BEŞİNCİ BAB

103

Soru: Ecvef fiil mütekellimde nasıl üç harfli olur?

Cevap: (…………..) fiilindeki o merfu muttasıl zamirdir. Fiile ittisali şiddetli oluşundan fiilden bir cüz kabul edilmiş, sakin fiilin bir harfi olmuştur. Bu sebep le sarfiyyun bir cüz kabul edilmiş, sanki fiilin bir harfi olmuştur. Bu sebeple sarfiyyun üzellikle mütekellimi cümle olduğu halde mazi fiil diye isimlendirimiştir.

Soru: (…………..) fiilinden (…………..) zamirdir. Zamirler ise isimdir. Burada zamir olan (…………..) neden harf diye isimlendi?

Cevap: o istilahta zamir olup harf değilsede lugatta harftir Burada (…………..) lugat manası kastedilerek harf diye isimlendi.

Soru: Aslı (…………..) şeklinde masdar olan (…………..) kelimesinde niçin bazılarına göre kalb caiz olur?

Cevap: Ziyade tahfif kasdıyla kalb caiz olmuştur. Ör.:

(…………..) (…………..)

Bu kelimenin aslı (…………..) ve (…………..) dir. Ibni Abbas (RA) bu lugat Yemen kabilesinden Harisin lugatıdır, buyurmuştur.

Soru: lllet harfi sakin mâkabli meftuh olursa ilâl olmaz demişfiniz. Peki aslı (…………..) olan (…………..) fiilinde nasıl ilâl oldu?

Cevap: (…………..) fiiline tabi olarak ilâl oldu. Bu fiilin aslı (…………..) idi, vav fiilin sonunda olup mâkabli esre olduğundan ye'ye çevrildi. Sonra da ötre ye'nin üzerine ağır (…………..) eldiğinden hazfedildi.

Soru: Mazi fiil sâbık (Önce geçen) , muzari fiil lâhık (sonra gelen) olduğundan lâhık için illet olamaz. Mazinin muzariye uyması muhaldir. Burada neden mazi fiil muzari fiile tabi oldu, bu tabi olmaktan maksat nedir?

Cevap: Burada ittibadan (uymaktan) maksat ıttıradtır. (babın bir düzende olması) Mesela ifal babından olan muzari fiilin nefsi mütekellim vahdesi (…………..) şeklindedir. Bunun aslı (…………..) idi, bu fiilden hemze hazfedilince bir düzende olsun diye (…………..) ve (…………..) gibi diğerlerinde de hemze hazfedilmiştir. Bunun fibi muzari fiilde vav'ın ilâli mümkünse mazide de aynı konumda gelen vav'ın ilâlinin mümkün olup muzariye tabi olması kabul edilmiştir. Zira mazi ile muzari, fiil olmakta birleştiklerinden onlardan birinde ilâl olunca diğerinde de olur. Bu sebeple muzari fiil olan (…………..) ya tabi olarak mazi fiil olan (…………..) fiiiinde de ıttırad (düzen) olması için ilâl yapılmıştır.

İllet Harfi ve İ’lâl

Soru: (…………..) harfi ne zaman sakin ile ilâl olur?

Cevap: Aşağıda sayılacak şartlardan biri gerçekleşirse illet harfi sukun ile ilâl olur. Bu şartlardan biri nefy olursa ilâl olmaz:

1- İllet harfi fiilde veya fiil vezninde gelen bir isimde yer alırsa,

2- İllet harfinin harekesi aslı olursa,

3-Mokablinde sukun hükmünde fetha olmazsa,

4-Kelime manasında ıddırap (hareket) bulunmazsa,

5-llâl yapıldığında iki ilâl içtima etmediği takdirde,

6-Muzaride illet harfinin ötreli olması luzum etmezse,

7-Asla delaleti terketmezse.

Soru: (…………..) ve (…………..) kelimeleri hangi şarta göre ilâl oldu?

Cevap: (…………..) nin aslı (…………..) dir, (…………..) in aslı (…………..) dür. Bu iki kelimeden (…………..) de fiil vezninde olan bir isim olduklarından kendilerinde birinci şart bulunduğu için ilâl oldular.

Soru (…………..) kelimeleri fiil ve fiil vezninde gelen bir isim olmadıkları halde nasıl ilâl oldular?

Cevap: (…………..) kelimesi müfredi olan (…………..) kelimesine tabi olarak ilâl oldu. Aslı (…………..) idi, vav harekeli makabli meksur olduğundan ye'ye çevrilerek (…………..) şekline girdi. (…………..) kelimesi fiili olan (…………..) ye tabi' olarak ilâl oldu. (…………..) kelimesinin aslı (…………..) idi, müfredi (…………..) olup vav'ı sakin olma bakımmdan (…………..) kelimesinin elifine benzediğinden müfredinin vav'ına tabi olarak ilâl oldu.

Niçin İ’lâl Olmadi

Soru: (…………..) kelimeleri neden ilâl olmadılar?

Cevap: Üç şeyden dolayı ilâl olmadılar:

1-Kendilerinde birinci şart olan fiil veya fiil vezninde olan bir isim olma şartını bulundurmadıklarından,

2-Kendilerinde tenis alameti olduğundan,

3-Asla delalet etmeleri gerektiğinden.

(…………..) nin aslı ye'li diğerlerinin ise vav'lıdır, ilâl olsalardı hangisi vav'lı hangisi 'yeli bilinmezdi.

Soru: (…………..) niçin ilâl olmadı?

Cevap: Bu cümlede ilkinci şart bulunmamaktadır. (…………..) kelimesinin aslı (…………..) idi. Vav ile lamı tarif olmak üzere iki sakin içtima ettiğinden bunu önlemek için vav arizi olarak harekelendi. Bu sebeple de vav'ın harekesi asli değil ariz olduğundan ilâl olmadı.

Soru: (…………..) ve (…………..) kelimeleri neden ilâl olmadı?

Cevap: (…………..) kelimesindeki ayın harfinin sukunu aslı olan (…………..) kelimesindeki ayın harfinin sukunu hükmünde, (…………..) kelimesindeki te harfinin sukunu da (…………..) kelimesindeki elif harfinin sukunu hükmündedir. Bu sebeple de her iki kelimedeki vav makablinde sukun hükmünde fetha olduğu için kendilerinde üçüncü şartı bulundurmadıklarından ilâl olmadı.

Soru: (…………..) kelimesi neden ilâl olmadı?

Cevap: Kelime manasında ıddırap (hareket) olduğundan dördüncü şartı, sonuna elif ve nun eklenerek fiil vezninden çıkmasıyla da birinci şartı bulundurmadığından ilâl olmadı.

Soru: (…………..) kelimesinde asılda ıddırap yoktur, neden ilâl olmadı?

Cevap: (…………..) kelimesi üzerine hamledildiğinden. Zira (…………..) kelimesi hayatın zıttıdır. Bu sebeple ilâl olmadı.

Soru: (…………..) neden ilâl olmadı?

Cevap: (…………..) nın aslı (…………..) idi. ye elif'e çevrilerek ilâl oldu. İki ilâlin ictima etmemesi gerektiğinden vav ilâl olmadı, yani kendisinde beşince şartın bulunmamasından dolayı vav elif'e çevrilmedi.

Soru: (…………..) fiilinde vav neden ilâl olmadı?

Cevap: Müfred mazisi olan (…………..) fiiline hamlen vav ilâl olmadı. Zira tesniye müfredin fer'idir, fer asıl üzere ilâl olmadı.

Soru: (…………..) fiili niçin ilâl olmadı?

Cevap: Kendisinde altıncı şartı bulundurmadığından, yani (…………..) de olduğu gibi maziye tabi olarak muzaride de illet harfininin ötrelenmesi gerekmesin diye ilâl olmadı. Zira mazinin ilâli müstakbelinde ilâlini gerektirir. ye üzerine ötre ağır olduğundan bu onların kelamlarında reddolunmuştur.

Soru: (…………..) niçin ilâl olmadı?

Cevap: Kendisinde yedinci şartı bulundurmadığından o da asla delaleti terk etmemektir. Yani (…………..) kelimesindeki vav elif'e çevrilse (…………..) nin vav'lı mı yoksa ye'li mi olduğu bilinmezdi. Vav'lı olursa kısas manasında ye'li olursa kayd (…………..) manasında olur. Dolayısıyla (…………..) denilince bundan av mı kısas mı kasdediiiyor bilinmezdi. Bu sebeple asla delalet etsin diye vav ilâl olmadı.

Soru: (…………..) nın aslı nedir?

Cevap: (…………..) nın aslı (…………..) idi, ye üzerine esre ağır olduğundan hazıf ile (…………..) oldu, ye sakin makabli mazmum olduğundan vav'a çevrilerek (…………..) oldu, ye'nin ilâlinde asıl olan onu sakin kılıp makablinin harekesini onun cinsinden kılmıştır. Bu kelimede de ye'nin sakini hafif olsun diye makabli esrelenerek (…………..) olması daha fasihtir.

Soru: (…………..) kelimesinde vav üstün, makabli meksur olduğundan ilâl olarak (…………..) şeklinde ye'ye çevrildi. Aynı durumda olan (…………..) kelimesinde neden ilâl olmadı?

Cevap: (…………..) kelimesinde vav üzerindeki fethanın ağır olması ve makablindeki esrenin ye'yi istemesi sebebiyle hafiflik için ilâl oldu. Ancak (…………..) vezni üzere gelen (…………..) kelimesi hareke bakımından (…………..) kelimesine uysa da fiilden müştak ve filil vezninden gelen bir isim olmadığından hafiflik için ilâl olmadı. Şayet (…………..) kelimesi gibi fiil vezninden gelen bir isim olsaydı ilâl olurdu.

Soru: Evcefi vavi de ecvefi yayi gibi midir?

Cevap: Evet, mesela meçhul siga üzerine olan (…………..) de vav'ın harekesi kaf'a nakledilip sakin olduktan sonra vav olarak kalması da harekesi yok olduğu için ye'ye çevrilmesi de caizdir.

İ’lâl Niçin Yapılır?

Soru: llâl niçin yapılır?

Cevap: İlâl:

1 - Fiil ağır ise (…………..) gibi,

2-Fiilden müştak ise (…………..) gibi,

3-Fiil vezninden gleen isim ise (…………..) gibi tahfif için (hafifletmek maksadıyla) yapılır.

Soru: (…………..) fiilinde ilâl oldu da (…………..) de niçin ilâl olmadı?

Cevap: (…………..) fiilinde önce vav harekesi makabline verilince sakin oldu, sonra bu arız sukunun yumuşaması ve makablindeki üstünün elif'i istemesi sebebiyle elife çevrildi. (…………..) de ise vav'ın sukunu arız değil asli olduğundan ilâl olmadı, zira sarfcılar illet harfinin tabiatının zayıf olmasıyla harekesini hazfettiler, sonra da makablindeki harekeye uygun bir harfe yani makabli meftuh ise elif'e, mazmum ise vav'a, meksur ise ye'ye çevirdiler ki ilâl ile tam hafiflik hasıl olsun. Çünkü illet harfinin sukunu arızdır. Arız ise yok gibidir, şayet illet harfinin sukunu asli olursa-sukunu asli hafif olduğundan ilâl yapılmaz, harekesi baki kalır (…………..) gibi.

Soru: İllet harfi harekeli makabli sahih sakin harf ise harekesini makabline nakl etmek gerekir, demiştiniz, (…………..) ve (…………..) kelimeleri niçin ilâl olmadı?

Cevap: (…………..) ve (…………..) deki vav ile ye ilâl yapılsa (…………..) ve (…………..) şeklinde olur, muzarinin mütekellim vahdesi ile karışır, bu karışıklığı def için vav ile ye sahih kılınarak ilâl olmadı.

Soru: (…………..) kelimesinden iki kelime kastediliyor, neden cemi sigasıyla geldi?

Cevap: Bunda iki vecih var:

1-Cemi söylendi tesniye murad edildi. Allahu Teâla'nın (…………..) ( (…………..) sözünde geçen (…………..) şeklinde tesniye iken cemi olarak geldi.

2-Elif lam cemiye dahil olunca cemi manası izale olur ve müfrede de şumullu olur. Ör.: (…………..) 'kadınlarla evlenmeyeceğim diye yemin eden kimse bir veya iki kadınla evlenirse yeminini bozmuş olur.

Soru: (…………..) neden ilâl olmadı?

Cevap: (…………..) kelimesinin manası 'küçük nehir' demektir. Vav ilhak için olduğundan ilhak ibtal olmasın diye sahih kılınıp ilâl olmadı. Şayet ilâl olsaydı mülhakın bih'in misali üzere olmazdı. Zira mülhak da mülhakın bihde aslı olan harfin mukabilinde bir harf ziyade ediiir.

Ör.: Mülhakın bih (…………..) cemisi

Mülhak (…………..) cemisi (…………..)

Soru: (…………..) neden ilâl olmadı?

Cevap: Aslı (…………..) dir. İkinci vav'ın harekesi birinci vav'a nakledilse elif'e çevrilmesi ve yine aynı ilâl ile ikinci vav'ında elife çevrilmesi gerektiğinden yani ikinci ilâl birinci ilâlin gerçekleşmesinden sonra gerekli olduğundan ilâl içinde ilâl luzum etmesin diye ilâl olmadı. Şayet ilâl olsaydı bir kelimenin içinde iki ilâl içtima etmiş olacaktı.

Soru: (…………..) kelimesinde ye harekeli makabli sahih sakin harf olduğu halde neden ilâl olmadı?

Cevap: Murebin sonu merfu, mensup, mecrur bütün halierde sakin olması gerekmesin diye sahih kılınarak ilâl olmadı. Veya bu kelimede muarref lam'ı ra'ya mahrecinin yakınlığından dolayı idgam edilmesiyle hafiflik temin edilmiş olunduğundan idgam ile ilâl içtima etmesin diye ilâl caiz olmadı. Zünkü ilâlden maksat hafifliktir. Bu da idgamla hasıl oldu.

Soru: (…………..) neden ilâl olmadı?

Cevap: (…………..) 'küçük iğne' (…………..) 'büyük iğne' demek olup (…………..) kelimesinde iki sakinin ictimaı lüzum etmesin diye ilâl olmadığından ona tabi olarak (…………..) kelimesi de ilâl olmadı.

Soru: lctimai sakineyn olduğu halde (…………..) kelimesi niçin (…………..) oldu?

Cevap: (…………..) kelimesi sülasi aslı olan (…………..) fiiline tabi olarak ilâl oldu, aslı (…………..) idi. Vav'ın harekesi kaf'a nakledilerek elif'e çevrildi. Vav'dan çevrilen elif ve masdar elif (…………..) olmak üzere iki sakin harf biraraya gelince vav hazfoldu. Vav'dan bedel ahirine bir 'tei' masradiye getirilerek (…………..) oldu.

Neden Fiiline Tabi Olmadı

Soru: (…………..) kelimesi (…………..) nin masdarıdır, neden fiili olan flil ye tabi olmadı, masdarlar ilâlde fiiline tabi olmazmı?

Cevap: Evet masdarlar ilâlde fiiline tabi olur. (…………..) (…………..) de olduğu gibi (…………..) kelimesi de (…………..) nin masdarıdır. Fiili olan (…………..) vasıtasıyla (…………..) ye tabi olmuştur. Yani önce (…………..) füli sülasi aşlı olan (…………..) fiiline tabi olarak ilâl oldu. Şöyleki (…………..) nin aslı (…………..) idi vav'ın harekesi kaf'a nakledilince elif'e çevrilerek (…………..) şeklinde oldu, sonra da (…………..) ye tabi ölarak masdarı olan (…………..) kelimesi ilâl oldu.

Soru: (…………..) kelimesi neden sülasi aslı olan (…………..) fiiline tabi olarak ilâl olmadı?

Cevap: (…………..) kelimesi ne sülasi aslı olan (…………..) fiiline tabi olarak (…………..) ilâl olma sebebi ile, rübai aslı olan (…………..) fiiline tabi ofarak ilâl olmama sebebi ictima etti, ilâl olmama sebebi daha kuvvetli olduğundan o tercih olundu çünkü (…………..) ile (…………..) in kardeşliği kuvvetlidir. Yani (…………..) nin masdarıdır, ona tabi olarak ilâl olmadı.

Soru: (…………..) sülasi aslı olan (…………..) fiiline tabi olarak ilâl oldu. (…………..) neden sülasi aslı (…………..) ye tabi olarak ilâl olmadı?

Cevap: Daha önce geçtiği üzere (…………..) kelimesinde ilâl içinde (…………..) ilâl luzum etmesin diye ilâl yapılmadı. Bu sebeple (…………..) ilâl konusunda (…………..) ye hamdedilmedi Masdarı olan (…………..) de (…………..) ye tabi olduğundan ilâl olmadı, (…………..) ise (…………..) ilâl konusunda nin hilafına (…………..) ye hamledilmiştir. Bir şey asıl üzere tabi olursa onun fer'i olur. Dolayısıyla (…………..) nin ilâli asıl değil febaiyetledir.

Soru: Vadı'nın gafleti nedir?

Cevap: Vadı, harfe harekeyi veren kişidir. Gafleti de ilk önce harekeyi bir kelimeye bilerek kasden ikinci bir kelimeye de aynı harekeyi birinci kelimeye verdiği unutarak vermiş olmasıdır.

Soru: Hangi emir ve hangi mazilerin tesniye ve cemisi aynıdır?

Cevap: (…………..) bablarının emir ve mazisinde tesniye ve cemiler aynıdır.