Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. Usûl, hadîs kelâm, Arab dili ve edebiyatı ve diğer ilimlerde de büyük âlim idi. İsmi, Muhammed bin Ebî Bekr bin Abdülazîz bin Muhammed bin İbrâhim bin Sa’dullah bin Cemâ’a olup, aslen Hama’dandır. Babası gibi İbn-i Cemâ’a adıyle meşhûr oldu. 749 (m. 1349) senesinde Kızıldeniz kenarındaki Yenba şehrinde doğdu. 819 (m. 1416) senesinde Cemâzil-âhır ayında Kâhire’de veba hastalığından vefât etti.
Küçük yaşta ilim öğrenmeye başladı. Zamanının büyük âlimlerinden ilim öğrendi. Bir ayda Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Hergün iki hizb ezberlerdi. Sadreddîn Meydûmî ve dedesi İzzeddîn’den, Ebi’l-Ferec bin Kâri, Nâsıruddîn Harâvî ve Kalânisî’den ilim öğrendi. Ba’zı müsned ve mu’cem kitaplarını dinledi. Aklî ilimlere meraklı idi. Naklî ve aklî ilimlerle meşgûl olarak büyüdü, ilim öğrendiği meşhûr âlimlerden ba’zıları şunlardır: Serrâc Hindî, Ziyâeddîn Kırmî, Muhib Nâzır-ül-Ceyş, Rükneddîn Kırmî, Alâeddîn Seyrâmî, Cârullah Hattâbî, İbn-i Haldûn, Halâvî, Tâceddîn Sübkî ve kardeşi Behâeddîn, Sirâcüddîn Bülkînî. Alâeddîn bin Sagîr et-Tayyib.
Mısır ve Şam âlimlerinden pekçokları ona icâzet verdiler. Pekçok ilimde büyük âlim idi. Fıkıh, tefsîr, hadîs, usûl-i fıkıh, usûl-i hadîs, cedel, hılâf, nahiv, sarf, me’ânî, beyân, bedî’, mantık, astronomi, tıb, kimya ve daha başka ilimleri ve san’atları bilirdi. “Dav-üş-Şems” adlı risalesinde; “Otuz kadar ilim biliyorum ki, zamanımdaki insanlar, onların adını bile bilmez” dediği rivâyet edilir. İsmi ve şöhreti her tarafa yayıldı. Doğuda ve batıda pekçok şehirden onun ilminden istifâde etmek için gelirlerdi. Vefât ettiğinde, talebeleri içinde, ilmî bakımdan onun gibi âlim bir zât yok gibiydi, ömrünün sonlarında, daha fazla ibâdetle meşgûl olmaya başladı. Kötü ve çirkin şeylerden çok uzak durur, dilini muhafaza etmeye çok gayret ederdi. Her türlü ilimle meşgûl oldu. Ok atmasını, mızrak ve kılıç kullanmasını ve tıb ilmini de iyi bilirdi. Aklî ve naklî ilimlerde Mısır diyârında parmakla, gösterilen âlimlerdendi. Mısır âlimlerinin hepsi, onun talebesi yerindeydiler. İbn-i Cemâ’a’dan sayılamayacak kadar âlim ders aldı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: İbn-i Hümâm, İbn-i Hacer, Zeynüddîn Rıdvan, Seftî, İbn-i Aksarâyî, Takıyyüddîn Fâsî, Kayâtî, İbn-i Mûsâ Merrâkûşî, Burhâneddîn bin Haccâc Ebnâsî, Alemüddîn Bülkînî, Televânî ve daha birçokları, Talebelerine çok iyi davranır ve aralarında fark gözetmezdi. Onlara ikramlarda bulunurdu. Devamlı abdestli olurdu.
İnsanlık îcâbı abdesti bozulsa, hemen abdest alırdı. Tevâzu sahibi olup, halkın arasına karışırdı. Uzak bir yere gideceği zaman, merkebe binerdi. Giyiminde orta hâlli davranırdı. Ömrü boyunca hiç evlenmedi. Yanında üvey annesi vardı. Üvey annesine çok iyilik ve ihsânlarda bulunurdu. Uzakta olan talebeleri ile irtibâtı kesmezdi. Sempatik ve şakacı bir kimse idi.
İbn-i Hacer şöyle der: “Ben, 790 (m. 1388) senesinden vefâtına kadar İbn-i Cemâ’a’nın derslerine devam ettim. Beni çok sever, ben de ona çok hürmet ederdim. Ona “İmâm-ül-eimme” derdim.”
İbn-i Cemâ’a, dînî ve fennî ilimlerde ve hattâ o zamana âit çeşitli san’atlara dâir pekçok kitap yazmıştır. Yazdığı eserlerin sayısının bin (1000) civarında olduğu bildirilmektedir. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- Dav-üş-Şems fî ahvâl-in-nefs: Bu kitabında, kendi hayâtını anlatmaktadır. 2- Şerhu Cem’ıl-cevâmi’, 3- l’ânet-ül-insân alâ ahkâm-is-sultân, 4- El-Emniye fî ilm-il-fürûsiyye, 5- El-Müsellesü fil-Lügati, 6-En-Necm-ül-lâmi’, 7- Şerhu manzûme: Bu esere üç ayrı şerh yazmıştır. 8- Derc-ül-me’âlî fî şerhu Bed-il-emâlî, 9- El-Kevkeb-ül-vikâd fî şerh-ıl-i’tikâd, 10-Tahrir-ül-ahkâm fî tedbîri ehl-il-İslâm, 11- Şerhu Mutevvel: Bu esere üç ayrı şerhi vardır. 12- Müntehâbü nüzhet-il-elbâ, 13- Muhtasaru sîret-in-Nebeviyye, 14- Et-Tebyîn: İmâm-ı Nevevî’nin Erba’în kitabının şerhidir. 15- Lüm’at-ül-envâr, 16- Gâyet-ül-emânî fî ilm-il-me’anî, 17- El-Câmi’: Tıb ilmine dâir bir eserdir. 18- Şerhu alel-Kavâid-il-kübrâ, 19- Hâşiyetü alâ şerhu minhâc-il-Beydâvî, 20- Şerhu Muhtasarı İbn-i Hâcib, 21- Hâşiyetü alâ metn-il-minhâc, 22- Hâşiyetü alel-Adûd, 23-Hâşiyetü alel-Elfiye, 24- Hâşiyetü alet-Tavdîh li İbn-i Hişâm, 25- Hâşiyetü alâ şerh-ış-Şâfiiyye, 26- Muhtasar-ut-Telhîs, 27- Şerhu ulûm-il-hadîs li İbn-i Salâh, 28- Tahrîcü ehâdîs-ir-Râfi’i, 29- Şerh-ül-Menhel, 30- Kasd-ut-temâm fî ahkâm-il-hamâm, 31-El-Envâr fit-tıb, 32- El-Üsüs fî sınâ’at-it-debbûs, 33- Felek-us-subh fî ahkâm-ir-remh, 34- Hulâsat-ül-kavâid.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 111
2) El-A’lâm cild-6, sh. 56
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 171
4) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 548
5) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 139
6) Bugyet-ül-vuat cild-1, sh. 63
7) İnbâ-ül-gumr cild-3, sh. 115
8) Keşf-üz-zünûn sh. 91, 118, 124, 169, 196, 202, 478, 577, 596, 718, 929, 1089, 1290