260

Bir zamanlar İbrâhîm de:

"- Rabbim demişti, bana göster; ölüleri nasıl diriltiyorsun?"

Allah:

"- Yoksa inanmıyor musun?" buyurdu. İbrâhîm:

"- Evet inanıyorum; lâkin kalben mutmain olmak istiyorum." dedi. Allah:

"- O hâlde dört kuş al; onları kendine alıştır; sonra her dağ başına onlardan bir parça koy; sonra onları çağır. Koşarak sana geleceklerdir. Şunu bil kı gerçekten Allah, her şeye üstün ve gaalib (A'zîz), hükümlerinde hikmet sahibi (Hakîm)dir." buyurdu.

A- "Bir zamanlar İbrâhîm de:

"- Rabbim demişti, bana göster; ölüleri nasıl diriltiyorsun ?"

Bu da, Allah'ın (celle celâlühü) mü'minlerin velisi olduğunun ve onları karanlıklardan nura çıkardığının başka bir delilidir. Ancak burada bundan önceki üslup izlenmemiş, "Yahut o kimseyi görmedin mi ki..." denmemiştir. Çünkü İbrâhîm (aleyhisselâm) adı daha önce, Rabbi hakkında tartışmaya giren hükümdar hâdisesinde geçmişti (Bakara 2/257). Bir de İbrâhîm'in Uzeyr (aleyhisselâm) gibi delilin aslında dahli yoktur. Zira Uzeyr'in (aleyhisselâm) macerası, yani yüz sene sonra tekrar hayâta döndürülmesi, Allah'ın sonsuz kudret: ve hidâyetinin misallerindendir.

Âyetin başındaki "İz / Hani, hatırlayın veya düşünün o zamanı ki, bir zamanlar" mukadder bir fiilin yerini tutar. Nitekim bu fiil, A'raf (7) sûresinin 69 ve 74. âyetlerinde "Ve'zkürû / düşünün, hatırlayın" şeklinde sarahaten zikredilir. Şöyle ki:

" Düşünün ki Allah sizi Nuh kavminden sonra halifeler yaptı..." (7/69)

" Düşünün ki Allah sizi Ad kavminden sonra halifeler yaptı ..." (7/74)

Bu, Allah'ın (celle celâlühü) meydana getirdiği o garip olayları hatırlayın ki, Allah'ın (celle celâlühü) mü'minlere olan velayet ve hidâyetine vakıf olasınız; demek olur.

Bu ve benzeri yerlerde hatırlatma emri, vakte tevcih edilmiş, "Hatırlayın o zamanı ki.." denmiştir. Oysa asıl hatırlanması istenen o zamanda vuku bulmuş olan olaylardır. Bunun sebebi vaktin hatırlanmasının mânânın daha kuvvede idrâkini mümkün kılmasıdır. Çünkü vaktin hatırlanması, burhânî olarak (hüccet yoluyla), o vakitte vuku bulmuş olan hâdiselerin hatırlanmasını gerektirir. Bir de, vakit, hâdiseleri tafsilatıyla içerir. Bu itibârla düşünülen vakitte hâdiseler bütün tafsilatıyla zihinde canlanır. Öyle ki, olaylar hikâye edilirken zikri geçsin veya geçmesin, açıkça müşahede ediliyormuş gibi zihnî tasavvurda tam olarak yerlerini bulur.

"Rabbi / Ey Rabbim!" merhamet dileme ifadesidir. Duadan önce istimali, mübalağa ile icabet dilemek içindir. Yani,

"- Ey Rabbim! Ben ölüye bakarken onu dirilt, ölüleri nasıl dirilttiğini bu şekilde bana göster!" demektir.

İbrâhîm (aleyhisselâm), yakîn derecesindeki imânını daha kuvvetlendirmek ve kal ben daha ziyâde mutmain olmak için bunu Cenab-ı Allah'tan dilemiştir.

Bir görüşe göre, Nemruci:

"- Ben de hem diriltir, hem öldürürüm!" deyince, İbrâhîm (aleyhisselâm):

"- Allah'ın diriltmesi, ruhun bedene iadesiyle gerçekleşir." cevabını vermiş.

Nemrud:

"- Pekiyi, sen bunu gözünle gördün ?" diye sormuş;

İbrâhîm (aleyhisselâm):

"- Evet gördüm." diyememiş.

Bu sebeble konuşmanın seyrini değiştirmiş ve başka bir açıklamaya geçmiş. Fakat sonra Rabbine yalvarıp bunu kendisine göstermesini dilemiş.

Ancak âyetteki;

"Belâ ve lâkin liyatmainne kalbî / Hayır inanıyorum; lâkin kalben mutmain olmak istiyorum" ifâdesi bunun sebebinin itminan olduğunu açıkça ortaya koyduğundan bu görüşün doğruluğuna engeldir.30

30 Ebussuûd Efendi, çok kere iddiaları zikretmekte ve fakat sonra da bu misâlde olduğu gibi cerh etmektedir.

B- "Allah:

"- Yoksa inanmıyor musun?" buyurdu ?"

Bu cümle de, benzerleri gibi, bir istinaf cümlesi olup mukadder bir sualin cevabıdır. Yani Rabbi ona demişti ki:

"- Ey İbrâhîm! Yoksa sen, Benim, dilediğim gibi diriltmeye kaadir olduğumu bilmiyor musun ve buna inanmıyor musun ki, bunu sana göstermemi istiyorsun?"

Elbette Yüce Allah, İbrâhîm'in (aleyhisselâm), o devrin bütün mü'minlerınden daha sağlam bir imâna ve daha kuvvetli yakıîn bir bilgiye sâhib oluğunu biliyordu. Böyleyken bunu İbrâhîm'e (aleyhisselâm) sorması, onun vereceği cevabın, bütün mü'minlere bir ilâhî lütuf olması içindir.

C- "İbrâhîm:

"- Evet inanıyorum; lâkin kalben mutmain olmak istiyorum." dedi ."

İbrâhîm (aleyhisselâm):

"- Ey Rabbim! Biliyor ve inanıyorum ki, Sen, dilediğin gibi diriltmeye kaadirsin; fakat bunu görmek istememin sebebi, imânıma ve yakînime, gözle müşahede gerçeğini ekleyerek kalben mutmain olmak ve bu suretle basiretimi daha da artırmaktır." dedi.

Ç- "Allah,

"- O hâlde dört kuş al; onları kendine alıştır; sonra her dağ başına onlardan bir parça koy; sonra onları çağır; koşarak sana geleceklerdir ."

"- Eğer bunu sana göstermemi istiyorsan haydi, dört adet kuş al!"

Bir görüşe göre, bu kuşlar tavus, horuz, karga ve güvercin idi.

Bir görüşe göre de güvercin değil, kerkenez idi.

Bu işe kuşların tahsis edilmesi, kuşların insana daha yakın olmaları, hayvan özelliklerini daha fazla taşımaları, onların etlerini parçalamanın daha kolay olması gibi sebeplerden dolayıdır.

"Surhünne — onları kendine akstır" kelimesi, bazı kıraatlere göre değişik şekillerde de okunmuştur. "Fesurrehünne veya fesarrahinne" gibi... Bu takdirde, bu cümle:

"- O kuşları kendine alıştır, onları toparla, yanma al ve incele ki onların özelliklerini tafsilatıyla öğrenesin ve bunlar diriltildikten sonra hiç bir parçanın kendi yerinden başka bir yere konmadığını göresm." anlamı kazanır.

Rivâyet olunuyor ki, İbrâhîm'e (aleyhisselâm), bu kuşları kesmesi, tüylerini yolup küçük parçalar hâline getirmesi, etlerini parça parça etmesi; tüylerini, kanlarını ve etlerini birbirine karıştırması; başlarını yanında tutması sonra da onların parçalarını bir dağın başına bırakması emrolundu.

Bir görüşe göre bu dağların sayısı dört

Diğer bir görüşe göre yedi idi. Böylece İbrâhîm her dağın başına bu karışımın dörtte birini veya (eğer yedi dağ ise) yedide birini bırakmış olmakdır.

"Sümmied'u'hünne — Sonra onları çağır." Onları çağırdığında uçarak veya koşarak sana geleceklerdir.

Burada Allah'ın (celle celâlühü) emirlerinin hikayesiyle yetinilmiş; İbrâhîm'in (aleyhisselâm) o emirleri yerme getirdiğine ve bunun sonuçlarına değinilmemistir. Ancak rivâyet olunduğuna göre, İbrâhîm onlara seslenmiş ve:

"- Haydi, Allah'ın izniyle gelin!" demiş. Bunun üzerine o kuşların parçaları, uçuşmaya başlamış; önce parçalar birleşerek bedenleri meydana getirmiş; sonra her beden kendi başıyla birleşmiş; nihayet her kuş eski hâlini bulmuş. Âyette bunlara yer verilmemesi, zımnen şu gerçeği bildirmek içindir:

Bu sonuçlar Allah'ın (celle celâlühü) emirleri gereğidir; bu emirler karşısında bu sonuçların gerçekleşmemesi imkânsızdır. Bu o kadar açık bir hakikattir ki, zikredilmesine ihtiyaç yoktur.

İbrâhîm el-Halil'in faziletine, duadaki tevazuunun bereketine ve dilek edebinin güzelliğine delil olarak bu kıssa sana yeter. Allah İbrâhîm el-Halil'e (aleyhisselâm) dilediği şeyi ânında ve olabildiğince en kolay yoldan göstermiş ve Uzeyr'i (aleyhisselâm) de, yüz sene ölü bıraktıktan sonra dilediğini ona göstermiştir.

D- "- Şunu bil ki gerçekten Allah, her şeye üstün ve gaalib (A'zîz), hükümlerinde hikmet sahibi (Hakîm)dir" buyurdu ."

"- Şunu bil ki, Allah (celle celâlühü), emrinde gaalibtir, hiçbir güç O'nu âciz bırakamaz. O, Hakîm'dir; bütün işlerinde yüksek hikmet sahibidir. Bu itibârla Allah'ın (celle celâlühü) işlerini âdi (âdete uygun) sebepler üzerine bina etmesi, harikulade yollardan yapmaktan âciz olduğu için değil fakat bu hâliyle hikmet taşıdığı içindir.

261

"Mallarını Allah yolunda (fîsebîlillâh) infak edenlerin durumu her başağında yüz dane (habbe) bulunan yedi başak bitirmiş bir dane gibidir. Allah, dilediğine kat kat artırır. Allah (ın rahmeti) geniş (Vâsi')dir; O, her şeyi hakkıyla bilen (A'lîm) dir."

A- "Mallarını Allah yolunda infak edenlerin durumu her başağında yüz dane bulunan yedi başak bitirmiş bir dane gibidir ."

Mallarını, vâcib veya naille hayır yollarında infak edenlerin durumu, bir tohum tanesine benzer ki o bir gövde çıkarır. Bu gövde yedi sürgün verir; her sürgünde de bir başak ve her başakta da yüz tane olur. Gerçekten verimli topraklarda mısır ve darıda bunun kadar, hattâ daha fazlası idrâk edilebilir.

"Enbetet / bitirmiştir" fiilinin daneye izafe edilmesi mecazîdir. Tıpkı bitirmek fiilinin toprağa ve su arkına izafesi gibi.

Bu temsil, bereketin tasviri ve âdeta gözler önünde canlandırılmasıdır.

B- "Allah, dilediğine kat kat artırır. Allah (ın rahmeti) geniştir; O, her şeyi hakkıyla bilendir."

Allah (celle celâlühü), fazlından kime dilerse ona, başak misalinde olduğu gibi bire yedi yüz, hattâ daha fazlasını verir. Bu fazlalığın miktarı, hayır yolunda harcama yapanın ihlâsı ve yorgunluğu nisbetinde artar. İşte bundan dolayıdır ki, sevapların miktarında amellerin mertebeleri farklıdır.

Allah'ın kat kat ihsanda bulunması, onun lütfunda bir darlık ve sıkıntı doğurmaz. Ve Allah (celle celâlühü) Alim'dir; hayır yolunda harcama yapanın niyetini, harcadığı miktarı ve harcadığını tahsil keyfiyetini hakkıyla bilir.

262

"Onlar ki mallarını Allah yolunda (fîsebîlillâh) infak ederler; sonra bunun arkasından infak ettiklerini başa kakmazlar, ezâ vermezler.

İşte onlara Rabbleri katında ecirler vardır. Onlara korku yoktur, onlar mahzun da olmayacaklardır."

A- "Onlar ki mallarını Allah yolunda infak ederler; sonra bunun arkasından infak ettiklerini başa kakmazlar, ezâ vermezler ."

Bu ibtidâ cümlesi temsilde fazileti beyân edilen harcamanın keyfiyetini bildirir.

Minnet etmek, iyilik ettiği kimseye yaptığı iyilikleri sayarak üzerinde hakkı olduğunu göstermektir. Ezâ etmekse, iyilik ettiğinden dolayı ona büyüklük taslamaktır. Âyette önce minnet zikredilmiştir. Çünkü bu konuda minnet daha çok vâkıı olmaktadır.

Bir görüşe göre, bu âyet-i kerîme, Osman Zi'n-nüreyn (radıyallahü anh) ile Abdurrahman b. Avf (radıyallahü anh) hakkında nazil olmuştur. Osman Tebûk savaşı için ordu hazırlanırken bin deveyi çulları ve palanlarıyla birlikte ordunun emrine vermişti. Abdurrahman b. Avf (radıyallahü anh) da. Peygamber'e dört bin dirhem yardım getirmişti ve minnet ile ezâ, her ikisinin aklından ve hayalinden bile geçmemişti.

B- "İşte onlara Rabbleri katında ecirler vardır ."

İşte onlar için Allah katında, âyette zikredilen temsil zımnında o büyük mükâfatlar vardır. "ı'nde rabbihim / Rableri katında" buyurulması, pek açık bir te'kıd ve şereflendirme demektir.

Bu cümlenin başında sebebiyet ifâde eden "f" harfinin bulunmaması, zımnen şunu bildirir:

Bu mükâfatın minnetsiz ve ezâsız harcamaya terettübü, sarahaten sebebiyet ifâdesine ihtiyaç göstermeyecek kadar açık bir hakikattir.

"Sebebiyet belirtilmemesi, zaten mü'minler, infakta bulunmasalar da ilâhî mükâfata ehildirler; infak hâlinde evleviyetle buna nail olacaklardır" şeklinde bir yorum, in faka teşvik makamında geçerli değildir.

C- "Onlara korku yoktur, onlar mahzun da olmayacaklardır ."

Onlar için her iki cihanda kötülükle karşılaşma endişesi ve korkusu yoktur ve onlar, büyük veya küçük herhangi bir dünyevî matlûbu elde edememekten dolayı üzüntü de çekmezler. Yani onlar, korku ve üzüntü verecek bir hâdise ile karşılaşmazlar. Bu ifâde:

Onlar korku ve üzüntüyü mucib hâdiselerle karşılaşırlar, fakat bunlardan hiç müteessir olmazlar;

Onlar hiç korku ve üzüntü duymazlar, devamlı neşe ve sevinç içinde bulunurlar; demek değildir.

Allah'ın (celle celâlühü) hâs ve mukarreb kulları O'nun celâl ve heybetini tazim ve kulluk hukukunu yerine getirmek için harcadıkları gayret ve çabayı yeterli görmezler. Onlar başka değil ancak bundan dolayı bir korku ve endişe duyarlar. Bu da onların özellıklerindendir.

263

"Ma'ruf (güzel, tatlı) bir söz ve mağfiret (bağışlama); arkasından ezâ gelen bir sadakadan daha hayırlıdır. Allah, Ganî (hiçbir şeye muhtaç değil)dir, Halım (cezalandırmakta acele etnıeyen)dir."

A- "Ma'ruf (güzel, tatlı) bir söz ve mağfiret (bağışlama); arkasından ezâ gelen bir sadakadan daha hayırlıdır ."

Sadaka isteyen kimseye bir şey vermeden onu, gönüllerin reddetmediği, tersine benimsediği güzel, bir sözle savmak, insana ağır gelen sırnaşık ve ısrarcı davranışlarını bağışlamak, arkasından incitme gelen bir sadakadan daha hayırlıdır. Çünkü ilk ikisinde (güzel söz ve bağışlamada) hiç zarar yoktur; inciterek verilen sadakada ise zarar vardır.

Burada arkasından incitme gelen sadakada da nisbeten hayır olduğu sonucunu çıkarmak hatâdır.

B- "Allah, Ganî'dir, Halım (cezalandırmakta acele etmeyen)dir ."

Allah (celle celâlühü), fakirleri, başa kakan ve gönülleri inciten kimselere muhtaç bırakmaz; onların rızıklarını başka yollardan da verir ve Allah (celle celâlühü) Halîm'dir, başa kakan ve gönül kıranların cezasını vermekte acele etmez.

264

"Ey imân edenler! Sadakalarınızı başa kakarak ve ezâ ederek boşa çıkarmayın. O kimse gibi ki mallarını insanlara riyâ (gösteriş) için infak eder; Allah'a ve âhiret gününe inanmaz. Onun durumu, üzerinde (bir miktar) toprak bulunan bir kayaya benzer; şiddetli bir sağnak isabet etmiş ve onu çırılçıplak bırakmıştır. Öyleleri (riyakârlar) kazandıklarından hiçbir şey elde edemezler. Allah, kâfirlere hidâyet etmez."

A- "Ey imân edenler! Sadakalarınızı başa kakarak ve ezâ ederek boşa çıkarmayın. O kimse gibi ki mallarını insanlara riyâ (gösteriş) için infak eder; Allah'a ve âhiret gününe inanmaz ."

Önceki gıyabî beyân tarzından sonra burada Allah'ın (celle celâlühü) hitab ile mü’minlere yönelmesi, nehyi yerine getirmenin lüzumunu mübalağa ile ifâde etmek içindir.

Yani ey mü'minler! Allah'a ve âhiret gününe inanmadığı, dolayısıyla bir sevap beklemediği, azabtan da çekinmediği hâlde, sırf insanlara gösteriş için malını harcayan kimse, nasıl intakını riyâ ile boşa çıkarıyorsa siz de sadakalarınızı, başa kakarak veya inciterek öyle yapmayın.

B- "Onun durumu üzerinde (bir miktar) toprak bulunan bir kayaya benzer ; şiddetli bir sağnak isabet etmiş ve onu çırılçıplak bırakmıştır ."

O riyakârın infaktaki hâli, üzerinde biraz toprak bulunan ve sağanak yağmurun isâbetiyle çırılçıplak kalan düz bir kayanın durumuna benzer.

C- "Öyleleri kazandıklarından hiçbir şey elde edemezler . Allah, kâfirlere hidâyet etmez ."

Onlar, riyâ ve gösteriş için yaptıklarından hiçbir şekilde faydalanamazlar ve kesinlikle onun bir sevabını bulamazlar. Tıpkı;

" Hem Biz onların hayır olarak işledikleri her işin önüne geçmiş ve onları saçılmış zerreler hâline getirmişizdir." (Furkan 25/23) mealindeki, âyette ifâde buyurulduğu gibi.

Bu da, bir istinaf cümlesidir. "O gün onların hâli ne olacak?" şeklinde gizli bir sualin cevabıdır.

Allah (celle celâlühü), o kâfirler güruhunu hayra, doğru itikada ve doğru ahlâka erdirmez (onların irade ve gayreti olmadan Allah onlara bunu nasib etmez). Bu cümle, mâkabk için bir zeyl (ek) mâhiyetinde olup şunlara işaret eder:

Riya ve gösteriş için mal harcamak, harcamalardan sonra başa kakmak ve kendisine yardım edilen kimseyi incitmek kâfirlerin özelliklerinden olup mü'minlerin sakınması gerekir.