Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Tefsîr ve usûl ilimlerini de iyi bilirdi. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Muhammed bin Sa’îd bin Muhammed’dir. Aslen Sâgân beldesinden olup, İbn-i Ziyâ adıyle meşhûr olmuştur. 789 (m. 1387) senesinde Mekke-i mükerremede doğdu. Zilka’de ayında, 854 (m. 1450) senesinde Mekke-i mükerremede vefât etti.
Mekke’de büyüdü. Cemâleddîn Emyûtî’nin derslerine devam etti. Babasından, Muhibbüddîn Ahmed bin Ebi’l-Fadl, Ali bin Ahmed Nevîri, İbn-i Sadîk Nevîrî, Zeynüddîn Merâgî ve diğer âlimlerden hadîs-i şerîf öğrendi. Birkaç defa Kâhire’ye gitti. Orada; Şerefüddîn bin Kuveyk, Cemâleddîn Hanbelî, Şemseddîn Zerâtîtî, Şemseddîn Şâmî ve daha pekçok âlimden hadîs-i şerîf öğrendi. Ebû Hüreyre bin Zehebî, Ebü’l-Hayr bin Alâî, Rislân Zehebî, Bülkînî, İbn-i Mülakkın, Irâkî, Heysemî, İbn-i Kavvâm, Tenûhî ve bir grup âlim, İbn-i Ziyâ’ya icâzet verdiler.
Kur’ân-ı kerîmin tamâmını ezberledi. Önce, Ebû Amr kırâatini Şemseddîn Halebî’den okudu. Sonradan, Muhammed Sa’îdî’nin huzûrunda, Kur’ân-ı kerîmi kırâat-ı seb’aya göre okudu. Ya’nî, bu âlimden de kırâat ilimlerini öğrendi. Babasından Mekke’de fıkıh ilmi öğrendi. Mescid-i Haram’da, İbn-i Sa’âtî’nin Mecma’ul-bahreyn kitabını babasından okudu. Babası da, bu kitabı Ebü’l-Fütûh Mes’ud’dan okuyup icâzet almıştı. O da, kitabın yazarı İbn-i Sa’âti’den almıştı. Kâhire’de de, İzzeddîn bin Cemâ’a ve Necmeddîn Sekkâkînî’den; usûl, me’ânî ve beyân ilimlerini öğrendi. Şemseddîn bin Ziyâ Senâmî, Şihâbüddîn Ahmed Gazzî Şâmî ve Şemseddîn Bermâvî’den de ilim öğrendi. Çeşitli ilimlerde âlim bir zât oldu. Babasına vekâleten Mekke kadılığı vazîfesinde bulundu. Babasının vefâtından sonra Mekke kadısı oldu. Daha sonra Mescid-i Harâm’a ve hisbe (belediye teşkilâtı) işlerine bakmakla vazîfelendirildi. Bir müddet bu vazîfeleri yürüttükten sonra, ikisinden de ayrıldı. Pekçok âlim İbn-i Ziyâ’dan ilim öğrendi. Mahyevî Abdülkâdir Mâlikî bunlardandır. Şemseddîn Sehâvî’ye de icâzet vermiştir.
Fıkıh, usûl, Arab dili ve edebiyatında ileri gelen âlimlerden idi. Çok güzel yazı yazardı. İlmi mes’eleleri mütâlâa etmeyi çok severdi. Ebü’l-Hayr bin Abdülkavî anlatır. “Elli senedir İbn-i Ziyâ’yı tanıyorum. Ne zaman yanına gitsem, ya ilmî bir mes’eleyi mütâlâa ediyor, kitap yazıyor, hadîs-i şerîf öğretiyor, ders veriyor veya fetvâ veriyordu. Hiç boş durmazdı.”
Yazdığı, kıymetli eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-El-Meşra’fi şerh-ıl-mecma’: Dört cilddir. İbn-i Sa’âtî’nin, Hanefî mezhebinde meşhûr ve dört metin kitabından biri olan Mecma’ul-bahreyn kitabının şerhidir. 2-El-Bahr-ül-amîk fî menâsik-il-hâc beyt-il-atîk: Bu kitap üç cilddir. Haccın yapılışını ve edeblerini bildirmektedir. 3-Tenzîh-ül-Mescid-il-Harâm an bid’i cehelet-il-avvâm, 4- Şerh-ul-Vâfî: Bu esere, büyük ve küçük olmak üzere iki ayrı şerhi vardır. 5-Mukaddimet-ül-Gaznevî: ibâdetlere dâir bir kitaptır. İsmi, “Ed-Diyâ-ül-Ma’nevi” olup, iki cilddir. 6-Şerh-ül-Pezdevî: Usûl-i fıkha dâir bir eserdir. 7-El-Mütedârik alel-Medârik fit-tefsîr, 8-Eş-Şâfî fî ihtiyâr-il-Kâfî, 9-En-Nüketü ales-Sahîh fil-hadîs.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 15
2) El-A’lâm cild-5, sh. 332
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 84
4) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-2, sh. 75
5) Keşf-üz-zünûn sh. 225, 438, 1022
6) Brockelmann Sup. 2, sh. 222