|
Şâfiî mezhebi
âlimlerinden. Tefsîr, fıkıh ve lügat ilimlerinin inceliklerine vâkıf olan yüksek
bir âlimdir. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Ezher bin Talha bin Nuh bin Ezher
el-Hirevî el-Ezherî el-Lügavî'dir. Künyesi, Ebû Mensûr'dur. Horasan'a bağlı
Herat kasabasında doğdu. Doğum târihi 282 (m. 895) senesi olup, 370 (m. 980)
senesinin Rabî-ül-âhır ayında Herat'da vefât etti.
Ebû Mensûr-i
Ezherî, Şâfiî mezhebinin meşhûr fakîhlerindendir. Fıkıh ilminde, mezhebinin
inceliklerine vâkıf, yüksek bir âlimdi. Mes'eleleri kavrayışında, hâdiselere
bakışında eşsiz bir istidada (kâbiliyete) sahipti. Birçok âlimden ilim tahsil
etmek için çok yer dolaştı. Hîre'de Rebî' bin Süleymân, Hüseyn bin İdrîs,
Muhammed bin Abdullah-ı Şâfiî ve onlardan ilim alan pekçok âlimden, bizzat
yanlarına gidip dinleyerek çok ilim öğrendi. Daha sonra Bağdâd'a geldi. Orada da
Ebû Kâsım el-Begâvî, Ebû Bekr bin Ebî Dâvûd, Niftaveyh, İbn-i Serrâc, Ebû Fadl-ı
Münziri, Abdullah bin Urve ve daha birçok âlimi dinleyip ilim tahsil etti.
Kendisinden de; Ebû Ya'kûb el-Karrâb, Ebû Zer Abd bin Ahmed, Ebû Osman
Sa'îd-ül-Kureşî, Hüseyn-i Bâsenî, Ali bin Ahmed ve daha pekçok âlim derslerinde
bulunup ilim aldılar.
Ezherî,
önceleri fıkıh ilmi ile meşgul olmuş, Şâfiî mezhebi âlimleri arasında haklı bir
şöhrete kavuşmuştu. Daha sonraları Arapçanın lügat bilgisinde ince bilgilere
sahip olmak arzusuna düştü. Çok çalışmalarının sonunda Arapçanın lügat, edebiyat
bilgilerinde, zamanındaki âlimlerin üstadı oldu. Zamanındaki âlimler, bu ilimde
kendisini imâm, önder kabul ettiler. Bundan dolayı daha çok bu ilimde meşhûr
oldu.
Lügat ilmini
geliştirmek için birçok Arap şehirlerinde dolaştı. Lügat ilmine ait 10 cildlik
"Tehzîb-ül-lügat" kitabının sahibidir. Ayrıca bir cildlik "Garîb-ül-elfâz"
adında bir eseri daha vardır. Bu eseri, fıkıh ve tefsîr ilimlerini alâkadar eden
müşkil kelimeleri ihtiva etmekte olup, onların açıklamaları hakkında
yazılmıştır. Fıkıh âlimlerinin mürâcaat ettiği kaynak bir eserdir.
Büyük lügat
âlimi Ezherî, uzun zaman Karamita adındaki eşkıyâlık yapan ve sapık bir inanca
sahip olan bir topluluğun eline esir düşmüştü. Çok zaman bâdiye ve sahralarda
garîb ve zelîl yaşadı. Çok sıkıntı çekti. Fakat çektiği bu sıkıntıların, ba'zı
faydalarını da gördü. Onun bu esareti, dolaştığı bütün beldelerin, konuştuğu
kelimelerin lügat ma'nâlarını öğrenmesine sebep oldu. Uzun zaman onların elinde
esir kaldı. Böylece onlardan lügat bakımından çok istifâde etti. Çeşitli
lügatların sırlarını ve inceliklerini bir araya toplayan "Tehzîb-ül-lügat"
adındaki meşhûr eserini kaleme aldı.
Ezherî ve diğer
İslâm âlimleri "Karamita" hakkında kısaca şu bilgileri vermektedirler Karamita,
281 (m. 894) senesinde Muktedir bin Mu'tedad-billâh'ın halifeliği zamanında
ortaya çıkan eşkıya topluluğudur. Hamdan Karmat adında İsmâilî fırkasına mensûb
birisi, Kûfe şehrinde tüccarlık yapardı. Etrafına birçok kimseyi toplayıp,
Karmutî tarikatını kurdular. Bunlar, harâmlara helâl deyip, yetmiş seksen sene
hacıları soydular. Hacca gidenlerin yollarını kesip, zorla mallarını ellerinden
aldılar. Zamanla büyüyüp, kuvvetlendiler. Hükümet kurup, birçok İslâm
şehirlerini istilâ ettiler. Nihayet hükümetleri, 372 (m. 983) târihinde
yıkılınca, dağıldıkları yerlerde gizlendiler. Bunlardan Hassan Sabbâh'ın kurduğu
İsmâiliyye Devleti de 654 (m. 1256)'da yıkıldı.
Ebû Mensûr-ı
Ezherî, tefsîr ilminde de yüksek bir âlimdi. "Kitâb-üt-takârîb" adındaki eseri,
tefsîr ilmine aittir. Onun, İmâm-ı Şâfiî hazretlerinin ictihâdlarına bağlılığı
çoktu. Onun mezhebindeki hükümlerin, Kur'ân-ı kerîmdeki ve hadîs-i şerîflerdeki
delillerini göstererek müdâfaasını yapardı.
Ezherî, zühd ve
takva sahibiydi. Haramlardan çok sakınır, şüphelilerin yanına yaklaşmazdı.
Ayrıca, ilim öğrenmedeki ve öğretmekteki gayreti de çoktu. Tehzîb-ül-lügat"
adındaki eserinin el yazısıyla olan nüshasındaki bir şiirin açıklaması şöyledir:
"Kendisini
senden daha âlim sanıp duran bir câhile ilim öğretmeğe çalışman, doğrusu büyük
bir yorgunluktur.
Bir binâ, ne
zaman olur da bir gün nihayete erebilir ki, sen onu yapmaya uğraştıkça, başkası
yıkmaya çalışır durur.
Evet, bir bina
nasıl tamamlanabilir ki, arkasında binlerce, binlerce ve belki daha fazla yıkıcı
bulunur."
Onun yazmış
olduğu eserlerinden başlıcaları şunlardır:
1. Kitâb-üt-tahrîb. Tefsîre dairdir.
2. Tehzîb-ül-lügât (Süleymâniye kütüphanesi Şehîd Ali Paşa kısmı, 26/4 numarada
kayıtlıdır.)
3. Kitâb-ü
ilel-il-kırâat
4. Tefsîr-us-seb'ı'tıvâl
5. Kitâb-ü
tefsîr-il-esmâ-ül-hüsnâ
6. Kitâb-ür-rûh ve mâ verede fîhâ minel-kitâb ves-sünne
7. Tefsîr-i
divân-ı Ebî Temmâm
8. Kitâb-ü
elfâz-il-Müzenî9.Tefsîr-ü Islâh-ıl-mantık
10.
Garib-ül-elfâz elletî İsta'meleh-el-fukahâ
(On cildlik bu
eserin bir kısmı, "El-Âlem-üş-Şarkî=Le Monde Orientel" mecmuasında kısmen
neşredilmiştir.
KAYNAKLAR
1) Vefeyât-ül-a'yân cild-4, sh-334
2) Mu'cem-ül-müellifîn cild-8, sh-230
3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh-72
4) Bugyet-ül-vuâtcild-1, sh-19
5) Miftâh-üs-se'âde cifd-1, sh-111
6) Tabakât-üf-Şâfiiyye cild-3, sh-63
7) Tabakât-ül-müfessirîn cild-2, sh-62
|
