Osmanlı âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Hızır bin Mahmûd bin Ömer Atûfî olup, lakabı Hayreddîn’dir. Doğum târihi belli olmayıp, Merzifon’da doğdu. 948 (m. 1541) senesinde İstanbul’da vefât etti. Eyyûb semtinde, hazret-i Hâlid’in (r.a.) civarında, meşhûr âlimlerden Hatîb Kâsımoğlu’nun yakınına defnedildi.
Hayreddîn Atûfî, zamanının büyük âlimlerinden okudu. Mevlânâ Bahtî Halîfe’den tefsîr ve hadîs ilmini, Amasyalı Mevlânâ Abdi’den me’ânî ilmini, meşhûr riyaziyeci Kâdı-zâde’nin torunu Kutbüddîn Muhammed’den riyaziye (matematik) ilmini, Bursalı Mevlânâ Hocazâde’den usûl ilmini ve Mevlânâ Efdal-zâde’den fıkıh ilmini öğrendi. Zamanının meşhûr âlimleri arasına katıldı. Din ve fen ilimlerindeki üstünlüğü sebebiyle, Sultan İkinci Bâyezîd Hân tarafından Saray-ı Hümâyûn muallimliğine ta’yin edildi. Daha sonra da câmilerde tefsîr ve diğer ilimleri okuttu. Evine çekilip, çeşitli ilim ve mevzûlarda kitaplar yazdı. Gerek ders okuturken ve gerekse eserlerini yazdığı sırada, Pâdişâh tarafından lâyık olduğu tahsisat (maaş) verilerek, şânına uygun muâmele gösterildi.
Hayreddîn Atûfî, birçok eser yazmıştır, İstanbul kütüphânelerindeki eserleri şunlardır: 1-Hâşiye-i Tefsîr-i Keşşâf, 2-Hâşiye-i Tefsîr-i Beydâvî, 3-Şerhu Meşârık-ı şerîf (El yazısı ile yazma nüshası Üsküdar Selîmağa Kütüphânesi’ndedir), 4-Şerhu Kasîde-i Bürde (Kendi eliyle yazma nüshası Ayasofya Kütüphânesi’ndedir), 5-El-Enzâr (Ba’zı hadîs-i şerîflerin şerhi beyânındadır), 6-Hısn-ül-âyât-il-Izâm: En’âm sûresinden ba’zı âyet-i kerîmelerin tefsîri hakkındadır. 7-Ravz-ül-insân fî tedâviri sıhhat-il-ebdân: Peygamberimizin (s.a.v.) tıbbından bahseder. Sultan İkinci Bâyezîd Hân’a hediye ettiği, kendi eliyle yazma nüshası Enderûn-i Hümâyûn’daki Sultan Üçüncü Ahmed Hân Kütüphânesi’ndedir. 8-Kitâb-ül-Attâs, 9-Mir’ât-üt-te’vîl fimâ hüve enmûzec-üt-takvîl. 10-Mir’ât-ür-rü’yâ, 11-Hıfz-ül-Ebdân: Tıb ilmine dâir manzûm bir eserdir. 12-Cevherât-ül-Cenâniye fil-mesâil-il-Îmâniye, 13-Şerhu Îsâgûcî fil-mantık.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyik-i Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 415
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 101
3) Şakâyik-i Nu’mâniyye cild-2, sh. 10
4) El-A’lâm cild-2, sh. 307
5) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 355
6) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 346
7) Kâmûs-ül-A’lâm cild-4, sh. 3161
8) Ravz-ül-insân Süleymâniye Kütüphânesi Vehbi Efendi kısmı. No: 1392
9) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 208 cild-2, sh. 1063, 1332, 1480