Yemen’de yetişen Şafiî mezhebi fıkıh, hadîs ve târih âlimlerinden. İsmi, Abdurrahmân bin Ali bin Muhammed bin Ali bin Yûsuf’dur. İbn-i Diyba’ adıyle meşhûr olmuştur. 866 (m. 1461) senesi Muharrem ayının dördünde, Perşembe günü Zebîd şehrinde doğdu. 944 (m. 1537) senesi Receb ayının onyedisinde, Zebîd’de vefât etti. Şeyh İsmâil Cebertî’nin türbesi yakınındaki Bâb-ı Sihâm türbesine defnedildi.
“Bugyet-ül-müstefîd bi-ahbâri Zebîd” adlı kitabında diyor ki: “Benim doğduğum senenin sonlarında babam, Zebîd şehrinden başka bir yere gitmiş. Bir daha dönmemiş. Ben, dedem allâme ârif-i billâh Şerefeddîn bin İsmâil bin Muhammed’in yanında büyüdüm. Dedemin duâsı bereketiyle, çok büyük ihsânlara ve iyiliklere kavuştum. Dedem velî bir kimse idi.”
Önce Kur’ân-ı kerîmin tamâmını ezberledi. Kur’ân-ı kerîmin okunuşu ile ilgili kırâat ilimlerini dayısından öğrendi. Önce ba’zı kırâatlere göre, daha sonra da “Kırâat-i seb’a”nın tamâmına göre Kur’ân-ı kerîmi okudu. Şâtıbiyye kitabını, Bârizî’nin Zübed adlı eserini ve Behce kitabının da bir kısmını ezberledi. Dayısı Ebü’n-Necâ ve İbrâhim bin Ca’mân’dan; fıkıh ferâiz, hesâb, cebir, geometri, matematik, Arabî ilimleri tahsil etti. Hadîs, tefsîr ilimlerini Zeynüddîn Ahmed Şeyhî’den öğrendi. Bunlardan başka, o asırdaki Yemen âlimlerinden de ilim tahsil etti.
İlki 883 (m. 1478) senesinde olmak üzere, defalarca hacca gitti. Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevvere âlimlerinden ve özellikle Hâfız Şemseddîn Sehâvî’den hadîs-i şerîf öğrendi. Hadîs ilminde çok yüksek derecelere erişti ve adı her tarafta duyuldu.
İbn-i Diyba’dan da pekçok âlim ilim öğrendiler. Allâme İbn-i Ziyâd, Seyyid Hâfız Tâhir bin Hüseyn Ehdel, Şeyh Ahmed bin Ali Mezcâcî gibi büyük âlimler bunlardandır. Zamanındaki pekçok âlime icâzet verdi. Hadîs ilminde güvenilir olup, hadîs ilminin inceliklerini, hadîs âlimlerini, onlardan gelen haberleri çok iyi bilirdi. İslâmiyete çok bağlı ve haramlardan, şüpheli şeylerden pekçok kaçınırdı. Sâlih ve mütevâzî bir zât idi. Onun zamanında hadîs-i şerîf öğrenmek için herkes ona gelirdi. Çeşitli memleketlerden ve uzak beldelerden sayısız talebesi vardı. Zamanının Yemen Sultânı Âmir bin Abdülvehhâb ona çok hürmet ederdi. Medresesinin idâresini de İbn-i Diyba’ya vermişti.
Yemen diyârında çok meşhûr olup, çok kıymetli kitaplar yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- Teysîr-ül-vüsûl ilâ câmi’ul-usûl, 2- Misbâh-ul-mişkât, 3- Şerhu Duâi İbn-i Ebî Harbe, 4-Gâyet-ül-matlûb, 5- Bugyet-ül-müstefîd fî ahbâri medîneti Zebîd, 6- Kurret-ül-uyûn fî ahbâr-il-Yemen-il-meymûn, 7-Mevlid-i şerîf-i Nebevî, 8- Kitâb-ül-mi’râc 9- A’zam-ül-minneti fîmâ Yagfirullahü bihi-z-zünûb-yûcebü bihil-Cenneti, 10- Temyîz-üt-tayyib minel-habîs mimmâ yedûru alâ elsinet-in-nâsi minel-hadîs, 11- Tenkîh-ül-vüsûl, 12- Câmi’ul-usûl li-ehâdîs-ir-Resûl (s.a.v.), 13- El-Ikd-ül-bahir fî târihi devleti Benî-Tâhir, 14- El-Fadl-ül-mezîd fî bugyet-il-müstefîd, 15- Ahsen-üs-sülûk fî nazmı men veliye medînete Zebîd.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 159
2) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 255
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 545
4) El-Kevâkib-üs-sâire cild-2, sh. 158, 159
5) Keşf-üz-zünûn sh. 17, 1150, 1194, 1494