Osmanlı
Devleti’nde İstanbul’daki saraya ve devlete âid binaların bakımı ve tâmiriyle
uğraşan ve saraylara gerekli olan şeyleri satın alan kimse.
Şehremininin
yukarıdaki hizmetlerinden başka, sarayların vekil harçlığı, hastahâne
arabalarının tamiri, surre alayında lâzım olan mühimmatın tedâriki, enderûnun
bâzı ihtiyaçlarının te’mini ve icâbında bunların tamiri, nakliyat
ambalajlarının yapılması gibi görevleri vardı. Ayrıca sarayın ve içoğlanlarının
bazı ihtiyaçlarının alınması, hassa ve dârüsseâde ağası matbahına her sene
verilmesi lâzım gelen lüzumlu malzemelerin te’mini ve her sene eski saraya
verilen bazı âletlerin tedâriki gibi görevleri vardı.
Fâtih
kanunnâmesine göre, şehremini, teşrifatta defter emîninden sonra ve
reîsülküttâbdan önce gelirdi. Terfî ederse, defterdâr olurdu. Genellikle
dîvân-ı hümâyûn hocalarından seçilen şehreminlerinin muayyen maaşları vardı. On
beşinci yüzyıl ortalarında yevmiyeleri yüz yirmi akçe idi.
Şehreminlerinin
emrinde su nâzırı, kireççi başı, ambar müdürü, ambar kâtibi, sermîmâr ve
tâmirat müdürü gibi görevliler vardı. Şehremini dâiresi sarayın birinci
avlusunda yâni Bâb-ı Hümâyûn ile orta kapı arasındaki sahanın solunda
bulunmakta idi. Dîvân-ı hümâyûn toplantılarında şehreminleri dîvâna gelip diğer
eminlerle beraber dışarda muayyen bir yerde otururlar, kendilerinden bir şey
sorulacak veya bir emir verilecekse dîvâna çağrılıp mütâlâaları alınır ve
îcâbeden teblîgât yapılırdı.
On
yedinci asrın ikinci yarısında, saray mühimmatı ve enderûn hademeleriyle eski
saray hademelerinin yiyecek ve içecekleri ve bâzı tâmirat ve inşâat için
şehreminine senede 6.900 kese akçe veriliyordu. On sekizinci asırda ise,
şehremini mâliyeden senede 850.000 kuruşluk bir tahsîsât almakta idi.
Zaman
zaman resmî binaların inşâ ve tamirlerinde şehremini ile mimarbaşıların beraber
çalışmaları aralarında ihtilâfa sebeb olurdu. Bu sebeple 1831 yılında her iki
vazîfe yâni şehreminliği ile mîmâr başılık birleştirilerek Ebniye-i hâssa
müdürlüğü ihdas edilmiş ve şehreminliği kaldırılmıştır.
Ebniye-i
hâssa müdürlüğü 1849 yılına kadar müstakil, bu târihten 1856 yılına kadar da
ticâret ve nâfiâ nezâretine bağlı olarak görevini yürüttü. Bu târihten îtibâren
ise, şehrin temizliğini sağlamak ve güvenliğini korumak üzere kurulan
şehremanetine bağlandı. Bu teşkilât başlangıçta, bir şehremininin başkanlığında
iki yardımcı ile İstanbul halkının ve esnafının ileri gelenlerinden kurulu
karma bir şehir meclisinden meydana gelmekteydi. Sonradan bu kuruluşun şeklinde
bâzı değişiklikler yapıldı. 1867’de uygulanan teşkilât ve usûllerle bugünkü
belediyeciliğin ilk temelleri atılmış oldu. Devletin her şehir ve kasabasında
şehremaneti denilen belediye teşkilâtı kuruldu. Nihayet Cumhuriyet devrinde
kabul edilen bir kânunla şehremaneti tâbiri kaldırıldı (1930).
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı; sh.
375-378
2) Lütfî Târihi; cild-3, sh. 165
3) Osmanlılarda İhtisas Müessesesi (Ziya
Kazıcı); sh. 37, 235
4) Rehber Ansiklopedisi; cild-16, sh. 56
5) Hammer Târihi (Atâ Bey trc.); cild-10, sh.
43