Müfessir, Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Veliyyüddîn bin Mustafa’dır. Bugün Yunanistan sınırları dahilindeki Yenişehir’de doğdu. Doğum yerine nisbetle Yenişehir Fenârî nisbet edilip, Mekke-i mükerremede yedi sene kalıp, ibâdetle meşgûl olduğu için, Cârullah lakabı verildi. 1151 (m. 1738) senesinde İstanbul’da vefât edip, Fâtih’de kendi yaptırdığı kütüphâne ve medreseden müteşekkil külliyenin bahçesine defnedildi.
Zamanının ulemâsından aklî ve naklî ilimleri tahsil ettikten sonra, çeşitli medreselerde müderrislik yaptı. Hac için gittiği Mekke-i mükerremede yedi sene kaldı. Kâ’be-i muazamada ibâdetle meşgûl oldu. Bu arada İslâm âleminin her tarafından gelen âlimlerle görüşme imkanı buldu. Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî hazretlerinin talebelerinden olan Ahmed-i Yekdest hazretlerinin sohbetleriyle şereflendi. O büyük zâttan Nakşibendiyye yolunun âdâb ve erkânını öğrendi. Aldığı feyz ve himmetle kalbi nûrlanıp, nefsini tezkiye, kalbini tasfiye eyledi. İçini Allahü teâlânın aşkı ve Resûlullahın sevgisiyle doldurup, dışını da Allahü teâlânın emir ve yasaklarına, Resûlullahın (s.a.v.) sünnet-i şerîfine uymakla süsledi.
Tefsîr, hadîs, kırâat ve fıkıh ilimlerinde âlim, tasavvuf ehli bir mübârek kimse olarak hacdan dönen Cârullah Veliyyüddîn Efendi, Fâtih civarında bir medrese ve bir kütüphâne yaptırdı. Kütüphâneyi faydalı kitaplarla doldurdu. Bu kütüphâneyi vakfederek müslümanların istifâdesine sundu. Kütüphânedeki eserler arasında bizzat kendi yazdığı eserler de vardı. İstanbul’a döndükten sonra daha çok, insanlara nasihat edip talebe yetiştirmek, kitap yazmak ve ibâdet etmekle meşgûl oldu. Edirne ve Galata kadılıklarında bulundu.
Cârullah Veliyyüddîn Efendi, çeşitli ilim dallarında pek kıymetli eserler yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır.
1- Üçyüzondokuz hadîs-i kudsîyi içinde toplayan bir eser. 2- “El-Fürkân” isimli, Kur’ân-ı kerîm kırâati, Arab dilinin gramer özellikleri, kırâat âlimlerinin hâl tercümelerinden bahseden eseri, 3- Çagminî’nin şerhine haşiye, 4-Kavl-i Ahmed’e haşiye, 5- Hüseyniyye’ye haşiye, 6- Tasdîkât’a haşiye, 7-Âdâb-ı Mîrî’ye haşiye, 8- Taşköprülü Efendi’nin eserine haşiye, 9- Şerh-i Mekâsıd’a haşiye, 10- Tefsîr-i Kâdı Beydâvî haşiyesi, 11- Mir’ât’a haşiye, 12-İ’râb-ül-Kur’ân, 13- Fedâil-i cihâd, 14-Âdâb-ı Birgivî’ye şerh, 15-Köprülü-zâde Nu’mân Paşa’nın, “Risâlet-ül-adl fî hâl-il-hadr” risalesine şerh ve haşiye. 16- Îsâm’a haşiye.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 501
2) Sicilli Osmânî cild-4, sh. 613
3) El-A’lâm cild-8, sh. 118
4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 168
5) Osmanlı Müellifleri cild-1 sh. 267