62 - ÂYET VE SÛRELER ARASlNDAKİ MÜNASEBET

5220 Bu konuda, Ebû Hayyân'ın hocası Ebû Cafer b. Zübeyr, müstakil bir e-ser yazmış, «el-Burhan fî Münasebeti Tertibi Suveri'l-Kur’ân» adını vermiştir. Asrımız ulemasından Burhanuddin el-Bikai «Naz-mu'd-Durer fî Tenasubi'l-Âyi ve's-Suver» adında bir e-ser telif etmiştir. «Esraru't-Tenzil» adlı eserim, îcâz ve belâgatı ihtiva etmekle beraber, sûre ve âyetler arasındaki münasebeti de işlediğinden, bu sahada yazılan bir eserdir. Bu eserimden, sûreler arasındaki münasebete ait olan bölümü ayrı bir kitap halinde özetleyip «Tenasuku'd-Durer fî Tenasubi's-Suver» adını verdim.

Münasebet ilmi, şerefli bir ilimdir. Zorluğundan dolayı müfessirler, bu mevzuya fazla girmemişlerdir. Tefsirinde buna en çok yer veren, Fahruddin Razi olmuş; âyetlerdeki letafetin büyük bir kısmı, tertib ve münasebette görülür, demiştir.

İbnu'l-Arabi, «Siracu'l-Muridin» adlı eserinde şöyle der: Âyetlerin birbiriyle irtibatı, mânalarının birbirini tamamlaması, cümlelerin muntazamlı-ğı bakımından âyetlerin tek kelime halinde girdiği bu ilim, değerli bir ilimdir. Bu sahada bir tek âlim çıktı, sadece Bakara sûresinin münasebeti ile ilgili eser meydana getirdi. Sonra Allah, bizim bu konuya eğilmemizi nasib etti. Fakat ilgi göstereni bulamadık, halkın yanlış değerlendirmesi ile karşı karşıya kaldık. Bunun üzerine telifi bırakıp, neticeyi Allah'a havale ettik.

Bir kısım ulema da şöyle demiştir: Münasebet ilmini ilk defa ortaya koyan, dini ve edebi ilimlerde mahir, Şeyh Ebû Bekr en-Nisaburî'dir. Kendisine; bu âyet şu âyetle niçin geldi? Bu sûrenin şu sûre akabinde gelmesindeki hikmet nedir? diye sorulmuş, o da münasebet ilmini bilmediklerinden Bağdat ulemasını kınamıştır.

Şeyh İzzeddin b. Abdisselam şöyle demiştir: Münasebet ilmi, değerli bir ilimdir. Cümlelerin güzel bir şekilde birbirine bağlanması için, cümlenin başı ile sonu arasındaki bağın aynı şekilde olma şartı aranır. Şayet bu bağ, çeşitli sebeplerle kurulamıyorsa, o cümlede bir münasebet sağlanamaz. Bu münasebeti sağlamaya çalışan kimse gücünü aşarak kendini zorladığından, zayıf bir münasebet kurmuş olur. Bu durum, sözün en güzelinde şöyle dursun, güzelinde dahi kurulması zayıf olan bir münasebet olur. Kur’ân-ı Kerim, yirmi küsur senede, muhtelif sebeblere dayanan, muhtelif hükümlerle nâzil olmuştur. Kur’ân'ın bu şekilde nâzil olması, âyetlerin birbirine irtibatını mümkün kılmamaktadır.

5225 Şeyh Veliyyuddin el-Mellevi şöyle der: Âyetler farklı olaylara göre nâzil olduğundan, aralarında irtibat bulunmaz diyenin sözü, vehimden ibarettir. Bu konuda doğru olan; âyetlerin nüzûl bakımından çeşitli olaylara, tertib bakımından da bir hikmete bağlı olarak nâzil olmasıdır. Mushaf, Beytu'l-İzze'den indiği şekliyle, Levh-i Mahfuz'daki şekline uygun biçimde, sûre ve âyetleri, tevkifi o-larak tertip edilmiştir. Kur’ân'ın üslubu ve mükemmel nazmı, apaçık bir mucizedir. Herşeyden önce; bir âyetin, önceki âyeti tamamlayıp tamamlamadığı veya müstakil olup olmadığı, şayet müstakilse, önceki âyetle olan münasebetinin ne olduğu araştırılmalıdır. Böyle bir araştırma değişik ilimler hakkında geniş bilgi ister. Sûreler arasındaki münasebeti bulmak, geniş bir bilgiye dayanır. Her sûrenin, önceki sûre ile olan münasebet yönü ve hangi maksatla nâzil olduğu araş-tırılmalıdır.

Fahruddin Razi, Bakara sûresinin tefsiri sırasında, şu izahda bulunur: Bu sûrenin lâfzındaki letafeti, tertibindeki güzelliği düşünen kimse, Kur’ân'ın lâfzın-daki fesahat, mânasındaki mükemmelliği ile muciz olduğu gibi, âyetlerinin tanzim ve tertibindeki mükemmelliği ile de muciz olduğunu anlar. Kur’ân'ın üslubu ile muciz olduğunu söyleyenler, belki bunu murad etmişlerdir. Ancak ben, Kur' an'daki bu esrarı anlayamayan çoğu müfessirlerin bu letafetten uzak kaldıklarını gördüm. Bu konudaki gerçek, şu beytte ifade edildiği gibidir:

Beytin mânası şudur: Göz, yıldızı sureten küçük görüyorsa suç, yıldızın küçüklüğünde değil, gözbebeğinin küçüklüğündedir.

1 - Âyetler Arasındaki Münasebetin Şartları

5227 Lügatta münasebet; birbirine benzer ve yakın mânalar bulunmaktadır. Âyet ve sûrelerdeki münasebetin aslı; aralarında mâna irtibatı sağlayan umu-milik-hususilik, aklilik-hissilik, hayali olmayan çeşitli alakalar ile, sebeb veya müsebbeb, illet veya malul, benzerlik veya zıdlık gibi zihni bağların bulunmasıdır.

Münasebetin faydası; cümleler arasında sıkı bir bağ kurmak, aralarındaki bu bağı kuvvetlendirmektir. Kurulan bu münasebetle cümlelerin durumu, kısımları arasında uygunluk bulunan sağlam bir binaya benzer.

Bu izahattan sonra diyebiliriz ki; ardarda gelen iki âyetteki münasebet ya kelimelerin birbirine bağlı oluşu, ya birinci âyetle mânanın tamamlanmayışı, ya ikinci âyetin birinci âyeti tekid veya tefsir edişi, itiraz veya bedel olması yönüyle irtibat aranır ki bu, kabul edilen bir irtibattır. Ya da aralarında irtibat bulunmaz, herbiri birbirinden farklı müstakil birer cümle olur. Bu iki cümleden biri diğerine, ya hükümde ortak olan atıf edatıyla atfedilir, ya da edilmez. Eğer at-fedilirse, aralarında ortak bir yön bulunması gerekir. Mesela: ***** «..yere gireni ve ondan çıkanı, gökten ineni ve oraya yükseleni bilen O'dur..» (Hadid, 4.) âyeti ile ***** «Allah (rızkı) kısar da, açar da. Hep O'na döndürüleceksiniz.» (Bakara, 245.) âyeti buna misaldir. Bu âyetlerde, kabz ile bast, vulûc ile hurûc, nüzûl ile urûc arasında bir zıdlık olduğu gibi, sema ile arz arasında şibih tezad vardır. Ayrıca, azabdan sonra rahmetin, korkudan sonra isteğin zikredilmesi de tezattır. Ahkâmla ilgili âyetlerin ardından, amelini sağlamak üzere vaad ve vaid âyetlerinin gelmesi, emir ve nehiy ifade eden âyetlerin ardından, tevhid ve tenzih ifade eden âyetlerin zikredilmesi, Kur’ân'ın cari olan âdetidir. Bakara, Nisâ ve Mâide sûreleri incelendiğinde, Kur’ân'ın bu âdetini açıkça görmek mümkündür.

Şayet, atıf edatıyla atfedilmemişse, her iki âyeti birbirine bağlayan bir münasebet bağının bulunması gerekir. Bu bağ, mânevi bir karine olabilir.

5228 Bu karinenin çeşitli sebebleri vardır:

1 - Âyetler arasındaki benzerlik olmasıdır. Benzeri bir âyeti, diğer benzerine ilhak etmek, bilgi sahibi olanların işidir. ***** «..işte gerçek Mü’minler onlardır.» (Enfâl, 4.) âyetinden sonra ***** «Nitekim hak uğruna Rabbin seni evinden çıkardığı zaman.» (Enfâl, 5.) âyetinin gelmesi, buna misaldir. Bu âyette, Eshâb'dan Bazılarının sefer veya savaşa katılmama isteklerine rağmen, Allah'ın savaşmak üzere Mekke'den çıkma emrini Resûlüllah yerine getirdiği gibi, Eshâb'dan Bazılarının itirazına rağmen, ganimetlerin taksimi konusunda Allah'ın tayin ettiği esasların yerine getirilmesini Resûlüne emretmiştir. Âyetin gayesi; savaşa çıkmalarındaki isteksizlikleri gibi ganimetlerin taksiminde Resûlüllah'a karşı çıktıklarını belirtmektir. Savaşmakla kazanılan zafer, nusret, ganimet ve İslamın güçlenmesi nasıl hayırlı neticeler sağlamışsa, ganimetin taksimindeki esaslara uyma da, aynı hayırlı neticeyi sağlayacaktır. Bu yüzden Eshâb, nefislerine uymayı bıraksınlar, emrolundukları şeylere itaat etsinler şeklindedir.

2- Âyetlerin içinde, mânaca birbirine zıd kelimelerin birlikte kullanılmasıdır. «İnkar edenleri ha uyarmışsın, ha da uyarmamışsın birdir..» (Bakara, 6.) âyeti buna misaldir. Bu sûrenin ilk âyetleri, Mü’minleri hidayete erdiren Kur’ân'dan bahsetmekte, bunların vasıflarını anlattıktan sonra, Kâfirlere geçmektedir. İtikat yönünden birbirine zıd olan Mü’minden Kâfire geçmedeki münasebet şekli, bir tezattır. Bundaki hikmet: 'Herşey, zıddıyla bilinir' kaidesinden hareketle, hidayeti teşvik ve imanda sebat etmektir.

Bunun uzak bir münasebet olduğu, sûrenin ilk âyetlerinde Mü’minlerden açıkça söz edilmediği, gayenin Kur’ân'ın tavsifi olduğu sorusuna şöyle cevap verilir: Âyetler arasındaki münasebette, bütün şartların bulunması zaruri değildir. Bilakis, herhangi bir bağın bulunması yeterlidir. Buna göre sûrenin ilk âyet-lerindeki gaye, Kur’ân'ı tekid, kulları amel ve imana teşviktir. Bu yüzden, Mü’min ve Kâfirlerin tavsifi bittikten sonra; ***** «Eğer kulumuza indirdiğimizden şüphede iseniz..» (Bakara, 23.) âyetiyle, tekrar başa dönülmüştür.

3- Mânevi karinelerden biri de istitrattır; ***** «Ey ademoğulları, size çirkin yerlerinizi örtecek giysi, süslenecek elbise indirdik. Takva elbisesi daha iyidir.» (Araf, 26.) âyeti buna misaldir. Zemahşerî bu âyetin tefsirinde şöyle der: Bu âyet, sûrenin 19-22. âyetlerinde yer alan Hazret-i Adem ve Havva'nın avret yerlerinin açılması, bunları yaprakla örttükleri zikredildikten sonra, istitrat olarak gelmiştir. Bu istitrat; Allah'ın indirdiği elbiseden dolayı şükranda bulunmak, avret mahallinin a-çık kalmasındaki çirkinlik ve rezaleti göstermek, bu yerleri örtmenin takvanın derecelerinden büyük bir derece olduğunu bildirmek üzere gelmiştir.

***** «Mesih de, gözde melekler de Allah'a kul olmaktan asla çekinmezler..» (Nisâ, 172.) âyeti de istitrada ayrı bir misaldir. Önceki âyette Mesih'in, Allah'ın oğlu olduğunu iddia eden Nasraniler reddedildiği gibi, meleklerin de Allah'ın çocukları olduğunu iddia e-den Arapların sözü de istitrat olarak reddedilmiştir.

Hüsnu't-tehallus ile istitrat, birbirine çok yakın iki belagi sanattır. Bu sanat, dinleyenin farkedemeyeceği bir şekilde, birinci mânadan maksud olan ikinci mânaya büyük bir ustalık ve incelikle sözü intikal ettirmektir.

Ebû'l-Ala Muhammed b. Ganim şöyle der: Zorlama olduğu için, Kur’ân'da hüsnü't-tehallus sanatı mevcut değildir. Çünkü Kur’ân, iktidap sanatı üzerinde nâzil olmuştur. Bu sanat Arapların, sözü uygun olmayan bir mânaya intikalde kullandıkları bir sanattır. Ebû'l-Ala'nın bu sözü doğru değildir. Çünkü; Kur’ân'da akıllara hayret verecek şekilde, pek çok hüsnü tehallus sanatı vardır.

Araf sûresine bakın.. Allahü teâlâ bu sûrede önce; enbiyayı, geçmiş a-sırları ve milletleri, sonra Hazret-i Musa'yı kendisine îman eden yetmiş kişinin hikayesini, onlara ve ümmetinden diğerlerine duasını ***** «Bize bu dünyada da iyilik yaz, âhirette de..» âyetiyle ifade etmiştir. Hazret-i Musa'nın menkıbeleri ardından Hazret-i Peygamberin menkıbelerini sıralamış, sonra da ***** «..Azabıma dilediğimi uğratırım rahmetim ise herşeyi kaplamıştır. Onu korunanlara..yaza-cağım..» (Araf, 156.) âyetiyle, hüsn-i tehallus'da bulunmuştur. Muhammed ümmetinin ümmi bir resûle uymaları gibi bazı sıfatlarını saymış, sonra da Hazret-i Mu-hammed'in (sallallahü aleyhi ve sellem) güzel sıfat ve faziletlerine yer vermiştir.

Şuarâ sûresinde Hazret-i İbrahim'in ***** «(Kulların) dirilecekleri gün beni utandırma. O gün ki, ne mal ne de oğullar fayda vermez.» (Şuarâ, 87-88.) âyetleriyle, kıyamet gününün vasfına geçerek, hüsn-i tahallus'da bulunmuştur.

Kehf sûresinde, Zülkarneyn'in sed hakkındaki sözüne yer vermiş, kıyamet gününde bu seddin yıkılacağını bildirmiş, sûra üfrüleceğini, kıyametin başlayacağını bildirmiş, sonra da Kâfir ve Mü’minlerin gideceği yeri anlatmıştır.

Bir kısım ulema şöyle der: Tehallus ile istitrat arasındaki fark şudur: Tehallus, sözü edilen mevzuyu tamamen değiştirip başka bir mevzuya geçmektir. İstitrat; söz arasında aniden başka bir mevzuya geçmek, bu mevzuyu bırakıp, sanki bunu kastetmiyormuş gibi önceki mevzua dönmektir.

Denilir ki; Araf ve Şuara sûrelerinde bu yüzden, tehallus değil, istitrat sanatı vardır. Çünkü Araf sûresinde ***** «Musa kavminden bir topluluk da var ki gerçeğe götürürler ve onunla adalet yaparlar.» (Araf, 159.) âyetiyle Hazret-i Musa kıssasına, Şuarâ sûresinde, enbiya ve ümmetlerinin zikrine dönülmüştür.

Hüsnü tahallus'un faydası; dinleyicinin ilgisini devam ettirmek için, bir sözden diğer bir söze geçmektir. Enbiyanın zikrinden sonra Sâd sûresindeki «Bu bir hatırlatmadır. Korunanlar için güzel bir gelecek vardır.» 49. âyeti buna misaldir. Çünkü Kur’ân, Allah'a yapılan zikrin bir nevidir. Sûrede, Kur’ân'ın bir mevzuu olan enbiya'nın zikri bitince, cennet ve ehli gibi, bir başka mevzuya geçilmiştir. Sonra da ***** «Bu böyledir. Fakat azgınlara en kötü bir gelecek vardır.» (Sâd, 55.) âyetiyle cehennem ve ehlinin zikri ele alınmıştır.

İbnu'l-Esir şöyle der: Bir sözden diğerine geçiş durumunda ***** ism-i işaretinin fasl kelimesi yerinde kullanılması, vasl'dan daha güzeldir. Bu ismi işaret, bir sözden diğerine geçiş arasında mevcut, kesin bir bağdır.

Hüsn-i tehallus'a yakın olan bir sanat da, hüsnü'l-matlabdır. Zencani ve Tîbi bunun, bir mukaddime yaptıktan sonra, asıl gayeyi belirtmek olduğunu söyler. ***** âyeti buna misaldir.

Tîbi; İbrahim (aleyhisselâm)ın lisanıyle gelen *****

«Onlar benim düşmanımdır. Yalnız âlemlerin Rabbi (benim dostumdur.) Beni yaratan ve bana yol gösteren O'-dur. Rabbim bana hüküm ver ve beni salihlere kat.» (Şuarâ, 77,78-83.) â-yetlerinde, hüsn-i tehallus ve hüsn-i matlap, bir arada bulunur, der.

2- Münasebetle İlgili Bazı Kaideler

5239 Bazı müteahhirun uleması şöyle der: Kur’ân'da, âyetler arasındaki münasebeti gösteren umumi esaslar şunlardır: Sûrenin hangi gaye ile indiğini bilmek bu gayeye götüren sebepleri araştırmak, bu sebeplerin birbirine yakınlık ve u-zaklık durumunu incelemek, âyetlerin birbirini takibinde, dinleyenin merakını dikkate almak, belâgatın gerektirdiği hususlara önem vermektir. Âyetler arasındaki münasebeti kolaylaştıran umumi kaide, işte bunlardır. Bu kaide uygulandığında, her sûre ve âyet arasında mevcut münasebet, açıkça ortaya çıkar.

Makabli ile olan münasebeti bulmada zorluk çekilen âyetler şunlardır: ***** «Onu tekrarlamak için dilini depretme.» (Kıyame, 16.) âyeti, bunlardan biridir. Bu sûrenin evveli ve ahirindeki âyetler arasında münasebet kurmak güçtür. Bütünüyle sûre, kıyamet ahvalinden bahsetmektedir. Bu yüzden, Rafiza'dan Bazıları, bazı âyetlerin sûreden sakıt olduğu görüşündedirler.

Kaffal; sûrenin.. ***** «(O zaman) insanın yapıp öne sürdüğü (yapmayıp) geri bıraktığı herşey kendisine haber verilir.» (Kıyame, 13.) âyetinde zikri geçen insan hakkında nâzil olduğunu söyleyerek şöyle demiştir: Bu insan'a kitabı verilir. Okumağa başlayınca korkudan titreyerek, okumasını hızlandırır. Bu sırada ona: Acele edip dilini kımıldatma. Amelini cem edip sana söylemek bize aittir. Amelini söylediğimizde yaptığını ikrar ederek onu kabul et. Bundan sonra, insanın durumunu ve işlediklerini açıklamak bize aittir, denilir.

Kaffal'ın bu şekildeki tefsiri, Buhârî'de mevcut hadise muhaliftir. Hadise göre, vahyin nüzûlü sırasında Resûlüllah'ın lisanını kımıldatması hakkında nâzil olmuştur.

Bazı ulema, bu âyetlerde çeşitli münasebet yönleri olduğunu zikretmişlerdir. Bunlardan Bazıları şunlardır:

Âyette, kıyametten söz edilince, amelinde kusurlu olan kimse, kendiliğinden aceleye kapılacaktır. Aslında hayırlı işlerde acele etmek, dinen matlup olan bir iştir. Bu bakımdan âyet, hayra koşmaktan daha önemli olan vahye kulak vermeyi, muteriza bir cümle ile tenbihde bulunmuş, vahyi iyice dinleyip, mânasını kavramayı emretmiştir. Vahyi ezberlemeğe çalışmak, mânasını anlamağa mâni olduğundan Cenab-ı Hak, Resûl'ünden ezberlemede acele etmemesini istemiştir. Resûlüllah'ın inen vahyi sonuna kadar iyice dinlemesi, muhtevasını kavraması için, Allahü teâlâ ezberletme işini üzerine almıştır. Muteriza şeklindeki âyet bitince, Hazret-i Adem ve nesliyle ilgili âyetlere dönülmüş, insanın acele etmemesini isteyen ***** edatı kullanılmıştır. Bu âyetle Cenab-ı Hak sanki: Ey ademoğlu, aceleci olarak yaratıldığından, herşeye de acele eder ve aceleyi seversin demek istemiştir.

Kur’ân'ın âdeti; kulun ahirette sunacağı ameli ihtiva eden Kitab'dan söz ettiğinde, dünyada iken yapıp yapmadığına dair hükümleri ihtiva eden amel defterini zikretmesidir. *****

«Kitap ortaya konulmuştur. Suçlular, onun içindekilerden korkarak:...._Andolsun biz bu Kur’ân'da insanlara herçeşit misali türlü biçimlerde anlattık..» (Kehf, 49-54.), ***** «..kimlerin kitabı sağından verilirse işte onlar, kitaplarını o-kurlar..Andolsun biz Kur’ân'da insanlara herçeşit misali türlü biçimlerde anlattık..» (İsrâ, 71, 89.), ***** «O gün sura üflenir ve o gün suçluları gömgök toplarız...Gerçek hükümdar olan Allah, yücedir. Sana vahyedil-mesi tamamlanmadan Kur’ân'ı acele ile okumağa kalkma.» (Tâhâ, 102, 114.) âyetleri buna misaldir.

Sûrenin ***** «Birtakım özürler ortaya atsa da.» (Kıyame, 15.) âyetinden önceki âyetleri indiğinde Resûlüllah, bu halet-i ruhiye içinde iken nâzil olan âyetleri ezberlemeğe çalışıyor, unutma korkusundan acele ederek, dilini kımıldatıyordu. Bunun üzerine ***** «Onu tekrarlamak için dilini depretme...Sonra onu açıklamak bize düşer.» âyetleri nâzil oldu. Bundan sonra, önceki âyetleri tamamlamak üzere söze devam etti.

Fahruddin Razi, şöyle der: Buna benzer bir durum şudur; hoca talebeye bir konuyu anlatırken, talebenin zihni başka bir şeyle meşgul olsa, hocası da talebeye: 'Aklını derse ver, söylediklerimi iyi dinle" dese, hoca ile talebe arasındaki duruma vakıf olmayan kimse: Bunun anlatılan dersle ne alakası var diye düşünse bile, meseleye vakıf olan aynı şekilde düşünmez.

Cenabı Hak Kıyame sûresinin ilk âyetlerindeki umumi mânada olan nefis kelimesinden, hususi mânada Resûlüllah'ın nefs'ine geçmiştir. Bununla şöyle demek istemiştir. Her nefis böyledir. Ya Muhammed, senin nefsin, nefislerin en şereflisi kılınmıştır. Bu bakımdan nefsin, en mükemmel vasıflarda kalsın.

***** «Sana hilalden soruyorlar..» (Bakara, 189.) âyeti de bu kabildendir. Evlere, kapılarından girme hükmü ile, yeni doğan ayın hükmü ne olduğu? sorusuna şu cevap verilir: Âyette istitrat sanatı mevcuttur. Yeni doğan ay, haccın vaktini gösterir. Âyetin sebeb-i nuzûlünden anlaşıldığına göre, evlere kapıdan girme işi, hac mevsiminde uygulanan bir âdetti. Evlere giriş, âyetteki hilal hakkındaki sorunun cevabı dışında, ziyade cevap olarak zikredilmiştir. Bu husus aynen, Resûlüllah'a deniz suyundan sorulduğunda: 'Suyu temiz, i-çinde yaşayanların ölüsü helâldir' şeklinde verdiği cevaba benzer.

***** «Doğu da batı da Allah'ındır.» (Bakara, 115.) âyeti de bu kabildendir. Bu âyetin, ***** «Allah'ın mescidlerinde Allah'ın adının anılmasına engel olandan daha zalim kim vardır» (Bakara, 114.) âyetiyle olan münasebeti nedir? şeklindeki soruya Şeyh Ebû Muhammed el-Cuveyni, «Tefsir»inde şöyle cevap vermiştir: Ebû'l-Hasen ed-Dahhan'ın şöyle dediğini işittim: İki âyet arasındaki münasebet; Beyt-i Makdisin tahribi, önceki âyette zikredilmiş olmasındandır. Âyetin mânası; bu tahrib, sizi ona yönelmekten alıkoymasın. Çünkü meşrık da magrib de Allah'ındır' şeklindedir.

3- Sûrelerin Başı ve Sonuyla Olan Münasebetleri

Sûrelerin baş ve sonları arasındaki münasebet, bu nevidendir. Bu konuda «Merasıdu'l-Matali' fî Tenasubi'l-Makatı' ve'l-Metali'» adlı, küçük bir eser telif ettim.

Kasas sûresine bakalım...Sûre Musa (aleyhisselâm)la başlamış ***** «..artık bir daha suçlularla arkadaş olmayacağım.» (Kasas, 17.) â-yetindeki sözüyle devam etmiş, vatanından çıkışı ele alınmış, sonra Resûlüllah-ın Kâfirlere hiçbir zaman yardımcı olmayacağına dair Allah'ın emriyle Mekke-den çıkışı teselli edilerek, tekrar Mekke'ye döneceğine dair vaadi ile son bulmuştur. Böylece, sûrenin başında olan ***** «..biz onu tekrar sana geri vereceğiz..» (Kasas, 7.) âyetiyle, Resûlüllah'ın Mekke'ye dönüşü arasında münasebet mevcuttur.

Zemahşerî şöyle der: Allahü teâlâ, Mü’minûn sûresinde ***** «Mü’minler saadete ulaştılar.» âyetiyle başlamış, ***** «Kâfirler saadete ulaşacak değillerdir.» âyetiyle bitmiştir. Sûrenin başı ile sonu arasında, ne büyük bir değişiklik vardır, değil mi?

Kirmani, «el-Acaib» adlı eserinde, bunun benzerini zikrederek şöyle der: Sâd sûresi Allah'a zikr ile başlamış, ***** «O (Kur’ân) bütün âlemlere bir öğütten ibarettir.» 87. âyetinde gene zikr ile bitmiştir. Nun sûresi ***** «Sen, Rabbinin nimetine kavuşmuş bir kimsesin, aklını yitirmiş biri değilsin.» âyetiyle başlamış, ***** «'O aklını yitirmiş diyorlardı.» 51. âyetiyle son bulmuştur.

Bir sûrenin başı ile, önceki sûrenin sonu arasındaki münasebet de bu kabildendir. ***** «Bari Kureyşin güvenini sağladığı için.», *****

«Nihayet onları (kurt tarafından) yenilmiş ekin yaprağı gibi yaptı.» âyetlerinde olduğu gibi, bu münasebet, ***** «Nihayet onu Firavn ailesi aldı ki kendilerine bir düşman ve başlarına derd olsun.» (Kasas, 8.) âyetinde görülen münasebet gibidir. Bunu Ahfeş söylemiştir.

Kevâşi, Mâide sûresinin tefsirinde şöyle der: Nisâ sûresinin sonu, kullar arasında tevhid ve adalet emriyle bittiğinden, Mâide sûresi, ***** «Ey inananlar, akitleri yerine getirin.» âyetiyle başlamıştır.

Ulemadan bir kısmı şöyle der: Her sûrenin başlangıcına bakılırsa, bir önceki sûrenin sonu ile aralarında büyük bir münasebet olduğu görülür. Bu münasebet bazen açık, bazen kapalıdır. Enam sûresinin Hamd ile başlaması, Mâide sûresinin, ***** «..Aralarında hak ile hükmedilmiş ve: 'Hamd âlemlerin Rabbine mahsustur' denilmiştir.» (Zümer, 75.) âyetinde olduğu gibi bir hükümle bitmesi, aralarındaki münasebeti gösterir. Gene Fâtır sûresinin Hamd ile başlaması, bir önceki sûrenin sonu olan; ***** «Artık kendileriyle arzu ettikleri şey arasına perde çekilmiştir. Tıpkı bundan önce benzerlerine yapıldığı gibi..» (Sebe, 54.) âyetiyle, münasip düşmüştür. Nitekim; ***** «Böylece zulmeden milletin ardı kesildi. Âlemlerin Rabbi Allah'a hamdolsun.» (Enam, 45.) âyetinde bu münasebet açıkça görülmektedir. Hadid sûresinin Tesbih'le başlaması, Vakıa sûresinin Tesbih fiilinin emir sigasıyla bitmesi, birbirine uygun düşmüştür. Bakara sûresinin ***** ile başlaması, Fatiha sûresinin ***** âyetinde geçen sırat kelimesine işaret etmektedir. Hidayet isteyenlere sanki, hidayetini istediğiniz doğru yol, bu Kitab'ın kendisidir, denilmek istenmiştir. Gerçekten bu mâna, Fatiha sûresiyle Bakara sûresindeki münasebeti gösteren en uygun mânadır.

Kevser sûresinin letafeti, önceki sûrenin mukabilinde gelmesindendir. Maun sûresinde Cenab-ı Hak, münafıkları; cimrilik, namazı terketmek, namazı riya ile kılmak ve zekat vermemek gibi dört sıfatla vasfetmiştir. Kevser sûresinde ise; cimriliğin mukabili olan, çok hayır mânasında ***** âyetiyle namazı terketmenin mukabilinde, namaza devam et mânasında olan ***** ile, riyanın mukabilinde, insanlara değil Rabbın rızası için namaz kıl mânasında ***** ile, zekat vermeme mukabilinde, kestiğin kurban etini tasadduk et şeklinde ***** âyetiyle mukabil olarak getirilmiştir.

Bir kısım ulema şöyle der: Sûrelerdeki tertibin tevkifi olarak Allah'dan sâdır olduğunu gösteren sebepler vardır: Bunlardan birincisi; Hâ Mim'lerde olduğu gibi harfler arasındaki münasebettir. İkincisi; Fatiha sûresinin sonunun, mâna bakımından Bakara sûresinin ilk âyeti ile olan münasebetinde görüldüğü gibi, sûrenin başı ile bir önceki sûrenin sonu arasındaki münasebettir. Üçün-cüsü; Tebbet sûresinin sonu ile, İhlâs sûresinin evveli arasında olduğu gibi, iki sûrenin lâfzan aynı vezinde olmasıdır. Dördüncüsü; Duhâ ve İnşirah sûrelerinde olduğu gibi, bir sûredeki cümlelerin, çoğunlukla diğer sûredeki cümlelere benzemesidir.

Bir kısım ulema da şöyle der: Fatiha sûresi; rububiyeti ikrar, Allah'a iltica, Yahudi ve Hristiyanlıktan uzaklaşmayı ihtiva eden bir sûredir. Bakara sûresi dinin esaslarını ihtiva eden, Âl-i İmrân da bu esasları tamamlayan bir sûredir. Bakara sûresi; dini hükümlere delil getiren, Âl-i İmrân da, dine husumet besleyenlerin şüphelerine cevap veren bir sûredir. Bu yüzden sûrede, Hristiyanların üzerinde durdukları müteşâbih âyetler zikredilmiştir. Haccın farziyeti de bu sûrede yer almıştır. Fakat Bakara sûresinde haccın meşru kılındığı zikredilmiş, tamamlanması emrolunmuştur. Âl-i İmrân'da, Nasranilere hitap daha çok yer a-lırken, Yahudiler Bakara sûresinde çok zikredilmiştir. Bunun sebebi, Tevrat'ın asıl, İncil'in fer'i olmasıdır. Resûlüllah Medine'ye hicret ettiğinde, Yahudileri İslama davet etmiş, onlarla mücadelede bulunmuştur. Nasranilerle mücadelesi, daha sonraları olmuştur. Müşrikleri İslama davet etmesi ise, ehl-i kitaptan öncedir. Bu bakımdan, Mekki sûrelerde enbiyanın tabi olduğu din yer almış, bununla bütün insanlara hitap edilmiştir. Medeni sûrelerde ise, ehli kitap'tan ve müşriklerden peygamberleri tasdik edenlere hitap edildiğinden, Ey Ehl-i Kitap, Ey İsrailoğulları, Ey İman Edenler, şeklinde hitapta bulunulmuştur. Nisâ sûresinde, insanlar arasında cari olan hükümler yer almıştır. Bu hükümler; Allah'ın halkettiği, sıhriyyet ve neseb gibi, kullarına takdir ettiği hükümler olarak ikiye ayrılır. Bu yüzden sûre; ***** «..sizi bir tek nefisten yaratan ve ondan eşini yaratıp...Rabbinizden korkun..» âyetiyle başlamış, aynı âyetin devamında ***** «..adına birbirinizden dilekte bulunduğunuz Allah'tan ve akrabalık (bağlarını kırmaktan) sakının.» buyurmuştur. Sûre başındaki bu fevkalâde münasebet ile berâetu'l-istihlale bakalım.. Sûre başında yer alan bu âyet, kadınlarda nikahı helal ve haram olanları, akrabalar arasındaki mirası ihtiva etmektedir. Hazret-i Adem'in, sonra da Havva'nın yaratılışı ile nikah başlamış, bu ikisinin evlenmesinden pek çok erkek-kadın meydana gelmiştir.

Mâide sûresi, bazı akidelerin yer aldığı sûredir. Bu sûre, dini hükümlerin tamamını, dinin çeşitli yönlerini, resûllerin verdikleri söz ile, ümmetlerinden aldıkları sözün yerine getirilmesini ihtiva etmektedir. Din, bu sûredeki âyetle tamamlanmış, dini tamamlayan sûre de, bu sûre olmuştur. Sûrede ayrıca, ihramlı iken avın yasaklanması, can ve malı korumak üzere haddi aşarak savaşan ve hırsızlık yapanların cezalandırılması, Allah'a ibadette esas olan temiz şeylerin helal kılınması gibi hususlar mevcuttur. Bu bakımdan; abdest, teyemmüm, her Mü’min'in Kur’ân'la hükmetmesi gibi Hazret-i Muhammed'in (sallallahü aleyhi ve sellem) şeriatı ile ilgili hususlar, bu sûrede zikredilmiştir. Bu yüzden sûrede yerine getirmek ve tamamlamak gibi kelimeler çokça yinelenmiştir. Sûrede ayrıca, dinden dönenlerin yerine, daha hayırlıların geleceği, dinin tamamıyla kemale erdiği, ifade edilmiştir. Bu yönleriyle Mâide sûresi, en son tamamlanan sûrelerden olmuştur. Medine' de nâzil olan bu dört sûre arasındaki tertib, en mükemmel bir tertiptir.

Ebû Cafer b. Zübeyr şöyle der: Hattabi'nin ifadesine göre; Sahâbe-i Ki-ram'dan Kur’ân'ı cem edenler, Kadir sûresine Alak sûresinden sonra yer vermişler, sebebini de şöyle açıklamışlardır: ***** âyetindeki zamirin, kinaye olarak ***** fiiline bağlı olması, okunması emredilen Kitab'a işarettir. Kadı Ebû Bekr İbnu'l-Arabi; bu durumu, gerçek bir bedi sanatı olarak vasıflandırmış-tır.

4- Huruf-i Mukattaa Arasındaki Münasebet

Zerkeşî «el-Burhan»ında şöyle der: Huruf-i mukattaa ile başlayan sûreler de, münasebet ilminin bir nevidir. Bu harflerden her biri başladığı sûreye tahsis edilmiş, ***** yerine, ***** de ***** harfleri yerine gelmemiştir. Her sûrenin bu harflerden biriyle başlaması, sûredeki harf ve kelimelerden çoğunun bu harflere mümasil olmasındandır. Bu sûrelerden herbirinin kendisinde mevcut olan kelime ve harflere uygun düşmeyen huruf-i mukatta ile başlaması, doğru değildir. Şayet Nûn sûresi Kâf, Kâf sûresi de Nûn ile başlasaydı, Allah kelamında riayet edilen münasebet ortadan kalkmış olurdu. Bu yüzden sûrede kaf harfi çokça tekrar ettiğinden, Kâf sûresi bu harfle başlamıştır. Bu sûrede; Kur’ân, halk, kavl, kurb, telakki, rakib, sâik, ilka, tekaddüm, müttekin, kalb, kurûn, Nakîb, teşakkuk ve hukuk gibi kelimelerin hepsinde, kaf harfi bulunmaktadır.

Yûnus sûresindeki iki yüzden fazla kelimede, ra harfi tekrar etmiştir. Bu yüzden sûre ***** ile başlamıştır. Sâd sûresi, içinde sad harfi bulunan bazı husumet nevilerini ihtiva etmektedir. İlk husumet ***** «Tanrıları bire mi indirdi..» 5. âyetinde görüldüğü gibi, Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) ile Kâfirler arasındaki husumettir. Sıra ile; Dâvud (aleyhisselâm)ın huzuruna gelen iki hasmın husumeti, cehennem ehlinin husumeti, meleklerin Hazret-i Adem'in yaratılma kararına karşı husumeti, şeytanın Hazret-i Adem'e secde etmeme konusundaki husumeti ile ademoğ-lunu yanıltmadaki husumeti yer almıştır.

***** harflerinde, üç mahreç bir arada bulunmaktadır. Bunlar sıra ile; boğaz, dil ve dudak harfleridir. Bu tertib; yaratmanın başlangıcı olan bidayeti, ahiretin başlangıcı olan nihayete, emir ve nehiylere uyarak şeriata uygun yaşayış olan vasata, işaret etmektedir. Bu harflerle başlayan her sûre, yukarıda söylenen üç hususu içine alır.

Araf sûresindeki sad harfi, Adem (aleyhisselâm) ve diğer peygember kıssalarının şerhi ile, ***** «..göğsünde bir sıkıntı olmasın..» âyetinin mevcudiyetinden dolayı ***** harflerine ilâve edilmiştir. Bazı ulema ***** harflerinin mânası; ***** «göğsünü açmadık mı?» âyetinin mânasını taşımaktadır, derler. Ra'd sûresinde mevcut ***** âyeti ile; ra'd, berk ve benzeri kelimelerin mevcudiyetinden dolayı ***** harflerine, ra harfi ilâve edilmiştir.

Huruf-i mukattaa ile başlayan sûrelerde, ekseriyetle bu harflerden sonra gelen, Kur’ân ve Kitab gibi, Kur’ân'la ilgili kelimeler mevcuttur.

***** gibi âyetler buna misaldir. Ancak; Ankebût, Rûm ve Nûn sûrelerinde, bu harflerden sonra Kur’ân'la ilgili kelimeler zikredilmemiştir. Bunların hikmetini, «Esraru't-Tenzil» adlı eserimde açıkladım.

Harâllî: Kur’ân; zecr, emr, helal, haram, muhkem, müteşâbih ve emsal şeklinde yedi harf üzere nâzil olmuştur, hadisinin mânası hakkında şöyle der: Kur’ân, ahlâkın ve herşeyin en mükemmelini kendinde topladığından, Hatemu'l-Enbiya'nın Kitab'ı da, en son Kitap olmuş; güzel ahlâka dönüş O'nun zuhuruyla başlamıştır. Daha önceki peygamberlerde bulunmayan bu üç esasın ıslahı: 'Güzel ahlâkı tamamlamak için gönderildim' hadisinden de anlaşılacağı üzere, O'nunla son noktasına ulaşmıştır. Resûlüllah'ın şu hadisinde bir arada bulunan; dünya, din ve ahiretin ıslahı, bu üç esası meydana getirmektedir: 'Ya Rab-bi, Risaletimin ismeti olan dinimi ıslah et. Geçimimi sağladığım dünyamı ıslah et. Döneceğim yer olan ahiretimi ıslah et. Her ıslahda, ilerleme ve gerileme bulunduğundan mevcut olan üç esas altıya baliğ olur. Bunlar da Kur’ân'ın altı harfidir. Bu altı harfe, bir eşi olmayan yedinci bir harf ilâve edilerek tamamı yediye ulaşmıştır. Bu harflerin en değersiz olanı, dünya hayatının ıslahı olan ifadesidir. Bu da, haram ve helal olmak üzere iki kelimeden ibarettir. Birincisi haram dır; nefis ve beden, haramdan temizlenmek ve uzak tutulmakla ıslah edilir. İkincisi ise helal dır; nefis ve beden, buna uymakla düzelir, ıslah edilir. Tevratda, helal ve haramın aslı mevcutsa da, tamamı Kur’ân'dadır.

Bundan sonra, ahiret hayatının ıslahı olan iki harf gelmektedir. Birincisi zecr ve nehiydir. Ahiret hayatındaki güzelliklerden uzaklaştırdığı için, nefis ve beden, nehiylerden kaçınmakla ıslah edilir. İkincisi emirdir; ahiret hayatındaki güzellikleri sağladığı için nefis, Allah'ın emirlerini yerine getirmekle ıslah edilir. İncil'de bu iki hususun aslı mevcutsa da, tamamı Kur’ân'dadır.

Bundan sonra da dinin ıslahı olan iki harf gelmektedir. Birincisi, Allah'ın hitabını, kulun kolayca anladığı muhkemlerdir. İkincisi de, aklın yetersizliğinden,

Allah'ın hitabını kulun anlamaktan aciz kaldığı müteşabihlerdir.

Bu yedi harften beşi, amel içindir. Altıncısı ise, kulun aczini itiraf edip haddini bilmesidir. Bu iki harf, bütün semavi kitaplarda mevcut ise de tamamı Kur’ân'dadır. Hepsini cami olan yedinci harf, sadece Kur’ân'a mahsustur. Bu da Allah'ın yüce sıfatlarından biri olan Hamd'dır. Son harf Hamd olduğuna göre, Allahü teâlâ Kur’ân'a Hamd ile başlamıştır. Allah, Kur’ân'ın her yerine yayılan yedi harfi Fatiha sûresinde toplamıştır. Fatiha'nın birinci âyeti; yedinci harf olan Hamd'e, ikinci âyeti; dünyada Rahmân, ahirette Rahim olduğunu gösteren helal ve harama, üçüncü âyeti; dini meselelerle ilgili emir ve nehye dayanan mülk sahibi olmasına; dördüncü âyetteki, ***** muhkeme, ***** müteşâbihe şamildir. Kur’ân, bütün özellikleri kendinde toplayan yedinci harfle başladığından, Bakara sûresi de insanın, idrakinden aciz kaldığı altıncı harf olan müteşâbihle başlamıştır. Harâllî'nin sözü burada bitmiştir.

Bu açıklamanın kabul edilebilecek yönü, son ifadesidir. Bunun dışındakiler; kulağa çirkin gelen, kalbi nefrete sürükleyen, insanın iştahını kaçıran sözlerdir. Bunları nakletmiş olmaktan Allah'a sığınırım. Bana göre, Fatiha'dan sonra Bakara, sûresinin ***** ile başlamasındaki en güzel münasebet, Fatiha sûresinin, herkesin kolaylıkla anlayacağı muhkemle, Bakara sûresinin de, mukabili olan tevilden uzak müteşâbihle başlamış olmasıdır.

5-Sûrenin İsmiyle Olan Münasebeti

5263 Sûrelerin ismi, o sürede geçen önemli bir konu ile münasip olması, münasebetten sayılır. Bu konuda On yedinci Bölümde bilgi verilmişti. Kirmânî «el-Acaib» adlı eserinde şunu ifade eder: Ha Mim ile başlayan yedi sûreye müştereken aynı ismin verilmesi, aralarında her birini tansis eden benzerlikler bulunmasındandır. Ha Mim ile başlayan sûrelerde bu benzerlik; sûrenin uzunluk veya kısalığındaki miktarın yakınlığı, âyetlerin tertibindeki benzerliği yanında, sûrenin Kitap veya Kitabın bir sıfatıyla başlamasıdır.

6-Âyetler Arasındaki Münasebetin Sağladığı Faydalar

5264 Tacuddin es-Subki'nin yazma halindeki «et-Tezkira» adlı eserinden şunları naklediyorum: İsrâ sûresinin tesbih, Kehf sûresinin de hamd ile başlamasındaki hikmet nedir? sorusuna Subki, şu cevabı vermiştir: Tesbih; ***** âyeti ile ***** şeklindeki duada görüldüğü gibi, hamd' den önce gelmiştir. İbn-i Zemlekani bunu şu şekilde cevaplandırır: İsrâ sûresinde müşrikler İsrâ hadisesinden dolayı Resûlüllah'ı tekzib etmişlerdi. Bu tekzib aynı zamanda Allah'ı tekzib sayıldığından, Allah ve Resûlünü bundan tenzih etmek üzere, Subhane lâfzıyle başlamıştır. Kehf sûresi, müşriklerin Eshâb-ı Kehfi sormalarından sonra nâzil olduğundan, İsrâ sûresine nazaran nüzûlü tehir et, miş, Allah'ın Resûlüne ve Mü’minlere verdiği nimeti kesmeyip, Kitab'ını indirmekle bu nimeti tamamladığını açıklamak üzere indirmiştir. Bundan dolayı sûre; Allah'a hamd ile başlamıştır.

Huveyyi, Tefsirinde şöyle der: Fatiha sûresinin ***** âyeti ile başlaması Allah'ın bütün mahlûkatın maliki olduğunu bildirmek içindir. Fakat; Enam, Kehf, Sebe ve Fâtır sûrelerinde bunun yerine, sıfatlarından biri gelmiştir. Enam sûresinde sadece yeri-göğü, karanlık ve aydınlığı yaratma sıfatı, Kehf sûresinde Kitab'ı inzali, Sebe sûresinde yer ve göklerde olanlara malik olması, Fâtır sûresinde ise yer ve gökleri yaratma sıfatı mevcuttur. Fatiha, Kur’ân'ın ilk sûresi ve Ummu'l-Kitap olduğundan sıfatların en beliğ, umumi ve şumüllü ola-nıyla başlamıştır.

Kirmânî «el-Acaib» adlı eserinde şöyle der: Kur’ân'da dört yerde; ***** (Bakara, 189.), ***** «Sana ne harcayacaklarını soruyorlar..» (Bakara 215.), ***** «Sana haram aylardan soruyorlar..» (Bakara, 217.) ve ***** «Sana içkiden soruyorlar..» (Bakara, 219.) âyetlerindeki fiil atıf harfi olan vavsız gelirken, üç yerde ise ***** «Sana (Allah yolunda) ne harcayacaklarını soruyorlar.» (Bakara, 219.), ***** «Sana yetimlerden soruyorlar..» (Bakara, 220.), ***** «Sana âdet görmeden soruyorlar..» (Bakara, 222.) âyetlerindeki fiil, vav harfi ile gelmiştir. Bundaki hikmet nedir? sorusuna şu cevabı veririz: İlk dört âyetteki sorular; değişik zamanlarda, diğer üç âyetteki sorular ise aynı zamanda sorulmuştur. Bu yüzden üç âyetteki fiil, atıf harfiyle gelmiştir.

***** «Sana dağlardan soruyorlar. De ki:..» (Tâhâ, 105.) âyetinde, cevap makamında olan ***** kelimesi fa harfi almıştır. Halbuki Kur’ân'da cevap durumunda olan ***** emri, fa harfi almaz, şeklindeki söze Kirmânî şu cevabı vermiştir: Âyette ***** Eğer sana sorarlarsa de ki:., şeklinde bir takdir mevcuttur. ***** «Kullarım sana benden sorarlarsa (söyle) ben onlara yakınım..» (Bakara, 186.) âyetinde, Kur’ân'ın âdetine göre şartın cevabı ***** şeklinde gelmesi gerekirken böyle olmamıştır, sözüne şu cevabı veririz: Kul dua sırasında, en şerefli bir makamda olduğundan, Allah'la arasında, herhangi bir vasıta bulunmadığına işaret olmak üzere ***** fiili hazfedilmiştir.

Kur’ân'da ***** nidasıyla başlayan iki sûre, Nisa ve Hac sûreleridir. Birinci sûrenin yarısı dünya hayatını, ikinci yarısı da ahiret hayatının izahını yapmaktadır.