Osmanlılar zamanında yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Yirmibeşinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Mustafa’dır. Ali Efendi isminde sâlih bir zâtın oğludur. Sarıgürz-zâde’nin kayın birâderi olarak meşhûr olmuştur. İstanbul kadılığı yaptığı zamanda, İstanbul’da mahsûlün bol ve bereketli olmasından dolayı “Ebü’l-Meyâmin” diye anılmaya başlanmıştır. 953 (m. 1546) senesinde İstanbul’da doğdu. 1015 (m. 1606) senesinde İstanbul’da vefât etti ve Fâtih Câmii mezarlığına defn edildi.
Çocukluk çağında, ilim tahsili için Bursa’ya gidip, Kaplıca Medresesi müderrisi olan Sarıgürz-zâde’nin hizmetinde bulunup ilim öğrendi. Daha sonra Eski Ali Paşa Medresesi müderrisi Zekeriyyâ Efendi’nin de ilim ve tedris halkasında bulunup, aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Sahn-ı semân Medresesi müderrislerinden paşa hocası Mahmud Efendi’nin hizmetinde bulundu. İlim öğrenip istifâde etti. İsmuhânî Sultan Medresesi müderrisi Abdülgânî Efendi’nin ilim meclisinde bulunup, yüksek ilmî derecelere ulaştı. Son olarak Ebüssü’ûd Efendi’nin hizmetinde bulunup ilim öğrendi ve mülâzım (stajyer) olarak onun yanında vazîfe yaptı. İlk olarak Eski Nişancı Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi. Sonra Kestel Medresesi’ne, oradan Perviz Efendi Medresesi’ne müderris ta’yin olundu.
Daha sonra Körükbaşı Medresesi müderrisliğine nakl edildi. Bu sırada Kara Çelebi-zâde Hüsâm Efendi’nin kızıyla evlendi. 994 (m. 1585) senesinde Sinân Paşa Medresesi’nde vazîfelendirildi. 998 (m. 1589) senesinde Zâl-Paşa Sultan Medresesi müderrisliğine getirildi. 999 (m. 1590) senesinde Sahn-ı semân medreselerinden birine terfi ettirildi. 1001 (m. 1592) senesinde Şehzâde Medresesi’nde vazîfelendirildi. 1002 (m. 1593) senesinde Süleymâniye Medresesi’ne nakl edildi. 1004 (m. 1595) senesinde Süleymâniye Dâr-ül-hadîs müderrisliğine yükseltildi. 1005 (m. 1596) senesinde Hâkâniyye Medresesi’nde ilim öğretmekle meşgûl oldu. 1006 (m. 1597) senesinde yeni yapılan Safiyye Sultan Medresesi müderrisliğine ilk olarak Ebü’l-Meyâmin Efendi ta’yin olundu. Bu medreselerde ilim öğretip, talebe yetiştirmekle meşgûl iken, 1008 (m. 1599) senesinde Edirne kadılığına ta’yin edildi. 1010 (m. 1601) senesinde İstanbul kadılığına yükseltildi, İstanbul kadılığını adâlet ve doğruluk üzere yürüttüğü sırada; bolluk, bereket ve huzûr olduğu için kendisine Ebü’l-Meyâmin lakabı verildi. 1011 (m. 1602) senesinde Anadolu kadıaskerliğine terfi ettirildi. Aynı sene içinde şeyhülislâmlık vazîfesinden alınan Sun’ullah Efendi’nin yerine, şeyhülislâmlık makamına yükseltildi. Sultan Birinci Ahmed Hân pâdişâh olunca, Ebü’l-Meyâmin Mustafa Efendi şeyhülislâmlık vazîfesine devam ettiyse de, 1013 (m. 1604) senesinde emekliye ayrıldı. 1015 (m. 1606) senesinde tekrar şeyhülislâmlık makamına getirildi. Aynı sene içinde vazîfeye devam ederken, Kulunç hastalığına tutulup vefât etti. Şeyhülislâmlık müddeti toplam 1 yıl 7 ay 24 gündür.
Ebü’l-Meyâmin Mustafa Efendi; âlim, fâdıl, ilmiyle âmil, güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Fıkıh ilminde özel ihtisas sahibi idi. Ağırbaşlı ve güler yüzlü olup, herkese karşı iyi huylu ve yumuşak davranırdı. Kâdılığı ve şeyhülislâmlığı sırasında adâlet ve doğrulukla hükmederdi. Âlimlerle ve sâlih kişilerle bir arada bulunup, sohbet etmekten zevk alırdı.
Tasavvuf ehline büyük saygısı ve bağlılığı olan Ebü’l-Meyâmin Mustafa Efendi’nin “Ta’lîkâtu Eşbâh ven-nezâir” ve “İmtihan Mahalline” adlı risalesi ve güzel sözleri vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 511
2) Devhat-ül-meşâyıh sh. 43
3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4304
4) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 394
5) Sefînet-ül-evliyâ cild-2, sh. 319