Aks / Döndürme

Döndürme, bir önermede nitelik yani olumluluk ve olumsuzluk, doğruluk ve yanlışlık olduğu gibi bırakılarak konunun yükleme, yüklemin de konuya dönüştürülmesidir.

Tümel olumlu, tümel olarak döndürülmez; çünkü "Her insan canlıdır" ifadesi doğru olduğu halde "Her canlı insandır" ifadesi doğru değildir; tersine o tikel olarak döndürülür; zira "Her insan canlıdır" dediğimizde "Bir kısım canlı insandır" ifademiz de doğru olur. Nitekim biz bir şeyi hem canlı hem de insan niteliğiyle tanıdığımız için bir kısım canlı insan olmuş olur. Bu gerekçeyle tikel olumlu da aynı şekilde bir tikel olarak döndürülür.

Tümel olumsuz, tümel olumsuz olarak döndürülür ki, bu kendiliğinden apaçıktır. Zira "Hiçbir insan taş değildir" önermesi doğru olunca "Hiçbir taş insan değildir" önermesi de doğru olur. Zorunlu olarak tikel olumsuzun döndürülmüşü yoktur; çünkü "Bir kısım canlı insan değildir" önermesi doğru olduğu halde, döndürülmüşü doğru olmaz ki, bu da: "Bir kısım insan canlı değildir" ifademizdir.

Doğruluk ve yanlışlığında değişiklik yapılmaksızın, birinci kazıyyedeki mevzu’u ikinci kazıyyede mahmûl, birinci kazıyyedeki mahmûlü de ikinci kazıyyede mevzû yapılarak tersine çevrilmesidir.

Külliyye-i mûcibeler, külliye-i mûcibeye aks olunmazlar. Çünkü "bütün insanlar canlıdır" sözü doğru olurken [aksi olan] "bütün canlılar insandır" sözü doğıu değildir.. Bunlar ancak mûcibe-i cüz'iyyelere aks olunurlar. Çünkü "bütün insanlar canlıdır" dediğimizde ancak "bazı canlılar insandır" sözü doğru olur. Zira biz hem canlılıkla hem de insanlıkla vasıflanmış bir şey bulabiliriz. Şu halde "bazı canlılar insandır". Aynı sebeple mûcibe-i cüz'iyyeler de mûcibe-i cüz'iyyeye aks olunabilir

Sâlibe-i külliyye sâlibe-i külliyeye aks olunur ki, bu açıktır. Çünkü "hiçbir insan taş değildir" sözümüz doğru olduğunda "hiç bir taş da insan değildir" sözü doğru olur.

Sâlibe-i cüz'iyye her zaman aks olunmaz Çünkü "bazı canlılar insan değildir" sözü doğru ama aksi olan "bazı insanlar canlı değildir" sözü doğru değildir.

  الْعَكْسُ

هُوَ أَنْ يَصِيرَ :

المَوْضُوعَ مَحْمُولاً.

وَالمَحْمُولُ مَوَضُوعًا

مَعَ بَقَاءِ السَّلْبِ. وَالْإِيجَابِ بِحَالِهِ وَالتَّصْدِيقِ وَالتَّكْذِيبِ بِحَالهِ،

وَالمُوجِبَةُ الْكُلِّيَّةُ لاَ تَنْعَكِسُ كُلِّيَّةً

إِذْ يَصْدُقُ قَوْلُنَا: كُلُّ إِنْسَانٍ حَيوَانٌ.

وَلاَ يَصْدُقُ: كُلُّ حَيَوانٍ إنْسَانٌ

 بَل تَنْعَكِسُ جُزْئِيَّةً لِأَنَّنَا إِذَا اقُلْنَا: كُلُّ إِنْسَانٍ حَيَوَانٌ يَصْدُقُ بَعْضُ الحَيَوَانِ إِنْسَانٌ، فَإِنَّا نَجِدُ شَيْئًا مَوْصُوفًا بِالْإِنْسَانِ وَالحَيَوَانِ فَيَكُونُ بَعْضُ الحَيَوَانِ إِنْسَانًا.

وَالمُوجِبَةُ الجُزْئِيَّةُ أَيْضًا تَنْعَكِسُ جُزْئِيَّةً بِهذِهِ الحُجَّةِ

وَالسَّالِبَةُ الْكُلِّيَّةُ تَنْعَكِسُ سَالِبَةً كُلِّيَّةً،

وَذلِكَ بَيِّنٌ بِنَفْسِهِ

لِأَنَّهُ إِذَا صَدَقَ لاَ شَيْءَ مِنَ الْإِنْسَانِ بِحَجَرٍ، صَدَقَ لاَ شَيْءَ مِنَ الحَجَرِ بِإِنْسَانٍ.

وَالسَّالِبَةُ الجُزْئِيَّةُ

لاَ عَكْسَ لَهَا لُزُومًا، فَإِنَّهُ يَصْدُقُ بَعْضُ الحَيَوَانِ لَيْسَ بِإِنْسَانٍ، وَلاَ يَصْدُقُ عَكْسُهُ.