214 Sülâsî Üzerine Ziyade

Bu otuz beş bâbdan on iki bâb sülâsî (kökü üç harfli fiil) üzerinde harf artırmakla yapılan bâblardır. Bu da üç çeşittir:

Birinci çeşit: Sülâsî fiil üzerine bir harf artırılmakla olur. Bu da üç bâbdır:

Birinci bâb: ………. dir. Bu ölçüdeki fiil: ………..dir. Bu bâbın alâmeti: Başına hemze katmakla mâzisi dört harf üzere olmasıdır. Bu bâbın binâsı: Çok kere müteaddî içindir, az kere lâzım olur. Müteaddî fiilin misali: ............... = Zeyd Amr’a ikram etti gibi. Lâzım fiilin misali: ............... adam sabah vaktine girdi.

İkinci bâb: ...................dır. Bu ölçüdeki fiil: ……………dir. Bu bâbın alâmeti: faal fiil ile aynel fiil (yani baştaki ve ortadaki harf) arasına, aynel fiili cinsinden bir harf artırmakla, mâzisi dört harf üzere olmasıdır.

Bu bâbın binâsı: Çok kere teksîr içindir. (yani çokluk ifade eder.) Bu teksîr, bazen fiilde olur. .................. =Zeyd Kabe’yi çok kere tavaf etti. Bu teksîr, bazen fâilde olur. .................. =Pek çok deve öldü gibi. Bu teksîr, bazen da mef’ûl de olur: ................... =Zeyd pek çok kapıyı kapattı gibi.

Üçüncü bâb:................... dir. Bu ölçüdeki fiil ……......dir. Bu bâbın alâmeti: Faal fiil ile aynel fiil (Yani baştaki ve ortadaki harf) arasına elif ziyadesi ile mâzisi dört harf üzere olmasıdır.

Bu bâbın binâsı: Çok kere iki şey (veya) kişi arasında müşâreket içindir. (Yani müfâale bâbı, esas itibariyle karşılıklı olarak aynı işi yapmayı = eşdeşlik ifade eder).

Bazen de vâhid için (yani tek taraflı) olur. Müşâreketin misali:…………. Zeyd Amr ile savaştı gibi. (Yani karşılıklı dövüşüp vuruştular, demektir). Vâhidin misali ................= Allah onları öldürdü gibi.

İkinci çeşit: Sülâsî mücerred (yani mâzide kökü üç harfli fiil) üzerine, iki harf artırılmakla olan bâblardır. Bu beş bâbdır.

Birinci bâb: ..................dir. Bu ölçüdeki fiil: ……………dir. Bu bâbın alâmeti: (mâzide kökü üç harfli olan fiilin) başına hemze ve nun eklenmesiyle mâzisi beş harf üzere olmasıdır.

Bu bâbın binâsı: Mutâva’at içindir. Mutâva’atın manası: Müteaddî fiilin teallukundan bir şeyin eserinin hâsıl olmasıdır. …………. Camı kırdım, bu cam kırıldı gibi. Çünkü camın kırılması, müteaddî fiil olan kesr (yani kırmak fiili)nin teallukundan hâsıl olmuş bir eserdir.

İkinci bâb: ……….. dir. Bu ölçüdeki fiil: ………………….dır. Bu bâbın alâmeti: Başına bir hemze ve faal fiil ile aynel fiil arasına ziyade etmekle mâzisi beş harf üzere olmasıdır.

Bu bâbın binâsı da: mutâva’at =(dönüşlülük) içindir. ………..……… Develeri topladım, bu develer toplandı gibi.

Üçüncü bâb: ................. dir. Bu ölçüdeki fiil: ………………..dır. Bu bâbın alâmeti: Başına hemze (2) ve sonuna da lâmel fiili (yani son harfi) cinsinden diğer bir harf ziyade etmekle mâzisi beş harf üzere olmasıdır.

Bu bâbın binâsı: Lâzımın mubâlagası içindir. (yani fazlalık ve aşırılık ifade eden lâzım fiil içindir.) Çünkü cümlede Zeyd için kırmızılık (anlatılmış) olunca: ……………= Zeyd kırmızılaştı denilir. Zeyd için çok kırmızılık olunca: .................. Zeyd kızardı denilir. Bu bâb renkler ve ayblar için söylenmiştir. Renklerden misal: …… ِAyıplardan misal ……= Zeyd tek gözlü oldu gibi.

Dördüncü bâb: ………dir. Bu ölçüdeki fiil: ……………..dir. Bu bâbın alâmeti: Başına (te) ve faal fiil iye aynel fiil (yani orta harf ile son harf) arasına orta harf cinsinden diğer bir harf ziyade etmekle mâzisi beş harf üzere olmasıdır.

Bu bâbın binâsı: Tekellüf içindir. Tekellüfün manası: Matlûbu (yani istenilen, aranılan şeyi) azar azar elde etmektir. ………….= ilmi mesele mesele öğrendim gibi. Yani ilimi bir defada toptan değil de parça parça, azar azar ve bölüm bölüm öğrendim, demektir.

Beşinci bâb: …………… dir. Bu ölçüdeki fiil: …………….dir. Bu bâbın alâmeti: Başına (te) ve faal fiil iye aynel fiil arasına (elif) ziyade etmekle mâzisinin beş harf üzere olmasıdır.

Bu bâbın binâsı: iki veya daha çok şey arasında müşareket içindir. İki şey (veya kişi) arasında müşarekete misal ………… Zeyd Amr’dan uzaklaştı gibi. (Yani birbirlerinde uzaklaştılar.) ikiden daha çok şeyler veya kişiler arasındaki müşârekete misal: ………….= Kavm kavm ile sulh yaptı, anlaştılar gibi.

Üçüncü çeşit: Sülâsî (üçlü fiil) üzerine, üç harf ziyade edilmekle olan bâblardır. Bu da dört bâbdır.

Birinci bâb: ……….dir. Bu ölçüdeki fiil:..............................dir. Bu bâbın alâmeti: (fiili mâzisinin) başına, hemze, sin ve ta ziyade etmekle, mâzisi altı harf üzere olmasıdır.

Bu bâbın binâsı: Çok kere, müteaddî içindir, az kere lâzım olur. Müteaddî fiilin misali: ………………Zeyd malı çıkardı gibi. Lâzım fiilin misali:…………. = Çamur, taş gibi katılaştı gibi.

Bu bâbın binâsı, fiilin talebi için de söylenmiştir. (yani isteyiş ve dilek için de kullanılmıştır.): ………….Allah’dan mağfiret isterim gibi.

İkinci bâb:........................dir. Bu ölçüdeki fiil:……………...dir. Bu bâbın alâmeti: Başına hemze ve aynel fiil ile lâmel fiil arasına aynel fiili cinsinden diğer bir harf ve (vav) ziyade etmekle, mâzisinin altı harf üzere olmasıdır.

Bu bâbın binâsı: Lâzım fiilin mübâlagası içindir. Çünkü yeryüzünde nebat bittiği zaman cümlede: …………... arz yeşerdi denir. Yeryüzünün nebatı (bitkisi) çoğaldığı zaman da: ………… arz yemyeşil oldu denir.

Üçüncü bâb:....................dir. Bu ölçüdeki fiil: ……………. dir. Bu bâbın alâmeti: (fiili mâzisinin) başına hemze, aynel fiil ile lâmel fiil arasına da iki vav ziyade etmekle, mâzisinin altı harf üzere olmasıdır.

Bu bâbın binâsı da: Lâzım fiilin mubâlagası içindir. Çünkü, develer hızlı yürüdüğü zaman cümlede: ……….. denilir. Develer çok hızlı gittiği zaman da: ………. denilir.

Dördüncü bâb:…………..dir. Bu ölçüdeki fiil: .................dir. Bu bâbın alâmeti: Başına hemze, aynel fiil ile lâmel fiil arasına elif ve sonuna da lâmel fiili cinsinden diğer bir harf ziyade etmekle, mâzisinin altı harf üzere olmasıdır.

Bu bâbın binâsı da: Lâzım fiilin mubâlagası içindir. Lakin bu bâb, (if’ilâl) bâbından daha mubâlagalıdır. Çünkü, cümlede, Zeyd için kırmızılık (bildirilmiş) olunca ...........=Zeyd kırmızı oldu denilir. Zeyd için çok kırmızılık olunca: …………….. = Zeyd kızardı denilir. Zeyd için daha çok kırmızılık olunca: …………. Zeyd kıpkırmızı oldu denilir.