Osmanlı Devleti’nde mühendis yetiştirmek
için açılan okullar. Bayındırlık hizmetlerini yürütmek için 1839’da kurulan
Nâfia nezâretinin, belediye ve mîmârî işlerde hizmet görmek üzere mühendisler
yetiştirilmesi için bir mühendis mektebinin kurulmasını istemesi üzerine,
1867’de Mühendisîn-i Mülkiye ve Islâh-ı Sanâyî mektebi adıyla senede otuz
mühendis yetiştirecek bir mekteb açıldı. Dîvânyolu’ndaki eski darülfünûn
binasında faaliyetlerini sürdüren bu okulun kaç sene eğitim yaptığı ve me’zun
verip vermediği belli değildir.
1874 senesinde dârülfünûn-i sultanî içinde
Mühendisîn-i Mülkiye tekrar açıldı. Ertesi sene yapılan sınıf geçme imtihanı
sonunda iyi netîce alınınca okul, turuk (yol) ve meâbir (geçit) mühendisliği
derecesine yükseltilerek, talebe seviyesinin Avrupa’da mühendislik tahsîli
yapanlara rekabet edebilecek hâle gelmesi kararlaştırıldı. Lise me’zunlarının
alındığı bu okulun dört yıllık eğitimini tamamlayarak me’zun olan mühendisler,
doktor ünvânı alırlardı. Bunu başaramayanlara ise, basit bir imtihana tâbi
tutularak, mühendis yardımcılığı ve tekniker mânâsına gelen kondöktür diploması
verilirdi.
Turuk ve meâbir mektebinde okutulan dersler
arasında şunlar yer alıyordu: Müsellesât-ı küreviyye (küresel trigonometri),
cebr-i a’lâ, hendese-i halliyye (analitik geometri), hesâb-ı tefâzuli
(diferansiyel hesâb), hesâb-ı temamı (integral hesâb), hendese-i resmiyyenin
(tasarı geometri) kısm-ı sânîsi, hey’et ve taksîm-i arazî (kadastro), İlm-i
hikmet-i tabîiyye, ilm-i kimya, cerr-i eşkâl-i aliyye, makine-i tatbikiyye,
topografya ve makina eşkâli (makine ressamlığı), ilm-i miyâh (hidroloji),
jeoloji, ayrıca inşâata âid bir çok dersler.
Bir süre Nâfia nezâretine bağlı olarak
öğretime devam eden bu mühendislik fakültesi, daha sonra maârif-i umûmiyye
nezâretine devredildi ve nezâretçe yapılan yeni düzenlemelerle yeniden eğitime
başladı. 1878’de 43 öğrencisi olan bu okul, beş senelik bir çalışmadan sonra,
kapatıldı.
Sivil hizmetler için teknik eleman
ihtiyâcının artması üzerine pâdişâhın emri ile 3 Kasım 1883’de Mühendishâneye
bağlı, Hendese-i Mülkiye mektebi açıldı. Halıcıoğlu’ndaki Mühendishâne
binalarının bir bölümünde öğretime başlayan bu okul, sivil olmakla beraber,
eğitim Mühendishâne-i Berr-i hümâyûnun subay ve hocaları tarafından yürütüldüğü
gibi idarî bakımdan da buraya bağlı idi. Yedi senelik bir öğretim yapan okulun
ilk üç senesi lise olup, dört senesi de mühendislik eğitimi veren fakülte idi. Okula; Mekteb-i
Sultanî, Dârüşşafaka, askerî ve sivil rüşdiye me’zuntarı ile Maârif nezâretinin
teftîş ve yönetimi altında olan okullardan tedrisâtça yukarda yazılı mekteplere
denk olanlardan me’zunlar imtihanla alınırdı. Giriş imtihanları, Mühendishâne-i
Berrî-i hümâyûn Maârif meclisi tarafından düzenlenirdi. Eğitim sırasında her üç
ayda bir ara imtihanı ve her sene sonunda bitirme imtihanı yapılırdı. Bu okulun
talebesi evlenemezdi ve tahsilini yarıda bıraktığı zaman tazmînât öderdi.
Öğretim yönetimi bakımından Fransızların Ponts et Chousstes okulu örnek
alınmasına rağmen, sonraki senelerde Almanların etkisi ağırlık kazandı.
Hendese-i Mülkiye’de okutulacak dersler
1883 senesinde yayınlanan nizâmnâme ile şöyle belirlenmiştir: I. sene: Cebr-i
âdî, hendese ve tatbikatı, Osmanlı coğrafyası, müsellesât-ı müsteviyye (düzlem
trigonometri) ve küreviyye, kitâbet-i Osmâniyye, Fransız lisanı, eşkâl-i
hendesiyye tersîmi, resm-i mücessem (teknik resim), arazi üzerine hendese, II. sene:
Topografya, hendese-i resmiyye (tasarı geometri) ile tatbikatı, fizik, cebr-i
âlâ, hesâb-ı temâmî (integral) ve tefâzuli (diferansiyel), kitâbet-i Osmâniyye,
Fransızca. III. sene: Cerr-i eşkâl ile umûmen tatbikatı, turuk-i
âdiye, fenn-i kısm-ı arazi, muhtasar ilm-i hey’et ve kimya, kitâbet-i
Osmâniyye, Fransızca, resm-i mücessem, üm-i tabakat-il-arz (jeoloji), IV. sene:
Demiryolları, alelumûm köprüler, nakl-i miyâh (su getirme), fenn-i mîmârî,
inşâat ve usûl-i keşf, Fransızca.
Hendese-i Mülkiye ilk me’zunlarını 1888 senesinde
on üç kişi olarak verdi. Okulun me’zunlarının özellikle, demiryolu yapımında ve
işletmesinde, yol yapımında büyük emekleri olmuştur. Devletin kendi
imkânlarıyla inşâ ettiği Hicaz demiryolu bu okuldan me’zun mühendislerin
eseridir.
İkinci Meşrûtiyet’in îlânından sonra Mühendishâne-i Berrî-i hümâyûna
bağlı olan Hendese-i Mülkiye, bu idareden ayrılarak Nâfia nezâretine bağlandı.
Bu değişiklikle, yatılı ve müstakil mühendis mektebi isimli bir fakülte
kuruldu. Almanya ve Avusturya-Macaristan’dan yabancı öğretim üyeleri getirildi.
Tahsîl müddeti bir ihtiyat sınıfı, olmak üzere, altı seneye indirildi.
Birbirini tâkib eden Balkan, Birinci Dünyâ savaşları ve mütâreke döneminde okul
gelişemedi. 1915 ve 1921 senelerinde savaş yüzünden hiç me’zun veremedi. 1916 senesinde ise sâdece dört kişi
me’zun oldu.
1909’dan
1923 senesine kadar geçen on dört sene içinde okul yedi kere yer değiştirdi.
Cumhuriyetin ilânından sonra, okul bugünkü İstanbul Teknik Üniversitesi’nin bir
binasını teşkil eden, Gümüşsüyü kışlasına taşındı. 1928’de çıkarılan bir
kânunla okulun adı Yüksek Mühendis okulu oldu. Yol, demiryolu, su, inşâat
şubeleri açıldı. Bu kânun aynı zamanda okula tüzel kişilik verdi. 1936’da
çıkarılan kânunla tüzel kişiliği geri alındı. 1941’de Millî Eğitim Bakanlığı’na
bağlandı. 1944’de ise İstanbul Teknik Üniversitesi olarak yeniden
teşkilâtlandırıldı.
Mühendisîn-i Mülkiye Mektebleri; Hendese-i
Mülkiye zamanında 239, Mühendis Mektebi zamanında 237, Yüksek Mühendis Mektebi
döneminde ise 297 me’zun vermiştir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Türk Maârif Târihi; cild-3-4, sh. 1151
2) Mir’ât-ı Mühendishâne; sh. 152
3) Maârif-i
Umûmiyye Nezâreti; sh. 168
4) Uluslararası Türk-İslâm Bilim ve Teknolojisi
Târihi Kongresi; cild-3, sh. 121
5) Târih Deyimleri; cild-1, sh. 801