10. Aksırana Duâ Etmek ve Esnemenin Hükmü

686-Ebû Hüreyre'den rivâyet edilmiştir. O da, Peygamber sallallahü aleyhi ve sellem'den şöyle dediğini anlatmıştır:

“Allahü teâlâ aksırmayı sever (ondan razı olur). Esnemeyi hoş görmez. Sizden biriniz aksırır da Allahü teâlâ'ya hamd ederse, onu işiten her müslüman üzerine ona şöyle duâ etmek bir borç olur:

“Yerhamükellâh" (Allah sana merhamet etsin). Esnemeye gelince, o Şeytandandır. Sizden biriniz esnediği zaman, gücü yeterince onu geri çevirsin. Çünkü sizden biriniz esneyince Şeytan ona güler."

Derim ki âlimler şöyle ifade etmişlerdir: Aksırmayı gerektiren sebeb iyi bir şeydir. O da besin hafifliğinden ve yük ağırlığının azlığından ileri gelen vücud hafifliğidir. Bu da iyi bir haldır ki şehveti zayıflatır ve ibâdeti kolaylaştırır. Esnemek bunun zıddıdır. Allah en iyisini bilir.

687- Ebû Hüreyre'den (radıyallahü anh) rivâyet edilmiştir. O da Peygamber sallallahü aleyhi ve sellem'den şöyle dediğini anlatmıştır:

“Sizden biriniz aksırdiği zaman,

"Elhamdülillah"

"Allah'a hamd olsun" desin. Kardeşi yahut arkadaşı da ona:

"Yerhamukellâhu"

"Allah sana merhamet etsin", desin. Kardeşi ona yerhamukellâh deyince, sksıran:

"Yehdîkümullâhu ve yuslıhu bâteküm" "Allah size hidâyet etsin ve halinizi düzeltsin", desin."

688- Enes'den (radıyallahü anh) yapılan rivâyetde şöyle demiştir:

“Peygamber sallallahü aleyhi ve sellem'in yanında iki adam aksırdı. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) bunlardan birine karşılık verdi (teşmit yaptı), diğerine teşmit yapmadı. Bunun üzerine peygamberini teşmit yapmadığı kimse dedi ki, falanca aksırdı da ona teşmit yaptın., ben aksırdım da bana teşmit yapmadın? Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem): Bu adam Allahü teâlâ'ya hamd etti. Sen ise Allahü teâlâ'ya hamd etmedin, buyurdu."

689- Ebû Mûsa el-Eş'arî'den rivâyet edilmiştir. (radıyallahü anh) o demiştir ki,

Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'in şöyle buyurduğunu işittim:

“Sizden biriniz aksırır da Allahü teâlâ'ya hamd ederse, ona teşmit yapınız. Eğer Allah'a hamd etmezse, ona teşmit yapmayınız, (Yerhamukellâh, demeyiniz).

690- el-Berâ'dan (radıyallahü anh) rivâyet edilmiştir. O şöyle demiştir:

“Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem bize yedi şeyi emretti ve yedi şeyi bize yasakladı. Hastayı ziyareti, cenaze arkasında yürümeyi, aksırana teşmit yapmayı, davetçiye icabet etmeyi, selâma karşılık vermeyi, haksızlığa uğrayana yardım etmeyi ve yeminde durmayı (yemini bozmamayı) bize emretti."

691- Ebû Hüreyre'den (radıyallahü anhu) rivâyet edilmiştir. O da Peygamber sallallahü aleyhi ve sellem'in şöyle buyurduğunu anlatmıştır:

“Müslümanın müslüman üzerine hakkı beştir: Selâmı cevablamak, hastayı ziyaret etmek, cenazeler arkasında yürümek, davete icab etmek ve aksırana teşmit yapmak."

Müslim'in diğer bir rivâyeti şöyledir:

“Müslümanın müslüman üzerindeki hakkı altıdır: Onunla karşılaşınca ona selâm ver, seni davet ettiği zaman icabet et, senden öğüt istediği zaman ona öğüt ver, aksırır da Allahü teâlâ'ya hamd ederse ona teşmit yap, hastalanınca onu ziyaret et ve ölünce cenazesini takip et."

Aksıran kimsenin aksırması arkasıhda ELHAMDÜ LİLLAH demesinin müstehab olduğunda âlimler ittifak etmişlerdir. Elhamdü lillahi Rabbilalemin, derse daha güzel olur. Elhamdü lillâhi alâ külli hâl, derse daha faziletli olur.

692- Sahîh bir isnadla Ebû Hüreysre'den (radıyallahü anh) rivâyet edilmiştir. O da Peygamber sallallahü aleyhi ve sellem'in şöyle buyurduğunu anlatmıştır:

“Sizden biriniz aksırdığı zaman, ELHAMDÜ LİLLÂHİ ALÂ KÜLLİ HÂL, desin. Kardeşi yahut arkadaşı da: Yerhamukellah, desin. Buna karşılık olarak aksıran: Yehdîkümullahu ve yuslihu bâleküm (Allah size hidâyet versin ve halinizv düzeltsin, der.)"

693- İbn Ömer'den (radıyallahü anhüma) rivâyet edilmiştir ki:

“Bir adam İbn Ömer'in yanında aksırdı da: Elhamdü lillah vesselâmu alâ Resûlillah, dedi. İbn Ömer ona şöyle dedi: Ben de, Elhamdü lillah vesselâmu Alâ Resûlillahi, derim. Fakat Resûlüllah Sallallahü aleyhi ve sellem'in bize öğrettiği böyle değildir.

Bize şöyle demeyi öğretti:

Elhamdü lillahî alâ külli hâl."

Derim ki: Aksırma arkasında hamd sözünü duyan herkesin ona Yerhamukellah, yahut Yerhamukümullâh, yahut Rahimekümullâh, demesi müstehab olur. Bundan sonra aksıranın şöyle demesi de müstehabdır: Yehdîkumullâhu ve Yuslihu bâleküm, yahut Yeğfirullâhu lenâ ve leküm.

694- İmâmı Mâlik'ten rivâyet edilmiştir. O da Nafi'den, Nafi'de ibn Ömer'den (radıyallahü anhüma) rivâyet ettiğine göre, İbn Ömer şöyle dedi:

“Sizden biriniz aksırır da ona YERHAMUKELLAH denilirse, o da şöyle der:

"Yerhamunallâhu ve iyyâküm ve yağfirullâhu lenâ ve leküm (Allah bize ve size merhamet etsin. Allah bizi ve sizi bağışlasın).

Bütün bunlar sünnettir, bunlarda vâcib yoktur. Âlimlerimiz şöyle demiştir: Teşmit denilen YERHAMUKELLAH sözünü söylemek sünneti kifayedir. Meclisde bulunanlardan biri bunu söylerse, hepsi için yeterli olur. Fakat faziletli olan, bunu mevcudların tümünün söylemesidir. Çünkü daha önce yazdığımız Peygamber sallallahü aleyhi ve sellem'in:

“Aksıranın hamd sözünü işiten her müslüman üzerine YERHAMUKELLAH demek bir borçtur." sözü vardır. Bizim bu anlattığımız Şâfiî mezhebinin görüşü olan teşmitin müstehab oluşudur. Mâliki âlimleri bunun vâcib olduğunda ayrılığa düşmüşlerdir. Kadî Abdülvahhab bu teşmit sünnettir. Bizim mezhebimizde olduğu gibi, cemaat içinden bir kişinin teşmiti yeterlidir demiştir.

İbn Müzeyn demiştir ki bütün cemaatın teşmit yapması gereklidir. İbnu'l-Arabî el-Mâlikî de bunu benimsemiştir.

Daha önce geçen hadisten dolayı, aksıran hamd etmezse, ona teşmit yapılmaz. Hamdin, teşmitin ve buna cevab vermenin en azı, yanındaki arkadaşı işitecek kadar sesi yükseltmektir.

Aksıran adam Allah'a hamd sözünden başka bir söz söylerse, teşmite hak kazanmaz:

695- Sahabî olan Sâlim ibn Übeyd el-Eşca'i'den (radıyallahü anh) yapılan rivâyetde o şöyle demiştir:

“Biz Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'in yanında idik. O sırada cemaatten biri aksınp: Esselâmu Aleyküm, dedi. Bunun üzerine Peygamber sallallahü aleyhi ve sellem şöyle buyurdu: Sana ve annene de selâm olsun (burada selâmın gereği ne)! Sonra peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem):

Sizden biriniz aksırdığı zaman Allah'a hamd etsin." dedi. Bundan sonra bazı hamd şekillerini anlattı ve dedi ki, hamd edip aksıran kimsenin yanında bulunan, Yerhamukellâh, desin. Aksıran da onlara cevab olarak: Yeğfirullâhu lenâ ve leküm, desin."

Namazda iken aksıran kimsenin, kendine işittirecek bir sesle Elhamdü Lillâh, demesi bizim Şâfiî mezhebinde müstehabdır. Mâliki âlimleri için üç görüş vardır.

Birincisi bu bizim görüşümüzdür. İbn Arabî bunu seçmiştir.

İkincisi, içinden hamd eder.

Üçüncüsü Sahnun'un söylediğidir ki, ne aşikâre hamd eder, ne de içinden...

Aksırmaya gelince, sünnet olan elini yahut mendilini ağzına koymak ve sesi alçaltmaktir:

696- Ebû Hüreyre'den (radıyallahü anh) yapılan rivâyetde o şöyle demiştir: Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem aksırdığı zaman elbisesini, yahut benzer bir şeyi ağzı üzerine kordu. Aksırma sesini alçaltır yahut kısardı." Ravi bu son iki lâfızda şübhe etmiştir. Tirmizî der ki, bu hadis sahihdir.

697- Abdullah ibn Zübeyr'den (radıyallahü anhüma) yapılan rivâyetde demiştir ki, Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem şöyle buyurdu;

"Aziz ve yüce olan Allah Esneme ve aksırmada ses yükseltmeyi hoş görmez. "

698- Ümmü Seleme'den yapılan rivâyetde (radıyallahü anha) o şöyle demiştir:

“Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'in şöyle dediğini işittim: Yüksek sesle esnemek ve şiddetli aksırmak Şeytandandır."'

Bir insanın aksırması arka arkaya devam ederse sünnet olan üçe varıncaya kadar ona Teşmit etmektir:

699- Seleme ibn'l-Ekvâ'dan (radıyallahü anh) yapılan rivâyete göre, o Peygamber sallallahü aleyhi ve sellem'den dinledi:

“Bir adam Peygamberin yanında aksırdı. Peygamber ona: Yerhamukellâh, dedi. Sonra bir daha aksırınca, Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem onun için dedi ki, adam nezlelidir. "Bu söz, Müslim'in rivâyetidir. Amma Ebû Dâvud ve Tirmizî rivâyetlerinde demişlerdir ki, Seleme anlattı:

“Bir adam Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'in yanında aksırdı, ben de bulunuyordum.

Bunun üzerine Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem, YERHAMUKELLÂH, dedi. Sonra ikinci defa yahut üçüncü defa aksırdı. Bunun üzerine Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem, YERHAMUKELLÂH, bu nezleli bir adamdır. "

700- Sahabî olan Ubeydullah ibn Rifâ'adan (radıyallahü anh) yapılan rivâyetde demiştir ki, Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem şöyle buyurdu:

“Üç kez aksırana teşmit yapılır, (ona Yerhamukellâh, denilir). Eğer ziyade yaparsa, dilersen teşmit yaparsın, dilersen yapmazsın.

701- Ebû Hüreyre'den rivâyet edilmiştir. Hadisin isnadında halini araştırmadığım bir adam vardır. Hadisin geri kalan isnadı Sahîhtir. Ebû Hüreyre demiştir ki: Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'in şöyle buyurduğunu işittim:

“Sizden biriniz aksırınca, yanında oturan ona teşmit yapsın, Üçten fazla aksırırsa o kimse nezledir. Üçten sonra teşmit yapılmaz. (Yerhamukellâh, denmez).”

Bu konuda âlimler ihtilâf etmişlerdir: Mâliki olan İbnu'l Ârâbî şöyle demiştir: İkinci aksırışında adama, sen nezlelisin, denilir, görüşü vardır. Üçüncüde ona denilir, dördüncüde (sen nezlelisin) denilir şeklinde değişik görüşler vardır. Doğru olan üçüncüde söylenmesidir. böyle (sen nezlelisin) denmesinin manası, bundan sonra sen teşmit yapılacak kimse değilsin, demektir. Çünkü sende olan bu hâl nezleden ve hastalıktandır. Aksırmadaki hafiflikten değildir.

Eğer denilirse: Hastalık sebebiyle aksırma olursa, ona duâ ve teşmit yapmak uygun olur. Çünkü hasta olan, hasta olmayandan duâya daha fazla hak sahibidir. Neden buna teşmit yapılmasın? Bunun cevabı: Ona duâ etmek müstehabdır. Fakat meşru olan aksırma Duâsından başka bir duâ yapılır. Müslümanın müslümana afiyet, selâmet ve benzeri duâ yapması teşmit kısmından değildir.

Bir kimse aksırır da Allahü teâlâ'ya hamd etmezse, daha önce anlattığımız gibi ona teşmit yapılmaz. Eğer Allahü teâlâ'ya hamd etse de insan bunu işitmezse yine ona teşmit yapılmaz.

Aksıranın yanında bir topluluk olur da onlardan bir kısmı aksıranın hamdini duyar bir kısmı duymazsa, işitenler ona teşmit yapar, başkaları değil. Doğru kabul edilen budur.

İbnu'l-Ârâbî, hamdi işitmeyenler hakkında bir muhalefeti anlatmıştır: Arkadaşlarının teşmitini işitince, hamdi işitmeyen de teşmit yapar; çünkü başkasının teşmit yapmasıyla adamın aksırma ve hamd halini bilmiş olur. Bu görüşe karşı olarak denmiştir ki, hamdi işitmeyenler, bu durumda da teşmit yapmazlar. Çünkü aslen hamdi işitmemişlerdir.

Bil ki, aslen bir adam hamd etmeyince, yanında bulunan kimsenin hamdi hatırlatması müstehab olur. Doğru kabul edilen budur.

Hattâbî'nin Sünen'inde bunun benzerini, büyük İmâm İbrahim el-Nehâ'i'den rivâyet ettik. Bu insanı uyarma işi, nasihat, iyiliği emretme, iyilik ve takva üzere yardımlaşma bölümüne girer.

İbnu'l-Ârâbî demiştir ki, uyarmayı yapmaz. Bunu yapmayı cehalete ve hata işlemeye yormuştur. Doğru olan bizim anlattığımız uyarma işinin müstehab olduğudur. Muvaffakiyet Allah'dandır.

(Bir Yahudi Aksırınca)

702- Ebû Mûsa el-Eş'arî'den (radıyallahü anh) yapılan rivâyete göre şöyle demiştir:

Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'in yanında aksırışırlardi. Bununla peygamberin kendilerine, Yerhamukümullâh, demesini umarlardı. Peygamber de (onlara) derdi:

 Allah size hidâyet versin ve halinizi düzeltsin."

703- Ebû Hüreyre'den (radıyallahü anh) rivâyet edilmiştir. O demiştir ki, Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem şöyle buyurdu:

“Kim bir olay anlatır da o sırada aksırırsa, o doğrudur.

Bir insan esnediği zaman, daha önce anlattığımız hadisten dolayı, onu gücü yeterince geri çevirmesi sünnettir. Müslim'in Sahîh'inde rivâyet ettiğimiz gibi, elini ağzı üzerine koyması da sünnettir.

704- Ebû Said el-Hûdrî'den rivâyete göre, Peygamber sallallahü aleyhi ve sellem'in şöyle dediğini anlatmıştır:

“Sizden biriniz esnediği zaman eli ile ağzı üzerini tutsun. Çünkü Şeytan girer."

Derim ki, esneme namazda yahut namaz dışında olsa hüküm birdir, eli ağız üzerine koymak müstehab olur. Ancak esneme ve benzeri bir gerek olmadığı zaman eli ağıza koymak, namaz kılan için mekruhtur. En doğrusunu Allah bilir.

١٠- باب تَشْمِيتِ العَاطسِ وحُكم التَّثَاؤُب

٦٨٦- روينا في صحيح البخاري، عن أبي هريرة رضي اللّه عنه، عن النبيّ صلى اللّه عليه وسلم قال‏:

‏"‏إنَّ اللّه تَعالى يُحِبُّ العُطاسَ، وَيَكْرَهُ التَثاؤُبَ، فإذا عَطَسَ أحَدُكُمْ وَحَمِدَ اللّه تَعالى كان حَقّاً على كُلّ مُسْلِمٍ سَمِعَهُ أنْ يَقُولَ لَهُ‏: يَرْحَمُكَ اللّه‏.‏

وأمَّا التَّثاؤُبُ فإنَّما هُوَ مِنَ الشَّيْطان، فإذا تَثَاءَبَ أحَدُكُمْ فَلْيَرُدَّهُ ما اسْتَطاعَ، فَإن أحدَكم إذا تَثاءَبَ ضَحِكَ مِنْهُ الشَّيْطانُ‏"‏‏.‏ (٢٨)

قلتُ‏: قال العلماء‏: معناه أن العطاسَ سببه محمود، وهو خفّة الجسم التي تكون لقلة الأخلاط وتخفيف الغذاء، وهو أمر مندوب إليه لأنه يُضعف الشهوة ويُسَهِّلُ الطاعة، والتثاؤب بضدّ ذلك، واللّه أعلم‏.‏

٦٨٧- وروينا في صحيح البخاري، عن أبي هريرة أيضاً، عن النبيّ صلى اللّه عليه وسلم قال‏:

‏"‏إذَا عَطَسَ أحَدُكُمْ فَلْيَقُل‏: الحَمْدُ للّه، وَلْيَقُلْ لَهُ أخُوهُ أوْ صَاحبُهُ‏: يَرْحَمُكَ اللّه، فإذَا قالَ لَهُ‏: يَرْحَمُكَ اللّه، فَلْيَقُلْ‏: يَهْدِيكُمُ اللّه وَيُصْلِحُ بالَكُمْ‏"‏

قال العلماء‏: بالكم‏: أي شأنكم‏.‏ (٢٩)

٦٨٨- وروينا في صحيحي البخاري ومسلم، عن أنس رضي اللّه عنه قال‏: عَطَسَ رجلان عند النبيّ صلى اللّه عليه وسلم، فشمّت

أحدهما ولم يشمّت الآخر، فقال الذي لم يشمّته‏: عَطَسَ فلان فشمّته، وعطستُ فلم تشمّتني،

فقال‏:

"‏هَذَا حَمِدَ اللّه تَعالى، وَإنَّكَ لَمْ تَحْمَدِ اللّه تَعالى‏"‏‏.‏‏ (٣٠)

٦٨٩- وروينا في صحيح مسلم، عن أبي موسى الأشعريّ رضي اللّه عنه قال‏: سمعتُ رسولَ اللّه صلى اللّه عليه وسلم يقول‏:

‏"‏إذَا عَطَسَ أحَدُكُمْ فَحَمِدَ اللّه تَعالى فَشَمِّتُوهُ، فإنْ لَمْ يَحْمَدِ اللّه فَلا تُشَمِّتُوهُ‏"‏‏.‏‏ (٣١)

٦٩٠- وروينا في صحيحيهما، عن البراء رضي اللّه عنه قال‏: أمَرَنا رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلم بسبع، ونهانا عن سبع‏: أمَرَنا بعيادة المريض، واتباع الجنازة، وتشميت العاطس، وإجابة الداعي، وردّ السلام، ونصر المظلوم، وإبرار القسم‏.‏ (٣٢)

٦٩١- وروينا في صحيحيهما، عن أبي هريرة عن النبيّ صلى اللّه عليه وسلم قال‏:

‏"‏حَقُّ المُسْلِمِ على المُسْلِمِ خَمْسٌ‏: رَدُّ السَّلامِ، وَعِيادَةُ المَرِيض، وَاتِّباعُ الجَنائِز، وإجابَةُ الدَّعْوَةِ، وَتَشْمِيتُ العاطِس‏"‏

وفي رواية لمسلم ‏"‏حَقُّ المُسْلِمِ على المُسْلِمِ سِتٌّ‏: إذَا لَقِيتَهُ فَسَلِّمْ عَلَيْهِ، وَإِذَا دَعَاكَ فأجِبْهُ، وَإِذَا اسْتَنْصَحَكَ فَانْصَحْ لَهُ، وَإِذَا عَطَسَ فَحَمِدَ اللّه تَعالى فَشَمِّتْهُ، وَإِذَا مَرِضَ فَعُدْهُ، وَإِذَا مَاتَ فَاتَّبِعْهُ‏"‏‏.‏‏ (٣٣)

فصل‏:

اتفق العلماء على أنه يُستحبّ للعاطس أن يقولَ عقب عطاسه‏: الحمد للّه، فلو قال‏: الحمد للّه ربّ العالمين كان أحسن، ولو قال‏: الحمد للّه على كل حال كان أفضل‏.‏

٦٩٢- روينا في سنن أبي داود وغيره، بإسناد صحيح، عن أبي هريرة رضي اللّه عنه، عن النبيّ صلى اللّه عليه وسلم قال‏:

‏"‏إِذَا عَطَسَ أحَدُكُمْ فَلْيَقُلِ‏: الحَمْدُ للّه على كُلّ حالٍ، وَلْيَقُلْ أخُوهُ أوْ صَاحِبُهُ‏: يَرْحَمُكَ اللّه، وَيَقُولُ هُوَ‏: يَهْدِيكُمُ اللّه وَيُصْلِحُ بَالَكُمْ‏"‏‏.‏‏ (٣٤)

٦٩٣- وروينا في كتاب الترمذي، عن ابن عمر رضي اللّه عنهما؛ أن رجلاً عَطَسَ إلى جنبه

فقال‏: الحمدُ للّه والسَّلام على رسول اللّه، فقال ابن عمر‏: وأنا أقول‏: الحمدُ للّه والسلامُ على رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلم، وليس هكذا علّمنا رسولُ اللّه صلى اللّه عليه وسلم، علّمنا أن نقول ‏قال‏:‏

‏”‏‏الحَمْدُ للّه على كُلّ حالٍ‏"‏‏.‏

قلت‏: ويُستحبّ لكل مَن سمعه أن يقول لَه‏: يرحمك اللّه، أو يرحمكم اللّه، أو رحمكم اللّه، ويُستحبّ للعاطس بعد ذلك أن يقول‏: يهديكم اللّه ويُصلح بالكم، أو يغفر اللّه لنا ولكم (٣٥)  (٣٦)

٦٩٤- وروينا في موطأ مالك، عنه، عن نافع، عن ابن عمر رضي اللّه عنهما؛ أنه قال‏: إذا عَطَسَ أحدُكم فقيل له‏: يرحمُك اللّه، يقول‏: يرحمنا اللّه وإياكم، ويغفرُ اللّه لنا ولكم‏.‏‏ (٣٧)

وكل هذا سنّة ليس فيه شيء واجب،

قال أصحابنا‏: والتشميتُ وهو قوله يرحمك اللّه سنّة على الكفاية لو قاله بعضُ الحاضرين أجزأ عنهم، ولكن الأفضل أن يقوله كلُّ واحد منهم؛ لظاهر قوله صلى اللّه عليه وسلم في الحديث الصحيح الذي قدّمناه

‏"‏كانَ حَقّاً على كُلّ مُسْلِمٍ سَمِعَهُ أنْ يَقُوْلَ لَهُ‏: يَرْحَمُكَ اللّه‏"‏ هذا الذي ذكرناه من استحباب التشميت هو مذهبنا‏: واختلف أصحابُ مالك في وجوبه، فقال القاضي عبد الوهاب‏: هو سنّة، ويُجزىء تشميتُ واحد من الجماعة كمذهبنا، وقال ابن مُزَيْنٍ‏: يَلزم كلَّ واحد منهم، واختاره ابن العربي المالكي‏.‏

فصل‏:

إذا لم يحمد العاطس لا يُشَمَّتُ؛ للحديث المتقدم‏.‏ وأقلُّ الحمد والتشميت وجوابِه أن يرفعَ صوتَه بحيث يُسمِعُ صاحبَه‏.‏

فصل‏:

إذا قال العاطسُ لفظاً آخرَ غير الحمد للّه لم يستحقّ التشميت‏.‏

٦٩٥- روينا في سنن أبي داود والترمذي، عن سالم بن عبيد الأشجعي الصحابي رضي اللّه تعالى عنه قال‏: بينا نحنُ عند رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلم إذ عَطَسَ رجلٌ من القوم،

فقال‏: السلام عليكم، فقال رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلم‏:

‏"‏وَعَلَيْكَ وَعَلى أُمِّكَ، ثم قال‏: إذَا عَطَسَ أحَدُكُمْ فَلْيَحْمَدِ اللّه ـ فذكر بعض المحامد ـ وَلْيَقُلْ لَهُ مَنْ عِنْدَهُ‏: يَرْحَمُكَ اللّه، وَلْيَرُدَّ ـ يعني عليهم ـ يَغْفِرُ اللّه لَنا وَلَكُمْ‏"‏‏.‏‏ (٣٨)

فصل‏:

إذا عَطَسَ في صلاته يُستحبّ أن يقول‏: الحمد للّه، ويُسمع نفسَه، هذا مذهبنا‏.‏ ولأصحاب مالك ثلاثة أقوال‏:

أحدها هذا، واختاره ابن العربي‏.‏

والثاني يحمد في نفسه،

والثالث قاله سحنون‏: لا يحمَد جهراً ولا في نفسه‏.‏

فصل‏:

‏السنّة إذا جاءَه العطاسُ أن يضعَ يدَه أو ثوبَه أو نحو ذلك على فمه وأن يخفضَ صوتَه‏.‏

٦٩٦- روينا في سنن أبي داود والترمذي، عن أبي هريرةَ رضي اللّه عنه قال‏: كأن رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلم إذا عطَس وضعَ يدَه أو ثوبَه على فِيه، وخفضّ أو غضّ بها صوتَه‏.‏ ـ شكّ الراوي أيّ اللفظين قال ـ

قال الترمذي‏: حديث صحيح‏.‏ (٣٩)

٦٩٧- وروينا في كتاب ابن السني، عن عبد اللّه بن الزبير رضي اللّه عنهما، قال‏: قال رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلم‏:

‏"‏إنَّ اللّه عَزَّ وَجَلَّ يَكْرَهُ رَفْعَ الصَّوْتِ بالتَّثاؤُبِ والعُطاسِ‏"‏‏.‏‏ (٤٠)

٦٩٨- وروينا فيه، عن أُمّ سلمة رضي اللّه عنها قالت‏: سمعتُ رسولَ اللّه صلى اللّه عليه وسلم يقول‏:

‏"‏التَّثاؤُبُ الرَّفِيعُ وَالعَطْسَةُ الشَّدِيدَةُ مِنَ الشَّيْطانِ‏"‏‏.‏ (٤١)

فصل‏:

إذا تَكرّرَ العطاسُ من إنسان متتابعاً، فالسنّة أن يشمِّته لكل مرّة إلى أن يبلغ ثلاث مرّات‏.‏

٦٩٩- روينا في صحيح مسلم وسنن أبي داود والترمذي، عن سلمة بن الأكوع رضي اللّه عنه؛

أنه سمعَ النبيّ صلى اللّه عليه وسلم، وَعَطَسَ عندَه رجلٌ، فقال له‏: يَرْحَمُكَ اللّه، ثم عَطَسَ أخرى فقال له رسولُ اللّه صلى اللّه عليه وسلم‏:

‏"‏الرَّجُلُ مَزْكُومٌ‏"‏

هذا لفظ رواية مسلم‏.‏

وأما رواية أبي داود والترمذي فقالا‏: قال سلمة‏: عَطَسَ رجل عندَ رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلم وأنا شاهدٌ، فقال رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلم‏:

‏"‏يَرْحَمُكَ اللّه‏"‏ ثم عَطَسَ الثانية أو الثالثة، فقال رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلم‏:

‏"‏يَرْحَمُكَ اللّه، هَذَا رَجُلٌ مَزْكُومٌ‏"‏

قال الترمذي‏: حديث حسن صحيح‏.‏ (٤٢)

٧٠٠- وأما الذي

رويناه في سنن أبي داود والترمذي، عن عبيد اللّه بن رفاعة الصحابيّ رضي اللّه عنه قال‏: قال رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلم‏:

‏"‏يُشَمَّتُ العاطِسُ ثَلاثاً، فإنْ زَادَ فإنْ شِئْتَ فَشَمِّتْهُ وَإنْ شِئْتَ فَلا‏"‏ فهو حديث ضعيف، قال فيه الترمذي‏: حديث غريب وإسناده مجهول‏.‏ (٤٣)

٧٠١- وروينا في كتاب ابن السني، بإسناد فيه رجل لم أتحقق حاله، وباقي إسناده صحيح عن أبي هريرة رضي اللّه عنه قال‏: سمعتُ رسولَ اللّه صلى اللّه عليه وسلم يقول‏:

‏"‏إِذَا عَطَسَ أَحَدُكُمْ فَلْيُشَمِّتهُ جَلِيسُهُ، وَإِنْ زَاد على ثَلاثَة فَهُوَ مَزْكُومٌ، وَلا يُشَمَّتُ بَعْدَ ثَلاثٍ‏"‏‏.‏‏ (٤٤)

واختلف العلماء فيه، فقال ابن العربي المالكي‏: قيل يقال له في الثانية‏: إنك مزكوم،

وقيل يقال له في الثالثة،

وقيل في الرابعة، والأصحّ أنه في الثالثة‏.‏ قال‏: والمعنى فيه أنك لست ممّن يُشمَّت بعد هذا، لأن هذا الذي بك زكامٌ ومرض لا خفّة العطاس‏.‏

فإن قيل‏: فإذا كان مرضاً فكان ينبغي أن يُدعى له ويُشمّت، لأنه أحقّ بالدعاء من غيره‏؟‏ فالجواب أنه يُستحبّ أن يُدعى له لكن غير دعاء العطاس المشروع، بل دعاء المسلم للمسلم بالعافية والسلامة ونحو ذلك، ولا يكون من باب التشميت‏.‏

فصل‏:

إذا عَطَسَ ولم يحمد اللّه تعالى فقد قدَّمنا أنه لا يُشمّت، وكذا لو حمد اللّه تعالى ولم يسمعه الإِنسان لا يشمّته، فإن كانوا جماعة فسمعه بعضُهم دون بعض فالمختار أنه يُشمّته من سمعه دون غيره‏.‏

وحكى ابن العربي خلافاً في تشميت الذين لم يسمعوا الحمد إذا سمعوا تشميتَ صاحبهم، فقيل يشمّته لأنه عرف عطاسه وحمده بتشميت غيره،

وقيل لا، لأنه لم يسمعه‏.‏

واعلم أنه إذا لم يحمد أصلاً يُستحبّ لمن عنده أن يذكِّره الحمد، هذا هو المختار‏.‏

وقد روينا في معالم السنن للخطابي نحوه عن الإِمام الجليل إبراهيم النخعي، وهو باب النصيحة والأمر بالمعروف، والتعاون على البرّ والتقوى، وقال ابن العربي‏: لا يفعل هذا وزعم أنه جَهْلٌ من فاعله‏.‏ وأخطأ في زعمه، بل الصواب استحبابه لما ذكرناه، وباللّه التوفيق‏.‏

فصل‏: فيما إذا عَطَسَ يهوديٌّ‏.‏

٧٠٢- روينا في سنن أبي داود والترمذي وغيرهما، بالأسانيد الصحيحة، عن أبي موسى الأشعري رضي اللّه عنه قال‏: كان اليهودُ يتعاطسُونَ عندَ رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلم يَرْجُون أن يقولَ لهم‏: يرحمُكُم اللّه فيقولُ‏:

"‏يَهديكُم اللّه وَيُصْلِحُ بالَكُمْ‏"‏‏:

قال الترمذي‏: حديث حسن صحيح‏.‏ (١)

فصل‏:

٧٠٣-  روينا في مسند أبي يعلى الموصلي (٢)، وهو حديث ضعيف، وأخرجه الطبراني والدارقطني في الأفراد، والبيهقي وقال‏: إنه منكر،

وقال غيره‏: إنه باطل ولو كان سنده كالشمس عن أبي هريرة رضي اللّه عنه قال‏: قال رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلم‏:

‏"‏مَنْ حَدَّثَ حَدِيثاً فَعَطَسَ عِنْدَهُ فَهُوَ حَقُّ‏"‏ كل إسناده ثقات مُتقنون إلا بقية بن الوليد فمختلف فيه، وأكثرُ الحفاظ والأئمة يحتجّون بروايته عن الشاميين، وقد روي هذا الحديث عن معاوية بن يحيى الشامي

فصل‏:

إذا تثاءب فالسنّة أن يردّ ما استطاع للحديث الصحيح الذي قدّمناه‏.‏ والسنّة أن يضع يده على فيه‏.‏

٧٠٤- لما رويناه في صحيح مسلم، عن أبي سعيد الخدريّ رضي اللّه عنه قال‏: قال رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلم‏:

‏"‏إذَا تَثاءَبَ أحَدُكُمْ فَلْيُمْسِكْ بِيَدِهِ على فَمِهِ، فإنَّ الشَّيْطانَ يَدْخُلُ‏"‏‏.‏‏ (٣)

قلتُ‏: وسواء كان التثاؤب في الصلاة أو خارجها، يستحبّ وضعُ اليد على الفم، وإنما يكره للمصلّي وضعُ يده على فمه في الصلاة إذا لم تكن حاجة كالتثاؤب وشبهه، واللّه أعلم‏.‏