181 Vecihler

Masdardan çıkarılmalarına şiddetle ihtiyaç duyulan vecihler hakkında

Fasl. Bu vecihler altıdır: Mazi-müzari, emr, nehy, ismi fail, ismi mefûl. Masdar ise, mimi veya gayri mimi (yani mimli veya mimsiz) olmaktan hali kalmaz (kurtulamaz). Eğer Masdar, mimsiz ise, semâidir.

Semâi ile şunu kastediyoruz ki: Her Masdar arabdan geldiği (yani işitildiği) üzere hıfz olunur, onun üzerine kıyas yapılmaz. Çünkü sülâsinin masdarı için kıyas yoktur. Rubai mücerred ve mesidattan olan gayri sülâsinin masdarı kıyasidir.

Eğer Masdar mimli ise, müzarinin anel fiiline yani orta harfine bakılır, şayet üstün veya ötüreli ise, ondan mimli Masdar (masdarı mimi) ismi – zaman ve ismi mekân, mimin ve aynın fethi ve fanın sükûnu ile .......... ölçüsündedir. Ancak kaideye uymayan (şu kelimeler) müstesna: .........., .........., .......... ,.......... ,.......... ,.......... ,.......... ,.......... ,.......... gibi. Her ne kadar kıyası fetha olmasını gerektirir ise de bu isimlerde aynel fiil esire iledir.

Eğer muzarinin aynel fiili esireli ise ondan mimli masdar mimin ve aynın fethi ve fanın sükûnu ile .......... ölçüsündedir. Ancak: .......... müstesnadır.

Çünkü bu ikisi aynel fiilin esiresi ile gelmiş iki masdardır. Müzaride aynel fiili esire olandan ismi zaman ve imi mekân aynel fiilin esiresi iledir. Bu zikredilen hükümler sahih ecvef mudaaf ve mehmuz fiiller hakkındadır. Nâkıs fiilde ise bundan mimli Masdar ismi zaman ve ismi mekân mimin ve aynın fethi ile bütün bablardan: .......... ölçüsüdür.

Fail fiili illetli onlarda bütün bablardan aynın esiresi ile: .......... ölçüsündedir. Lefifi makrun nâkıs fiil gibidir. Lefifi mefruk ise fael fiili (yani baş harfi) illetli fiil gibidir. Eğer fiil sülâsi üzerine zaid ise her babdan mimli Masdar ismi zaman isimi mekân ve ismi mefûl bu babdan mechûl müzarinin vezni üzere olur. Ancak sen müzaraat harfini, ötüreli mim ile değiştirirsin.

Sülâsi üzerine zaid olan fiilden ismi fail aynın esiresi iledir. Mazi ise, fiilin malûm veya mechûl olmasından hali kalmaz.

Eğer fiil mamul ise bütün bablarda maziden son harf tekilde ve ikilde gerek müzekker ve müennes olsun fetha üzere mebnidir (yani son harfi hiçbir şekilde değişmez). (malûm fiili mazinin son harfi) cem müzekker gaibde ötürelidir, geri kalanlarda kesindir. Ondan birici harf bütün bablada fethalıdır. Ancak başında vasl hemzesi bulunan humasi ve südasi balardan olan mazi fiiller müstesna. Vasl hemzesi, başlangıçta sabit olur, arada düşer. Vasl hemzesi: .......... kelimelerinin hemzesidir. Humasi ve südasiden mazi Masdar ve emrin ve sülâsiden emri hazırın hemzesi ve lamı tarife bitişen hemze vasl hemzesidir.

Vasl hemzesi vasl de hazfedilmiştir ve başlangıçta esirelidir. Ancak lami tarife bitişen hemze ile .......... kelimesinin hemzesinin hemzesi başlangıçta üstünlüdürler. Aynın ötüresi ile ..........dan emri hazırın başındaki hemze müzarideki aynel fiilin harekesine tabi olarak başlangıçta ötüreli olur. Son harften önceki harf esirelidir, sakin harf hali üzere sakindir, geri kalan ötürelidir. Müzari ise başında .......... harflerinden bir harf bu harf mazi üzerine zaid olması şartıyla bulunan fiildir.

Müzaraat harfleri bütün bablardan malûm fiilde üstünlüdür. Ancak hangi rübai olursa olsun, rübaiden olan müzari fiillerde üstün değildir. Onlarda müzaraat harfi ötürelidir. Müzarinin fiilinden (son harfinden) önceki harf rubai humasi ve südaside esirelidir. Ancak .........de son harfden önceki harf üstünlüdür. Mehul (lüzarifiil) de müzaraat harfi ötürelidir, sakin olan hali üzere sakindir, geri kalan harflerin hepsi, lamel fiilden başkası üstünlüdür. Çünkü lamel fiil (yani son harf), malûmda ve meczumdurlar. Bunlarda cezm alameti tensiye nunu cemi müzekker nunu ve tekil muhataba nununun düşmesidir. Geri kalanlarda sahih olan lamel fiilin (son harfi) sakin olması ve illetli olan lamel fiilin düşmesidir. Cemi müennes nunu müstesnadır. Çünkü onun nunu cezm (halende) ve cezmin gayrinde sabittir.

Malûm fiilin emri hazırından (yani müzari muhatabından) müzari harfi atılır, eğer müzaraat harfinden sonraki harf sakin ise vasl hemzesi dâhil edilir, eğer harekeli ise sonu sakin kılınır. (malûm fiilin emri hazırının sonu) vaf üzere mebnidir. (yani hiçbir şekilde değişmez.) Vakf üzere mebni lafızda meczum gibidir. İsmi faile gelince mazi fiilin orta harfine bakılır eğer üstünlü ise (bu fiilden simi fail ) ölçüsü: .......... dur. Eğer orta harf ötüreli ise ismi failin ölçüsü (vezmi) .......... ve .......... şeklindedir.

Eğer mazisinin orta harfi esireli ise Müteaddi fiilden ismi failin ölçüsü vezni : .......... dur, Lâzım fiilden dört vezn üzere gelir: 1- .......... ve zanın üstünü ve mimin esresi ile 2- .......... 3- müzekker için: .......... ve müennes için med ile : ..........dir.

Bu ikisinin çoğulu hanın ötüresi ve miminin sükûnu ile: ..........dur. .......... tesniyesi: ..........dir. ..........nin tesniyesi ise: ..........dir. 4- .......... müfred müzekker içindir. .......... nin tesniyesi: .......... dir. aynın üstünü tanın sükûnu ve kasr ile .......... müfred müennes içindir. Bu ikisinin çoğulu aynın esiresi ile: ..........dur. ..........nın tesniyesi : ..........dir. ism-i fail (vezinlerin)den zabtı mümkün olanları zikretmekle yetindim, (konuyu lüzum yere uzatmaktan kaçınarak) bundan başkasının terk ettim. Bütün sülâsi (fiiller)den isim mefûlün vezni (ölçüsü) ise : .......... ve .......... şeklindedir. Sülâsi üzerine zaid fiiller den ismi fail ve ismi mefûlu mimli Masdar da anlattık. Mübalağa vezinleri: .............................. dir. Eğer son veznin aynını (orta harfini) sakin kılarsan, ismi mefûl manasına olur.