...= Biz Resulleri tasdik ettik.

Cerr hali: …...= Biz, Resullere inandık.

b) Refi’ hali elif, nasb ve cerr hali “ya” iledir. Bu, tensiyede ve (....) kelimesinde ve bir zamire muzaf olan (....) kelimesinde olur: Ör:

Refi’ hali: ......... = “Bize ikisi geldi, yani Kitab ve sünnet.”

Nasb hali: …..= “Biz ikisine tabi olduk.”

Cerr Hali: …... = “Biz iki ile amel ettik.”

3-3- HAZİF İLE İ’RAB

3- HAZİF İLE BERABER HAREKELER İLE İ’RAB

Bu sadece tam i’rab olur. Ve iki kısma ayrılır:

1- Refi’ hali ötüre, nasb hali üstün, cezm hali de harekenin hazfi (= düşürülmesi, atılması) iledir.

Bu, son harfi sahih olan ve sonuna da bir zamir bitişmeyen müzari fiilde olur. Ör: .........= “Şefaat olunmamızı ve mahrum edilmememizi severim.” ( Birinci fiilin sonu ötüre, ikincisinin sonu üstündür. Üçüncü fiilde ise, son harfin harekesi hazf edilmiştir.)

2- Refi’ hali ötüre, nasb hali üstün, cezm hali de son harfinin hazfi (= düşürülmesi) iledir. Bu, sonu illetli olan ve sonuna zamir bitişmeyen müzari’ fiilde olur. Ör: ....... = “Bizi afv etmesini ve bizi ateşe atmamasını, Allahü teâlâ’ya dua eder (dileriz).”

Ref’ hali …....

Nasb hali …….

Cezm hali ……..

3-4- HAZF İLE BERABER HARFLE İ’RAB

4- HAZF İLE BERABER HARFLERLE İ’RAB

Bu da ancak nakıs i’rab olur. Sonuna (nun)dan başka bir zamir bitişen müzari’ fiil de olur. Bunun ref’ hali nun ile, nasb ve cezm hali de (nun)’ un hazfi (=düşürülmesi) iledir. Ör: …... =Ref’ hali:…... = “Veliler ve alimler kıyamet günü şefaat ederler.”

Nasb hali: …... = “Bize şefaat etmelerini dileriz.”

Cezm hali:…... = “Bizden yüz çevirmemelerini (dileriz).”

Sonra, eğer i’rab lafızda görünürse, ona lafzî i’rab, adı verilir. Nitekim yukarıda zikredilen misallerde olduğu gibi. Eğer lafızda görünmeyip lafzın sonunda takdir edilirse, ona takdiri i’rab adı verilir. Eğer, hem lafızda görünmez ve hem de lafzın sonunda takdir edilmezse, bu da mahalli (yani yerinde gizli olan) i’rab adı verilir. Ör: ….... = “Hayır ancak O’nun yönünden gelen zata (= Allâh’a) tevekkül ettik.” gibi.

SON