Hat

(f. i.) : çaylak [kuş],

hatâ'

(a. i.) : ' : 1) yanlış; yanlışlık; yanılma. 2) günah. 3) kabahat, kusur.

hatâ muadelesi

jeod. ; top. her hangi bir nirengi şebekesinin muvâzene hesaplarına başlandığı zaman beher üçgen için hazırlanan muhtemel hatâlara âit muadele (* denklem).

Hatâ

(a. h. i.) : şimalî (kuzey) Çin.

hatab

(a. i. c. : ahtâb) : odun. (bkz. : hîzem).

hatâ-bahş

(a. f. b. s.) : kabahatleri affeden, bağışlıyan.

hatâen

(a. zf.) : yanlış olarak, yanlışlıkla.

hatâir

(a. i. hatîre'nin c.) : mühim, * önemli işler.

hatâiyyât

(a. i. c.) : yanlışlar, yanlışlıklar.

hatâ-kâr

(a. f. b. s.) : hatâ eden, yanlış yapan, yanılan.

hatâ-pûş

(a. f. b. s.) : kabahatleri örten, örtbas eden.

hatâr

eteklerine bağlanan parça. 2) birşeyîn etrafını çevreliyen pervaz, çenber gibi şeyler.

hatar

(a. i. c. : hatarât) : tehlike.

Hatarât

(a. i. hatar'ın c.) : tehlikeler, (bkz. : hıtâr).

hatar-gâh

(a. f. b. i.) : tehlike yeri, tehlikeli yer.

hatar-nâk

(a. f. b. s.) : tehlikeli, korkulu, korkunç.

hatâ-sevâb

(a. b. i.) : kitaptaki yanlışlıkları gösteren düzeltme cetveli.

hatât

(a. i.) : 1) süt kaymağı. 2) hek. cilt iltihabından meydana gelen kabukların soyularak iyi olanları.

hatât

(a. i.) : bağırma, çağırma, (bkz. : feryâd, gırîv).

hatâtîf

(a. i. huttâf'ın c.) : kırlangıçlar.

hatavât

(a. i. hatve'nin c.) : adımlar.

hatavât-üş-şeyâtîn

şeytanın mesleği, eğri yol. [Kur'an da "hutuvât" olarak geçer].

hatâya

(a. i. hatâ'nın c.) : kabahatler, suçlar, günahlar, yanlışlar yanlışlıklar.

hatâyî

(a. i.) : 1) Hatay kumaşı. 2) g. s. süslemede (tezhip) açılmış lotüsü andıran bir çiçek motifi 3) tezhipte, merkezini hatâyî denilen çiçek motifi işgal etmek üzere birbirine geçmiş sipiral dallardaki çiçek motiflerinden teşekkül eden süsleme tarzı. 4) güzei sanatlarda kullanılan ve Çin'de pirinçten yapılan bir kâğıt cinsi, [tezhip, hat, minyatür v. b.].

hâtem

(a. i.) : 1) mühür, üstü mühürlü yüzük.

hâtem-î merâret

acılık mührü. 2) en son.

hâtem-i sadâret

pâdişâhın sadrâzamlarda duran mühürü.

hâtem-ül-enbiyâ, hâtem-ün-nebiyyîn

(nebilerin. peygamberlerin sonuncusu) : Hz. Muhammed (Aleyhisselam)

Hâtem

(a. h. i.) : 1) Arab kabileleri arasında tanınmış "Tayyi" kabilesine mensup ve cömertliğiyle meşhur olan "ibnü Abd-illâh Bin Sa'd" in lâkabı. 2) s. çok cömert [adam].

hâtem-âne

(a. f. zf.) : hâtem'e yakışacak surette, cömertcesine.

hatemât

(a. i. hatme'nin c.) : hatim etmeler, bitirmeler.

hatemât-ı Fürkan-ı Kerîm

Kur'ân-ı Kerîm'i birkaç defa hatmetme.

hateme

(a. n.) : "Allah sona erdirsin!" mânâsında kullanılan bir dilek.

hâtemî

(a. s.) : hâtem'e mensup.

hâtemî

(a. s.) : 1) mühürle ilgili. 2) mühür yapan.

hâtem-kârî

(a. f. b. i.) : bir sathın (*düzeyin) üzerine süs şekilleri oyarak meydana gelen boşlukları o satha benziyen başka bir madde veya mâdenle doldurmak suretiyle yapılan süslemeler.

hâtemi-kerem

(a. b. s.) : Hâtem gibi lütfü, ihsanı çok olan.

haten

(a. i.) : dâmât. 

hatenât

(a. i. hatene'nin c.) : kaynanalar

hatene

(a. i. c. : hatenât) : kaynana, (bkz. : hatne).

Hatf

(a. i.) : ölüm, ölme. (bkz. : mevt).

hatfe enfihi vefat

rahat döşeğinde eceliyle ölen.

hatf

(a. i.) : 1) kapma, aşırma, çalma. 2) şimşeğin göz kamaştırması, gözü alması.

hâtıb

(a. s. ve i. hatab'dan) : 1) odun toplıyan, oduncu, (bkz. : hattâb). 2) iyiyi kötüyü ayırdedemiyen kimse.

hâtıb-ı leyl, hâtıb-ül-leyl

(gece odun toplıyan) : mec. saçmasapan konuşan [adam].

hâtıf

(a. s. c. : havâtıf) : 1) kapıp götüren. 2) göz kamaştıran.

hatim

(a. s.) : kırıcı, kırıp ufalayıcı.

hatır

(a. i. hutûr'dan.) : 1) zihin, fikir. 2) keyif, hal. 3) gönül.

hâtır-ı âtır

mektuplarda geçen hatır sorma formülü.

hâtır-ı nâ-şâd

tasalı gönül. 4) tas. kalbe gelen manevî hitap

hâtır-ı melekî

tas. Âhiret muhabbeti, rûhânî kuvvetlerin geleceği ve bu yüzden taatın zuhuru.

hâtır-ı nefsânî

tas. nefis ve dünyâ muhabbetinin cismânî kuvvetlere üstünlüğü.

hâtır-ı rahmani

tas. sâlikin kalbinde cemâl-i vahdetin tecellîsiyle tam bir sükûnet husulü, [ayni zamanda "muhabbet-ül-Allah" da demektir].

hâtır-ı şeytanî

tas. nefse muhabbet yüzünden ma'siyyet işlemesi, [şehvet ve ma'siyyet demektir].

hâtıra

(a. i. hutûr'dan. c. : hâtırât) : hatıra gelen, hatırda kalan şey, andaç.

hâtır-âşüfte

(a. f. b. s.) : gönlü perişan olan.

hatırat

(a. i. hâtıra'nın c.) : 1) hatıra gelen, hatırda kalan şeyler. 2) ed. bir kimsenin, yaşadığı zamana, bulunduğu işlere, görüştüğü kimselere dâir düşüncelerini ve duygularını içinde topladığı kitap.

hâtır-âzâr

(a. f. b. s.) : hatır kıran.

hâtır-âzürde

(a. f. b. s.) : hatırı kırılmış.

hâtır-güşâ

(a. f. b. s.) : gönül açan, gönüle ferahlık veren.

hâtır-mând

(a. f. b. s.) : hatırı kalmış, gücenmiş.

hâtır-nevâz

(a. f. b. s.) : gönlü okşıyan, hatırnaz.

hâtır-nevâzî

(a. f. b. i.) : gönül okşayıcılık, hatırnazlık.

hâtır-nişân

(a. f. b. s.) : hatırda, kalan, akılda kalan.

hâtır-nişîn

(a. f. b. s.) : hatırda kalan, akılda kalan.

hâtır-sâz

(a. f. b. s.) : gönül yapan, hoşnut eden.

hâtır-şiken

hatır kıran, gönül inciten.

hatırşinas

(a. f. b. s.) : hatır alıcı, gönül alıcı.

hâtır-şinâsâne

(a. f. zf.) : hatırşinas olana yakışacak surette.

hâtır-şinâsî

(a. f. b. i.) : hatırşinaslık, gönül alıcılık.

hâtır-zâd

(a. f. b. s.) : hatıra doğan, akla gelen.

hâtî

(a. s.) : yanıltan, şaşırtan; hatâya düşüren, (bkz. : muhtî).

hatîa

(a. i. c. : hatâya) : 1) günah, kabahat, suç. 2) yanlış, yanlışlık.

hâtib

(a. s.) : hitabeden, söz söyliyen.

hatîb

(a. i. c. : hutebâ) : camide hutbe okuyan. 2) güzel, düzgün konuşan kimse, (bkz. : nâtıka-perdâz).

hatîb-âne

(a. f. zf.) : hatibcesine, hatiblere, güzel söz söyliyenlere yakışırcasına; nutuk söylercesine.

hatibe

(a. i.) : odunluk, ormanlık.

Hatif

(a. s.) : 1) sesi işitilip de kendisi görülmiyen [kimse], seslenici, çağına. 2) i. gayipten haber veren melek.

hâtif-âne

(a. f. zf.) : hatife yakışacak surette.

hâtifî

(a. s.) : hatifle ilgili.

hâtil

(as.) : 1) durmadan akan [yağmur]. 2) yorgun; dingin.

hatim

(a. s. hatm'den.) : 1) hitâma erdiren, bitiren. 2) mühürliyen, mühürleyici. ["hâtem" olarak da kullanılır],

hatime

(a. i.) : 1) son, nihayet.

Hüsn-i hatime

iyi bir şekilde bitirme. 2) son nefeste kelime-i şahadet getirme.

hâtime-kes

(a. f. b. s.) : hatime çeken, son veren, bitiren.

hatîr

(a. s.) : (bkz. : hattâr, hatûr).

hatîr

(a. s.) : 1) şan ve şeref sahibi [kimse]. 2) yüce, ulu. 3) muhataralı, tehlikeli, [müen. "hatîre" dir].

hatîre

(a. i.) : (bkz. : hazîre).

hatm

(a. i.) : 1) hitâma erdirme, bitirme. 2) Kur'ân'ı başından sonuna kadar okuma. 3) mühürleme, mühürlenme.

hatm-i hâcegân

(a. f. b. i.) : tas. nakşî tarîkati müritlerinin şeyh huzurunda diz çöküp fikrî ve nazarî mâsivâdan tecerrüd ederek şeyhe ve dolayısiyle hakka vasi ile yönelip şeyhin işaretleriyle "Fatiha, İhlâs, Elemneşrah" sûrelerini muayyen âdetlerde okuma.

hatm

(a. s.) : 1) hâlis. 2) i. hüküm ve kaza îcâbettirme. 3) i. sağlamlaştırma.

hatm

(a. i.) : 1) kuş gagası. 2, burun [insan ve hayvanda].

hatme

(a. i. c. : hatemât) : hatim etme, bitirme, [bir kere].

hatmî

(a. i.) : bot. Ebegümeciye benziyen, ondan daha büyük bir çiçek olup kök ve çiçekleri hekimlikte kullanılır.

hatn

(a. i.) : 1) sünnet etme. 2) dâmad.

hatne

(a. i.) : kaynana, (bkz. : hatene).

hatra

(a. i.) : den. nehirlerde işi iyen vapurların iskandil direği.

hatt

(a. i. c. : hutût) : 1) çizgi. 2) satır. 3) yol. 4) yazı. 5) pâdişâh yazısı, ferman, buyruk. 6) sıra, saf. 7) gemiler için hareket istikameti olarak belirtilen taraf. 8) geo. yalnız uzunluğu olan buut, * boyut. 9) gençlerde yeni terliyen bıyık veya sakal. 10) parmağın onikide biri olan bir ölçü.

hatt-ı bâlâ

coğr. doruk çizgisi, tepelerin en yüksek noktasından geçen hâyâlî çizgi.

hatt-ı butlan

battal etmek kasdiyle bir kaydın veya künyenin üzerine çekilen çizgi.

hatt-ı celî

bütün islâm yazılarının uzaktan okunabilecek kadar iri yazılmış nev'i ve sülüs yazısının irisi.

hatt-ı dest

el yazısı, el yazması. 

hatt-ı divanî

rık'a'nın birleştirilmesinden doğmuştur. Düz ve devirli kısımların daha kısa şekilde tatbik edilmesi suretiyle çabukluk elde edilmiştir. "İnce dîvânî, kırma dîvânî, celî dîvânî" diye çeşitleri vardır. Bunların hepsine birden "çepyazısı" denir. Divanî ile celî dîvânî, ferman ve berat gibi yazılarda; ince ve kırma dîvânî, vakfiye, îlân, hüccet, ilmihaber gibi resmî kayıtlarda kullanılmıştır.

hatt-ı fasıl

fasledici, ayırıcı çizgi.

hatt-ı gubârî

g. s. bir yazı sitili.

hatt-ı hareket

davranış, davranma yolu.

hatt-ı hubân

sevgilinin yanağında çıkan ince tüyler.

hatt-ı hümâyûn

pâdişâhların herhangi bir iş için bizzat yazdıkları yazılar, (bkz. : hatt-ı şerîf).

hatt-ı içtimâ-i miyâh

suların toplandığı hat, çizgi, dere.

hatt-ı imtiyaz

XIX. asırda, Sırbistan, Romanya gibi beylik olan yerlerin sınırı.

hatt-ı istiva

coğr. ekvator, fr. equateur.

hatt-ı istivâ-i semavi

astr. arzın merkezinden geçerek mihver-i âlem'e amut (* dikey) olmak üzere tasavvur edilen düzlemin semâ küresi ile arake-sidi.

hatt-ı kûfî

"mensûbî" adı da verilen bu yazı Lle sikke, kitabe ve Kur'an yazılmıştır. IV. Halîfe Hz. Alî'nin bunu geliştirdiği ve ustaca kullandığı söylenir. Önceleri "Mekkî", "Medenî, "Basrî" adları verilmiş olan bu yazının, nesih yazısından sonra itibârını kaybederek yslnız kitabelerde ve süs yazısı olarak arasıra kullanılmıştır.

hatt-ı lâ ism-i leh

anat. azm-i kas (sternum) üzerinden karına kadar geçen mevhum çizgi, fr. grand droit de I'abdomen.

hatt-ı mağribi

mağrip adı verilen : Cezayir, Tunus ve Fas'lıların yazıları.

hatt-ı mevhum

hayalî çizgi.

hatt-ı mîhî, - mismârî

çivi yazısı.

hatt-ı muvazi

geo. paralel çizgi, doğru.

hatt-ı müdâfaa

ask. müdâfaa, korunma, savunma hattı.

hatt-ı münhanî

geo. eğri çizgi.

hatt-ı münkesir

geo. kırık çizgi.

hatt-ı müstakim

geo. doğru çizgi.

hatt-ı nesih

kalınlığı "sülüs" yazısının üçte biri kadardır. Sonradan, tashihe elverişli olmadığından, yazanın ustalığını deneme bakımından, hattatlar arasında bir meheng olmuştur. Başka yazılara nispeten daha kolay okunduğundan, çok yayılmıştır. Kur'an, tefsir ve hadîs yazmakta çok kullanılmıştır. "Nesih kırması" ve "ince nesih" diye iki şekli daha vardır.

hatt-ı nev, -nevhîz, -nevin

yeni yeni terlemeye başlamış olan sakal.

hatt-ı nev-zuhûr

yüzde yeni yeni çıkmıya başlıyan tüy.

hatt-ı nısfın nehâr

coğr. meridyen, fr. meridien.

hatt-ı reyhânî

kalınlığı sülüs gibidir. Bunda gözü kapalı harf yoktur. Kur'an ve duâ yazmakta çok kullanılmış ise de, sonraları kullanılmaz olmuştur. Ibni Bevvâb tarafından îcâdedildiği söylenir.

hatt-ı rıka'

"tevki" e bağlı ve tevki'î, kırması gibidir, kat'î bir şekli olmadığı gibi, kalınlığı için de bir ölçü yoktur. Harflerinin çoğu bitişiktir. Çabuk yazılabilir bir yazı olduğundan mektup ve şâire yazmakta kullanılmıştır. Bunun, Bağdatlı Ebül FazI bin Hâzin tarafından îcâdedildiği söylenir.

hatt-ı rık'a

divânî'deki harf şekillerinini sadeleştirilmesi ile meydana- gelmiştir. Devir ve meyiller azaltılmış, bu suretle yazıda çabukluk elde edilmiştir. Müsvedde, pusula, mektup gibi şeylerde kullanılır. "Rık'a kırması", "Babıâlî kırması" ve II. Abdülhamid devrinden beri kullanılan "İzzet Efendi rık'ası" gibi çeşitleri vardır.

hatt-ı siyâkat

bir yazı çeşididir. Her kelimede bir kısaltma yapılmış, çok defa nokta da kullanılmamıştır. Okunması çok zordur. Mâliye, Tapu, Evkaf gibi dâirelerde resmî kayıtlar tutmada çok kullanılmıştır. Güç okunur bir yazıdır.

hatt-ı sülüs

harflerin altıda dört parçası düz, iki parçası devirlidir. Yazının sülüs (=üçte bir) adını alması, bu üçte iki ve üçte bir nisbetinin dâima korunmasındandır. Kalınlığı meşk kalemidir; daha incelerine "ince sülüs" (ı kalınlarına da celî (= iri, kalın) veya "sülüs celîsi" denir.

hatr-ı şecerî

budak şeklinde bir yazıdır.

hatt-ı taksîm-i miyâh

coğr. su bölümü çizgisi, * su çatı.

hatt-ı ta'lîk

İran yazısıdır, bütün harfleri devirlidir. Kalınlığı sülüs kadardır. Daha incelerine, "ince ta'lîk", "hurda ta'lîk", "gubârî tâ'lik", daha kalınlarına da "ta'lik celîsi" denir. "Kırma ta'lîk" diye bir şekli daha vardır. Rivayete göre Hoca Ebü-I Âl, Pehlevî yazısı ile "kûfî furûstı" nı birleştirmek suretiyle îcâdetmiştir.

hatt-ı tevki' (icazet)

eski hattatlarımızın "icazet" dedikleri yazıdır. Yansı düz, varisi devirlidir. Kalınlığı nesih gibidir. Ferman, menşur, süfera, nâ. me, mahkemelerden çıkan vakfiye suretlerinde kullanılmıştır. Bunun da Ebü-I FazI bin Hâzin tarafından icâdolunduğu söyletnir.

hatt-ı ufki

geo. * yatay.

hntt-ı vâsıt

geo. * kenarortay.

hatt-ı vasi

bitiştirici, bitiştiren çizgi.

hatt-ı yemânî

hatti hamîrî denilen ve Arap harflerinin asıl ve esâsını meydana getiren hat, yazı.

hatt-ı zemîn

geo. yer * ekseni.

hatt-zer-endûd

altınla yazılmış cel? yazılar.

hatt-üs-semt ve-l-kadem

astr. her hangi bir mahalde râsıdın bulunduğu noktadan ve semâ küresinin merkezinden, yânî Arzın merkezinden geçerek iki tarafa doğru uzanan ve semâ küresini iki noktada delen hattın bu iki nokta arasında kalan parçası.

hatt-üs-semt ve-n-nazîr

astr. muayyen bir maksatla rasat yapmak için belli bir noktada (mev-kıf) duran râsıdın bulunduğu noktadan ve Arzın merkezinden geçip iki tarafa uzanarak küre-i semâvî'yi iki noktada delen mevhum hat ve bu-hattın iki nokta arasında kalan parçası.

hatt

(a. i.) : 1) aşağı inme, indirme. 2) oyunda taş çıkarma.

hattâ

(a. zf.) : bundan başka, fazla olarak, dahî, bile, hem de, üstelik de.

hattâb

(a. i.) : oduncu, (bkz. : hâtıb).

hattâf

(a. b.) : 1) kapan, aşıran, kapıp alıcı. 2) i. kırlangıç.

hattan

(a. i.) : sünnetçi.

hattâr

(a. s.) : hîlekâr. (bkz. : hud'a-kâr).

hattat

(a. i.) : el yazısı çok güzel olan sanatkâr.

hatt-âver

(a. s.) : sakalı yeni yeni çıkmıya başlamış [genç],

hatt-âverde, -hatt-ber-âverde

(a. f. b. s.) : sakalı gelmiş, sakalı çıkmış olan.

hattî

(a. s.) : 1) hat'ta âit, hatla ilgili. 2) i. g. s. bir yazı stili.

hatt-şinâs

(a. f. b. s.) : yazıdan anlıyan, yazı uzmanı, fr. graphologue.

hâtûn

(a. f. c. : havâtîn) : kadın.

hâtûn-i kıyamet

Hz. Fâtime.

hatûr

(a. s.) : (bkz. : hattâr).

hatve

(a. i. c. : hatevât) : adım. Fesîh-ül-hatve : geniş adım atan.

hatve-endâz

(a. f. b. s.) : adım atan.

Hatve-endâzî

(a. f. b. i.) : adım atıcılık.

hatve-şümir

(a. f. b. s.) : 1) hatve, adım sayan. 2) ihtiyatla, çekinerek yürüyen.