Osmanlı pâdişâhlarının üçüncüsü. Velî ve ahî şeyhi. Babası Orhan Gâzî, annesi Nilüfer Hâtun’dur. 726 (m. 1326) senesinde, dedesi Osman Gâzî’nin vefât ettiği ve Bursa’nın fethedildiği sene doğdu. Sultan Birinci Murâd, Murâd-ı Hüdâvendigâr ve Melik-ül-meşâyih Gazi Murâd Hân lakabları verildi. 761 (m. 1359) senesinde babası Orhan Gâzî’nin yerine Osmanlı sultânı oldu. 791 (m. 1389) senesinde Kosova savaşını kazandıktan sonra, bir Sırp asilzâdesi tarafından şehîd edildi. Vücûdunun iç organları Kosova’daki türbesine, cenâzesi de Bursa’ya getirilip, Çekirge semtindeki türbesine defnedildi. Kosova’daki türbesi hâlen mühim bir ziyâretgâh olarak ziyâret edilmekte, Balkan müslümanlarının gönüllerindeki tahtını muhafaza etmektedir.
Sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr, küçük yaştan, i’tibâren emîn ellerde, tam bir ihtimâmla yetiştirildi. Sağlam bir i’tikâda, mükemmel bir bilgiye sahip olması için, elden gelen bütün ihtimâm gösterildi. Lala Şahin Paşa’nın yanına verilip, din ve harp bilgileri öğretildi. Devrin en seçme âlimlerinden hocalar ta’yin edildi. Bursa çevresinde sancak beyliği verilip, idâre tecrübesi kazandırıldı. Sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr da, sultanlık için yetiştirilen bir beyzâde olmasına rağmen, veliahtlık, ağabeyi Süleymân Paşa’ya verilmişti. Herkes, Şehzâde Süleymân’in bu işe daha lâyık olduğu inancındaydı. Şehzâde Süleymân. Rumeli’de cihâd ile meşgûl iken, Şehzâde Murâd da aynı yerlerde cihâd etmekteydi. Ağabeyi Süleymân’ın, 760 (m. 1359) senesinde harp bölgesinde vefâtı üzerine, Şehzâde Murâd, ordunun kumandasını devraldı. Veliaht şehzâdenin vefâtı üzerine, Şehzâde Murâd, veliaht ta’yin edildi. Orhan Gâzî’nin 761 (m. 1359) yılında vefâtı üzerine, Şehzâde Murâd Bursa’ya da’vet edilip, Sultan ilân edildi. Sultan Murâd, Osmanlı Devleti’nin başşehri Bursa’da, lüzumlu ta’yîn ve icrââtlarda bulundu. Şehzâdeler mes’elesini halledip, önce Karadeniz Ereğlisi ve Ankara’yı fethetti. Lala Şahin Paşa’yı ilk serdar ve sadr-ı a’zam yaptı. Bursa kadısı Çandarlı Halîl Paşa’yı da Kadıasker ta’yin etti. Devletin içişlerini hallettikten sonra, Anadolu’dan Rumeliye yöneldi. 761 (m. 1360) senesinde Çorlu, Keşan, Dimetoka, Pınarhisar, Babaeski, Lüleburgaz ve 762 (m. 1361) senesinde de Edirne fethedildi. Bizans Devleti’nin, İstanbul’dan sonra ikinci önemli şehri olan Edirne’nin fethi, Türklerin Avrupa’ya kesin olarak yerleşmelerini te’min etti. Trakya’da stratejik bir mevkîide bulunan Edirne, Osmanlı Devleti’nin Rumeli’ndeki fetihlerinde bir askerî harekât noktası oldu. Her geçen gün, şehrin i’mâr faaliyetleri artarak genişledi. Gümülcine, Zağra, Yenice ve Filibe de fethedildi. Rumeli’nde fethedilen Avrupa topraklarına, Osmanlı iskân siyâsetince Türk-İslâm ahâlisi yerleştirildi.
Osmanlı Sultânı Murâd Hân’ın Rumeli’ndeki fetihleri, başta Papalık olmak üzere, Hıristiyan Avrupa devletlerini telâşlandırdı. Papa Beşinci Urban, haçlı rûhu ile Balkan milletlerini teşvik ederek, Osmanlılar aleyhine ittifâk kurdurdu. Haçlı ittifâkını haber alan Sultan Murâd Hân da, yerinde ve zamanında tedbir alarak, hazırlıklarını tamamladı. Fetihlerin genişlemesiyle asker ihtiyâcı arttığından, yaya ve müsellem teşkilâtlarına ilâveten, devrin âlimlerinden Karamanlı Molla Rüstem’in teklifi ve Kadıasker Çandarlı Kara Halîl’in fetvâsı ile, harpte esîr alınan gayr-i müslim çocuklarının beştebirinden istifâde edilmek üzere, Yeniçeri Ocağı adıyla bir asker ocağı kuruldu. Alınan esîrler, Anadolu’da Türk çiftçi ailelerinin yanında Türk-İslâm terbiyesiyle yetiştirilerek, Yeniçeri Ocağı’na kaynak te’min edildi. Vezîr Sinâneddîn Yûsuf Paşa’nın yerine, Sultan Murâd’ın hocası ve kadıaskeri Çandarlı Kara Halîl, Hayreddîn Paşa ünvanıyla Vezîr ta’yin edildi. Karamanlı Molla Rüstem’in tavsiyesi ve Sultan Murâd Hân’ın müsaadesiyle vezîr Hayreddîn Paşa tarafından mâlî teşkilâtlara ilâveler yapılıp, gelir artırıldı, İslâm hukukuna göre muharebelerde ele geçen ganîmetlerin beştebiri devletin hakkı olduğundan, “Pençik Kânunu” çıkarıldı. Zabtedilen yerlerde Osmanlı devlet teşkilatı te’sis edildi. Fethedilen heryerin tahrîri yapılıp, aynı gün, kimse aç ve açıkta bırakılmayıp, fakir, zengin, müslim, gayr-i müslim herkes huzûra kavuşturuldu. Rumeli’nde hızla ilerleyen Türklere mâni olmak için. Bizans Kayseri Yuannis ile Venedik Doçu seçilmiş olan Lorenzo Çelsi arasında bir ittifâk yapıldı. Müttefikler, bütün gayretlerine rağmen; Osmanlı Devleti’nin hâkim olduğu yerlerde başarı gösteremeyince anlaşmak mecbûriyetinde kaldılar. 764 (m. 1363) senesinde Kayser Yuannis ile yapılan andlaşmaya göre; Bizans Kayseri, Rumeli’ndeki Osmanlı fütuhatını kabûl ve tasdik edip; Osmanlı’nın Bizans’dan fethettiği toprakları doğrudan doğruya veya başkaları vasıtasıyla almaya teşebbüs etmeyeceğine, hiçbir zaman Türk düşmanlarıyla birleşmeyeceğine ve Anadolu Beylikleri’nden gelebilecek taarruzlara karşı Birinci Murâd Hân ne zaman yardımcı kuvvet isterse; asker vereceğine dâir söz verdi. (Bu andlaşmanın, Bizans’ın Osmanlı Devleti’ne tâbiliğini arz etmesi mâhiyetinde olduğu kabûl edilmektedir.) Sultan Murâd Hân’ın ilk Rumeli fütuhatı esnasında, Osmanlı öncü kuvvetleri tarafından fethedilen Filibe’nin Rum muhafızı, Sırp Kralı Beşinci Uroş’a sığınıp, Türklerin faaliyetleri hakkında geniş bilgi verdi. Osmanlı ilerleyişinin durdurulmadığı takdîrde, Avrupa devletleri ve hıristiyanlık âleminin aleyhine çok büyük hâdiselerin meydana geleceğini bildirdi. Balkan milletlerinin korkusunu değerlendiren Papa Beşinci Urban’ın da teşvikiyle; Macar Kralı Layoş, Sırp Kralı Uroş, Bosna Kralı Turtka, Eflaklılar ve Bulgarlar birleşerek bir haçlı ordusu topladılar. Sultan Murâd Hân’ın Bursa’da bulunmasından istifâde eden müttefik haçlı kuvvetleri, Osmanlı ülkesi istikâmetinde harekete geçtiler. Edirne’de bulunan Beylerbeyi Lala Şahin Paşa, vaziyeti Sultan Murâd Hân’a arz ettiği gibi, Hacı İlbeyi kumandasında onbin kişilik bir kuvveti de keşif gayesiyle düşmana karşı gönderdi. Müttefikler, Meriç nehrini geçmelerine rağmen, hiçbir mukavemetle karşılaşmamanın verdiği sevinçle zafer şenlikleri yapıyorlardı. Osmanlı öncü kuvvetleri kumandanı Hacı İlbeyi, haçlıların zafer sevinciyle içip sarhoş olmalarını, herbirinin bir köşeye sızmasını bekledi. Beklediği zaman gelince; gece muharebe taktiğini tatbik ederek, anî bir baskın tertîb etti. Osmanlı baskınının telâşı ile neye uğradığını şaşıran müttefik haçlı askerleri, Meriç nehri sahilinde büyük bir bozguna uğradılar. Kılıç artığı haçlıların bir kısmı, Meriç sularında boğuldu. Kurtulabilenler de kaçtılar. Bu savaşın adına Osmanlılar; “Sırpsındığı Zaferi”, Avrupalılar da; Sırpsındığı hezimeti dediler. Bu zafer, Balkanlar’da müttefik haçlı ordusuna indirilen ilk büyük darbe olması bakımından önemlidir. Sultan Murâd Hân, Rumeli’ye geçmeden önce, Katalanlar’ın elindeki Biga’yı fethetti. Sırpsındığı muharebesinden sonra, Osmanlı başşehri, Bursa’dan Edirne’ye nakledilerek şehirde; mescidler, câmiler, medreseler, saray dâhil, kültürel ve sosyal müesseselerin te’sisine başlandı. Türk-İslam ilim ve san’at eserleriyle süslenen Edirne, İstanbul’un fethi sonrasına kadar Osmanlı başşehri olarak kaldı. Balkanlar’da Osmanlı iskan siyâseti tatbik edilip, Anadolu ahâli’sinden müslümanlar göçürülerek, Balkanlar, müslüman nüfus ile şenlendirildi. Osmanlı’nın, müsâmahasız herkese hak ve adâlet dağıtan âdil idâresi ve hayır müesseseleri te’sis edildi. Ticârete de önem verildi. Adriyatik kıyısında küçük bir devlet olan Raguza Cumhuriyeti ile ticâret andlaşması yapılarak, Osmanlı himâyesi altına alındı.
767 (m. 1366) târihinde Gelibolu, Bizans Kayseri’nin dayısı Savua Kontu italyan Amedeo tarafından işgal edilmişse de; bir yıl sonra tekrar Osmanlıların eline geçti. Aynı yıl Sultan I. Murâd Hân’ın başlattığı Balkan fütûhâtıyla; Kırkkilise (Kırklareli), Vize, Aydos Burgaz ve Tirebolu mevkileri zaptedildi. Sultan Murâd Hân, Karadeniz’e dayanmak istiyordu. Bu gayesini gerçekleştirmek için çok muntazam bir plân tatbik etti. Batı cephesi kumandanlığına Evrenos Paşa’yı ta’yin ederek, Makedonya’nın fütûhâtıyla vazîfelendirdi. Kuzey cephesi kumandanlığını Kara Timurtaş Paşa’ya vererek, Tunca boyunun fethiyle vazîfelendirdi. Kuzey-batı cephesi kumandanlığını da Rumeli Beylerbeyi Lala Şahin Paşa’ya verdi. Kara Timurtaş Paşa, Bizanslılar’dan; Kızılağaç yenicesi’ni, Bulgarlar’dan; Yanbolu ve İslimye’yi aldı. Lala Şahin Paşa, Samaka ve İhtiman’a akın tertîb etti.
Sultan Murâd Hân’ın 768 (m. 1367)’de başlattığı Harekâtla Bulgarlardan; Aydos Karinâbât ve Tirebolu’yu, 769 (m. 1368)’da Bizanslılar’dan; Hayrabolu, Pınarhisar ve Vize’yi alıp, elden çıkmış olan Kırkkilise’yi tekrar fethetti. Bulgaristan kralı Yuvan Şişman, Osmanlılara karşı duramayacağını anlayarak, andlaşma istedi. Kızkardeşi Prenses Marya’yı da Sultan Murâd Hân’a vererek, andlaşmayı akrabalık yoluyla kuvvetlendirmek niyetindeydi. Osmanlıların Balkanlar’daki başarılarından telâşa düşen Bulgar kralı Yuvan Şişman, Bizans’ın da teşvikiyle andlaşmayı bozarak Sırp kralı ile birleşti. 773 (m. 1371) senesinde Çirmen’de yapılan muharebede, Sırplılar büyük bir bozguna uğradı, iki kraldan biri Meriç’te boğulup, diğeri, kaçarken öldürüldü. Bu savaşla, Balkanlar’daki mukavemet kırılarak, Osmanlılara Makedonya kapıları açıldı.
Osmanlı akıncıları, 773 (m. 1272)’de Vardar’ı geçip; Sırbistan, Bosna, Arnavutluk ve Dalmaçya’ya kadar uzanarak, Adriyatik denizine dayandılar. Teselya geçilerek, Yunanistan’ın Atîk havâlisine kadar inen akıncılar, düşman arazisini tahrib edip zayıflatmak, anî baskınlarla düşmanı tedirgin edip moral bozmak, keşif harekâtları yapmak, düşmanın pusu kurmasına engel olmak, ganîmet ve esîr almak, yol ve köprüleri emniyet altında bulundurmak, hudud dışındaki yerli ahâlinin çağrısıyla zâlimleri ortadan kaldırmak ve mazlûmlara Osmanlı adâletini tanıtmak gibi mühim vazîfeler icra ettiler.
Çirmen zaferi sonunda, ilk Makedonya Fütuhatı başlatılarak, vezîr-i a’zam Çandarlı Kara Halîl Hayreddîn Paşa, Rumeli Beylerbeyi Lala Şahin Paşa, Gâzî Evrenos ve Deli Balaban Beyler komutasındaki Osmanlı Ordusu, İskece, Drama, Kavala, Zihne, Serez, Avrethisar, Vardar Yenicesi ve Karafırye mevkilerini fethetti. Osmanlıların Makedonya’yı zapt ederek Köstendil’e gelmeleri üzerine, Yukarı Sırbistan hükümdârı Lazar Grebliyanoviç, Sultan Murâd Hân ile anlaşmak istedi. Lazar, Osmanlılara vergiyle beraber, asker vermeyi de kabûl etti. Bizans, Bulgar ve Sırp kralları, Prens ve Despotları, Birinci Murâd Hân’a tâbiiyetlerini arz ettiler. Bu devletlerin Osmanlılar’ın hâkimiyetlerini tanıyarak; vergi vermeleri ve muharebelerde yardımcı asker vermeleri, geniş ölçüde fütuhat yapan, Osmanlı devleti için büyük faydalar ve muvaffakiyetler sağladı.
Rumeli ve Anadolu’da fetihler devam ederken, ba’zı mâlî, idarî ve askerî ihtiyâçları karşılamak için Timar teşkilâtı kurulmuştu. Kara Timurtaş Paşa’nın tavsiyesiyle, Timar teşkilâtı, ta’dil ve ihtiyâca göre ıslâh edildi. “Yaya”, “Müsellem” ve “Yeniçeri”lere ilâveten, kara Timurtaş Paşa’nın tavsiyesi ile “Kapıkulu askeri”nden maaşlı süvari ocağı kuruldu.
Seferlerde levazımın muhafazası ve süvarilerin hayvanlarının bakımı için Voynuk sınıfı teşkil olundu. Sultan Murâd Hân, 780 (m. 1378)’de oğlu Şehzâde Bâyezîd’i, Germiyan Bey’i Süleymân Şah’ın kızı Devlet Şah Hâtun ile muhteşem bir düğünle evlendirdi. Süleymân Şah, kızına çeyiz olarak; Kütahya, Tavşanlı, Emet ve Simâv’ı verdi. Hamîdoğlu Hüseyn Bey’den seksenbin altın karşılığı; Akşehir, Yalvaç, Beyşehir, Seydişehir ve Karaağaç alındı.
782 (m. 1380)’de Balkanlar’da Osmanlı fütuhatını tekrar başlatan Birinci Murâd Hân, Makedonya’da harekâta geçilmesini emretti. Rumeli Beylerbeyliği’ne ta’yin edilen Kara Timurtaş Paşa, Vardar nehri sahilindeki İştip’i fethedip, Vardar’ı geçerek, 784 (m. 1382)’de Manastır’ı ve Pirlepe’yi aldı. Manastır, Arnavutluk ve Kuzey Epir mıntıkalarına yapılacak harekât için üs oldu. 786 (m. 1384) baharında, Osmanlı akıncıları, Bosna-Hersek akınını gerçekleştirerek, pekçok esîr ve ganîmet aldılar. 787 (m. 1385)’de Vezîr-i a’zam Çandarlı Hayreddîn Paşa’nın Ohri’yi fethiyle, Osmanlılar Arnavutluk hududuna yerleştiler. Kuzey Arnavutluk prensi Balşa ile Draç ve Orta Arnavutluk dukası Şarl Topia arasında meydana gelen muharebede, Draç dükası, Hayreddîn Paşa’dan yardım istedi. Bu çağrı üzerine Hayreddîn Paşa, Draç prensine yardım ederek, Savra’da onun galibiyetini te’min etti. Bu muharebede Prens Balşa da öldürüldü. Osmanlı kuvvetleri, 788 (m. 1386)’de Kroya ve İşkodra’yı aldılar ise de, Venedik nüfuzu altında bulunan bu yerleri, Venediklileri gücendirmek istemedikleri için bırakıp çekildiler. Balabancık kalesi kumandanı İnce Balaban Bey, 787 (m. 1385)’de Bulgaristan’ın mühim merkezlerinden Sofya’yı zaptetti.
Osmanlı ordusunun Rumeli’de bulunmasından istifâde eden karamanlı Alâeddîn Bey, 788’de (m. 1386) Osmanlı hududuna taarruz ederek, Beyşehir ve havâlisini zaptetti. Tecâvüzü Edirne’de haber alan Sultân Murâd’ın, etrâfındakilere şöyle dediği rivâyet edilir:
“Şu ahmak zâlimin yaptığına bakın hele! Ben din gayretiyle Allah yolunda bir aylık mesafede kâfirler içine girdim. Ömrümü, gece-gündüz gazâya verdim; çok mihnet ve belâ çektim. Hâlbuki, o gelip müslümanları yağmaladı. Söyleyin ey gaziler!... Ben cihâdı bırakıp da ehl-i İslâma nasıl kılıç çekeyim?”
Fakat, ehl-i İslâmı kırmak bahasına da olsa, kâfirin ekmeğine yağ süren hainliği cezalandırmak ve Anadolu’daki diğer beylere esaslı bir göz dağı vermek gerekiyordu. Sultan Murâd, Rumeli’deki kuvvetlerin başında Çandarlı Halîl Hayreddîn Paşa’yı bırakarak, Anadolu’ya geçti. Kışı Bursa’da geçirdikten sonra, Karamanoğlu’nun üzerine yürüdü. Konya önlerinde karşısına çıkan Karamanoğlu kuvvetlerini dağıttı. Alâüddîn Bey, Konya kalesine kaçtı. Kale muhasara edilince, Alâeddîn Bey, Sultan Murâd’ın kızı olan zevcesi Melek Hâtun’u şefaatçi gönderip sulh istedi. Bilâhare Osmanlı ordugâhına gelip, kayın babasının elini öpünce iş tatlıya bağlandı. Karamanoğullarının da Osmanlı hâkimiyetini tanıması, batıda olduğu gibi doğuda da Sultan Murâd Hân’ın nüfuz ve i’tibarını arttırdı. Sultan Murâd Hân’ın ve Osmanlı ordusunun Anadolu’da bulunmasından istifâde eden Balkan kral ve prensleri, Türklere karşı ittifâk kurup, taarruz plânları yaptılar. Bosna hududunda Lala Şahin Paşa kumandasındaki akıncılar, Bosna Kralı Lazar’ın otuzbin kişilik müttefik kuvvetlerini karşıladı. 781 (m. 1378)’de Ploşnik mevkiinde meydana gelen muharebede, Lala Şahin Paşa’nın yirmibin kişilik kuvveti bozularak, çoğu şehîd oldu. Ploşnik bozgunu, gizlice hazırlanmakta olan Hırvat, Leh, Macar ve bütün Balkan kral ve prenslerini Osmanlılar aleyhine harekete sevketti. Denizci bir kavim ve devlet olan Venedikliler, Osmanlıları iyi tanıyıp menfaatlendiklerinden, her ne kadar haçlı ittifâkına katılacaklarını beyân etmişlerse de, tarafsız kalmaya mecbûr oldular. Lazar ve Arnavut prensi Kastriyota’nın öncülüğünde; Hırvat, Leh, Macar, Bulgar, Sırp ve Arnavut’ların ittifâkını haber alan Sultan Murâd Hân, vekarını muhafaza ederek, muvazeneli ve plânlı bir şekilde hazırlıklarını tamamlamaya başladı. Balkan ittifâkına karşı Anadolu beylerinden yardım istedi. İttifâka dâhil olan Bulgarları büyük harbden önce saf dışı etmek gayesiyle, Vezîr-i a’zam Çandarlı Ali Paşa’yı vazîfelendirdi. Osmanlı ordusu, Balkan dağlarını aşarak; Pravadi, Şumnu ve Bulgar krallığı’nın merkezi Tırnova’yı aldı. Ali Paşa, Tuna boyu istikâmetinde harekâtı devam ettirerek; Ulah hakimiyetindeki Silistre ve Niğbolu’yu zaptetti. Bulgar kralı Şişman, Osmanlılar ile andlaşmaya mecbûr oldu. Böylece haçlı ittifâkına girmemesi te’min edildi. Osmanlı beylerinin Balkanlar’daki ileri harekâtı durduruldu. Sultan Murâd Hân, bütün kuvvetlerini kumandasında topladı. Bulgaristan harekâtını muvaffakiyetle tamamlayan Vezîr-i a’zam Ali Paşa, Yanbolu’ya gelen Sultan Murâd Hân ile görüşerek, durumu arz etti. Durum değerlendirilmesi tamamlanıp, harp dîvânında sefer kararı alınarak, Priştine hedef ta’yin edilince; Osmanlı ordusu, Büyük Balkan harekâtını başlattı. Yollarda, yerli ahâlinin; mal mülk, can ve ırzına karşı hiçbir tecâvüz yapılmadan Kosova’ya gelindi. Yağma ve tahribatın yapılmaması, Balkan milletlerini, Osmanlı’nın güzel ahlâkına ve adâletine hayran bıraktı. Üsküb ile Priştine arasındaki Kosova’da, müttefik haçlı ordusuyla karşılaşıp muharebe nizâmı alındı. Bu sırada Sırp kralı Lazar’ın elçisi geldi. Huzûra kabûl edilince, Lazar’ın ağzından; “İşte ben hazırım. Üç aydan beri eli kanda da olsa üstümüze gelmeliydi. Eğer er ise gelsin uğraşalım. Eğer gelmezse, hazır olsun. Ben varırım!” diyerek meydan okudu. Sultan Murâd Hân da cevap verip; “O mel’ûn herif hiç mi İslâm kılıcı görmemiş ki, böyle boş lâflar eder? İnşâallah ona Türk erliğini göstereyim!” dedi. Osmanlı’dan elçiye zeval olmadığını bilen elçi, Sultân’ı öfkelendirmekten çekinmeyerek edepsizliğine devam edip, sayıca üstünlüklerini söyleyerek; “Hem de bir erimiz, bin Türk’e denktir!” deyince, Gâzî Hünkâr; “Bre mel’ûnun uğursuzu, alçak!” diye bağırdı; “Eğer cihanın askeri sizinle olsa, Allahü teâlânın inâyeti, Muhammed aleyhisselâmın mu’cizâtı ile cümlesinin kanını toprağa karıp, onları karga gibi ayıklayıp, binini bir defada kırar ve o mel’ûn kralının da başını keserim!” dedi.
Elçi gittikten sonra, harp meclisi toplandı. Sultan Murâd, evvelâ Gâzî Evrenos Bey’e; “Evrenos! Bu kâfir ile nice buluşup cenk etmek gerektir? Bu işin asanı (kolayı) ne veçhile olur?” diye sordu. Gâzî Evronos Bey; “Ey Hüdâvendigâr, ben kemîn (âciz) bir hizmetcinizim! Benim fikrim ve reyim n’ola? Süleymân’ın yanında karıncanın ne fikri ola ve ne mikdârı ola ki, söz söyleye! Asker yaşamak ve cenk ahvâlini bilmek, sultanların işidir” diye cevap vererek tevâzu gösterip, Sultânın zihninden geçenlere iştirâk ettiğini bildirdi.
Bunun üzerine Sultan Murâd, meclistekilere hitaben; “Beyler! Eğerçi Hak inâyeti ile çok çeri sürüp cenk ettim. Amma bu kalan cenk gibi değildir. Müşâveret etmek sünnet-i Resûldür. İttifâk edip gönül berkedip, gönül berkdürmek vâcibdir” dedikten sonra, tekrar Gâzî Evrenos Bey’e dönerek; “Nice zamandır ki, seni bu uçda koydum, bunların ayinini bildin ve tecrübe ettin. Senin fikrin diğerlerinin fikri gibi değildir” buyurdu. Gâzî Evrenos Bey; “Kemineye şöyle hoş gelir ki” diyerek söze başlayıp, şöyle devam etti; “Hak teâlâya tevekkül edip, erkenden varıp, yerin iyisini alıp, ol sonra gele. İveceklik etmeyelim. Evvelâ cenge o ikdam ede. Zîrâ kâfir, içtima ile çoğalıp durunca, demirden bir hisar olur. Ona zafer bulmak asan olmaz. Amma cenge ikdam edip bir birbirinden ayrılınca, savaşması gayet asandır. Kulunun bildiği bu kadardır. Kalanını Sultanım yeğ bilir.” Sultan Murâd, Şehzâde Bâyezît ve Çandarlızâde Ali Paşa da bu fikri uygun bulunca, ilerleyip iyi bir yer tutabilmek için, Lazar’ın merkezi olan Priştine’ye doğru yürüyüşe geçildi. Gâzî Evrenos Bey ile Paşa Yiğit komutasındaki öncü kuvvetler, Priştine’ye üç kilometre mesafedeki Kosova ovasına vardıklarında, düşman ordusunu gördüler.
Haçlılar, gerçekten sayıca üstündüler. Altmışbin Türk askerinin karşısına, ikiyüzbin haçlı çıkmıştı. Sultan Murâd, hemen harbe girişmek niyetinde idi. Fakat, gün kızgın, asker yorgun, düşman azgın olduğundan Gâzî Evrenos Bey’in tavsiyesi ile, bir gün istirahat verdi. Tahmin ettiğinden fazla düşman askeri ile karşılaştığı için, biraz endişeli idi. Harb meclisini bir defa daha topladı. Oğlu Şehzâde Bâyezîd’e hitaben, bu endişesini şöyle dile getirdi: “Ey ciğer köşem, bu kâfir ile uğraşmak hakkında sen ne tedbir edersin? Zîrâ ben, bu kâfirin leşkerini bu kadar tasavvur etmezdim, bî-kıyâsdır. Biz leşkerîmizin önüne deve tutalım mı! Yoksa, şöyle rû-be-rû (yüzyüze) duruşalım mı?” Şehzâde Bâyezîd şu cevâbı verdi:
“Hünkâr’ın fikrine bizim tedbirimiz ermez. Amma, biçâreye şöyle gelir ki, nice yıldır kâfir ile cenk ederiz. Hiç önümüzde deve tutmadık; şimdi dahî tutmayız. Kâfirin leşkeri ne denli çoksa inâyet-i Hak, İslâmladır. Eğer Hak teâlâdan inâyet olursa, yalnız ben kulun bu kâfirin işini tamâm ederim!... Şimdiye dek, her cengde mensûr ve muzaffer olduk. Şimdiden gerû dahî gam yeme. Gene nusret Hak avnî (yardımı) ile ki, senindir. Hele ben, hiç teşviş çekmezem. Eğer öldürürsevüz sa’îd, eğer ölürsevüz şehîd oluruz!” Aynı konuda fikri sorulan Çandarlızâde Ali Paşa; “Ey saadet ıssı devletin pâdişâhı! Kâfirin azını çoğundan kayırmak reva değildir” diye söze başlayıp, gazâda aza ve çoğa i’tibâr olmadığına dâir âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfler naklettikten sonra; “İmdi, devletlû Hünkâr! Gazâda hemen Hak teâlâya sığınmak gerek. Şükür Huda’ya ki, tûl-i ömrümüzde mensûr ve muzaffer ola geldik. Ümiddir ki, gene nusret bizim ola! Hâşâ Hak teâlânın kemâl-i kereminden mi ki, bu kâfir ikliminde bunca ehl-i İslâm’ı helak ede?..” dedi. Gâzî Evrenos Bey de, askerin önünde deve tutmanın mahzurlarını beyân edince, Sultan Murâd, şu karara vardı: “Pes, sevâb odur ki, evvel tirendazları (Okçuları) önde tutup, sağa ve sola ok yağdıralar. Andan gaziler dahî bir kezden “Tekbir” edip, küffâra hücum edeler. Bu gazâda ya taht ola, ya baht ola! Ve tûl-i ömrümde bunca gazâlar ettim. Gayem, bu gazâda şehîd olup, iyi adla âlemden göçem! Ve her dirliğin âhiri ölmek olduktan sonra, ne teşviş çekmek gerek!” dedi.
Birliklerin muharebe nizâmı da tesbit edildikten sonra, işin gerisi sabahın hayrına bırakıldı. O gece 15 Şa’bân 791 (m. 9 Ağustos 1389), Berât gecesi idi.
Fakat o sakin yaz gününde, akşam olup karanlık basınca, öyle bir fırtına çıktı ki, ortalığı toza dumana verdi. Kimse kimseyi seçemez oldu. Hava böyle giderse, sayıca üstün olan kâfirin işine gelecekti. Bu durum da duâ etmekten başka çâre yoktu.
Sultan Murâd, bu mübârek Berât gecesinde, abdest alıp iki rek’at hacet namazı kıldı. Sonra ellerini açıp cenâb-ı Hakka şöyle yalvardı: “Ey ilâhî! Seyyidî! Mevlâyî! Bunca kerre hazretinde duâmı kabûl ettin. Beni mahrûm etmedin. Gene benim duâmı kabûl eyle! Bir yağmur verip, bu zülûmâtı ve gubârı (tozu) defedip âlemi nûrânî kıl, tâ ki kâfir leşkerini muayene görüp, yüz yüze ceng edelim! Yâ ilâhî! Mülk ve kul senindir. Sen kime istersen verirsin. Ben dahî bir nâçiz kulunum. Benim fikrimi ve esrârımı sen bilirsin. Mülk ve mal benim maksadım değildir. Bu araya kul karavaş için gelmedim. Hemen hâlis ve muhlîs senin rızânı isterim. Yâ Rab! Beni bu Müslümanlar’a kurban eyle! Tek bu mü’minleri küffâr elinde mağlûb edip helak eyleme! Yâ ilâhî! Bunca nüfûsun katline beni sebep eyleme! Bunları mensûr ve muzaffer eyle! Bunlar için ben canımı kurban ederim. Tek sen kabûl eyle! Asâkir-i İslâm için teslîm-i rûha râzıyım. Tek bu mü’minlerin ölümünü bana gösterme! ilâhî! Beni katında mihman edip, mü’minler rûhuna benim rûhumu feda kıl! Evvel beni gâzî kıldın, âhır şehâdet rûzî (nasîb) kıl! Âmin!” Çok geçmeden rahmet bulutları peyda oldu. Gelip Kosova sahrası üzerine boşaldılar. Rüzgâr dindi. Toz sindi. Göğün yüzü açıldı.
Gâzî Hünkâr secdeye kapardı. Sabaha kadar cenâb-ı Hakka hamd ve senalar etti. O, böyle bir inâyet-i Rabbâniyeye ilk defa mazhar olmuyordu. Bir kerresinde de, Trakya’da bir kaleyi muhasara etmişti. Fakat, bir türlü zabtedemiyordu. Bir ara kendisini çaresiz kalmış hissedip; “Bu yıkılası kaleyi almak müşkildir. Meğer bunu Allah yıka!” diye yakındı. Sonra alıp başını gerilerde bir tenhâ yere gitti. Bir kavak ağacına sırtını verip oturdu. Az sonra adamlar gelip, kalenin hiçbir zor görmeden yıkıldığını haber verdiler! Gâzî Hünkâr, yaslandığı ağacı gösterip; “Bu ağaç, devletlü kaba ağaçtır!” dedi kim bilir, o ağaçta ne hikmet vardı? Allahü teâlâdan başka kimse bilmez. Bugün Kırklareli’nin Kofçaz ilçesinin merkez bucağına bağlı “Devletliağaç” köyü, adını bu hâdiseden almıştır.
Sırp kaynaklarına göre, 20 Haziran, Türk kaynaklarına göre 16 Şa’ban 791 (m. 1389) günü, Kosova sahrasında cereyan eden muharebede, Osmanlı ordusunun harb nizâmı şöyle idi: Sağ cenahta, başta Şehzâde Bâyezîd olmak üzere; Kara Timurtaş Paşa ve Gâzî Evrenos Bey komutasında Rumeli gazileri, sol cenahta Şehzâde Ya’kûb ve Anadolu Beylerbeyi Saruca Paşa komutasında Anadolu askeri yer almıştı. Merkezde ise, mutâd olduğu üzere Sultan Murâd bulunuyordu.
Çandarlızâde Ali Paşa, Pâdişâhın yanında idi. Merkez kuvvetlerinin önünde Yeniçeriler, onların önünde de topçular vardı. Sağ ve sol cenahın önüne biner okçu yerleştirilmişti. Sağ cenah okçuların komutanı Hamîdoğlu Malkoç Bey, sol cenah okçularının komutanı da Malkoç Bey’in oğlu Mustafa Bey idi. Muharebe, topçuların top atışlarıyla başladı. Yaklaşık sekiz saat devam etti. Osmanlı’nın sol kanadı sarsılmaya başladı. “Yıldırım” lakablı şehzâde Bâyezid, lakabına uygun bir tarzda imdâda yetişip, durumu düzeltti. Düşman ricata mecbûr oldu. İkindiye varmadan, ikiyüzbinlik küffâr ordusunun çoğu kılıçtan geçirildi. Mağrur başkomutan Lazar da ölüler arasındaydı. İki rek’at şükür namazı kılan, Sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr, bir Sırp asilzâdesi tarafından şehîd edildi. Kaçan düşmanı ta’kip etmekte olan oğlu Şehzâde Yıldırım Bâyezîd, devlet adamlarının ittifâklarıyla hükümdâr ta’yin edildi.
Sultânın nasıl şehid edildiği hakkında haberler muhteliftir. Katilin bir Sırp asilzâdesi olduğu kesindir. Adı, muhtemelen Miloş Kopila’dır. Miloş Kopilek, Miloş Kobiloviç ve Miloş Nikola olarak da gösterilmiştir.
Sultan Yıldırım Bâyezîd’in Bursa Kâdısı’na gönderdiği fermanda, vak’a şu şekilde beyân olunmaktadır: Muharebeyi müteâkib, Miloş, Otâğ-ı hümâyûna gelir, “Ben Müslüman oldum!” diyerek, Sultân’ın huzûruna girmek ister. Kabûl edildiğinde de, yenine gizlediği hançeri çekerek Sultân’a saplar. Âşıkpaşa-zâde’nin târihinde ve Enverî’nin “Düstûrnâme”sinde, az bir fark ile, bu ifâde teyid edilir mâhiyette kayıtlar bulunmaktadır. O devirden kalan Sırp halk türkülerinde de, vak’a böyle anlatılmaktadır. Müellifi meçhûl bir Bizans kroniğinde. Miloş’un Sırp kralı Lazar, Sultân’ın hançerlenmesinden Lazar tarafından vazîfelendirildiği kaydedilmiştir. Bu doğru olabilir zîrâ Lazar, Sultân’ın hançerlenmesinden sonra esîr edilmiş ve Sultân’ın vefâtı üzerine derhâl katledilmiştir.
Oruç Bey, Sultan Murâd’ın harb sahasını at üzerinde gezerken, cesetler arasından ayağa fırlayan bir Sırplı tarafından şehîd edildiğini yazar.
Rivâyet muhtelif, fakat netice birdir. Oruç Bey, bu neticenin kaçınılmazlığını şu mısralar ile dile getirir:
“Bilmediler anı kim takdîr ola,
Defn olunmaz hîle vü tedbîr ile.
Çün mukadderdür mukarrerdür kaza,
Çâre nedür ana? Teslîm-ü rızâ.
Ger selâmet, ger melâmetdür kişi,
Görmeyince çâre yoktur her işi.
Kaçuban sınduğı yerde, hem bulur.
Ol gelecek nesne elbette gelür.
Kara Çelebizâde Abdülazîz de, “Mir’ât-üs-sefâ” adlı eserinde Sultan Murâd’ın akıbetini şöyle açıklar:
“Kosova’da şehâdet murâd etmişti.
Miloş Nikola şehîd etti.”
Evet, hakîkat bu! Sultan Murâd, Kosova’da muradına erişti! Bugün, Yugoslavya’da, Kosovska Mitroviça’dan Priştinaya giden yolun 400 metre kadar batısında bulunan Mileşova köyünün yakınında, yerlilerin “Muratova Tulbe” dedikleri bir türbe vardır. Sultan Murâd’ın şehîd olduğu yer burasıdır. Bizim “Meşhed-i Hüdâvendigâr” dediğimiz bu türbede onun iç organları gömülüdür. Cesedi ise, tahnit edilerek Bursa’ya getirilmiş ve Çekirge’de yaptırdığı câminin karşısına defnedilmiştir.
Osmanlı Sultânı Birinci Murâd Hüdâvendigâr Hân, zaferden zafere koşmuş, Anadolu’da ve bilhassa Avrupa kıt’asında devletin hudutlarını çok genişletmiş ve babasından bir beylik olarak aldığı ülkeyi büyük bir devlet hâlinde oğluna bırakmıştır, İslâmın cihâd emrini yerine getirmek ve Osmanlı’nın şânını yükseltmek için yaptığı ve kazandığı gazâların en büyükleri otuzyedi tanedir. Sultan Murâd Hân; dindar, âdil, merhametli, faziletli idi. Azîm ve irâde kudreti, vekar ve ciddiyeti, ahâlisine karşı şefkatli oluşu, açık ve samîmi siyâseti, içte ve dışta istikrarı ve mühim askeri, adlî, mâlî ve idâri teşkilâtıyla Osmanlı Devleti’ni sağlam temeller üzerine oturttu. Güneydoğu Avrupa kıt’asına, Anadolu’dan Türk-İslâm nüfûsunun naklinde tatbik ettiği şuurlu sistem ve neticesi, Sultan Murâd Hân’ın dâhiyane bir siyâsetidir. Fütuhatla alınan Rumeli topraklarına iskân edilen Türk ve İslâm nüfûsu, Avrupa kıt’asında kalıcı bir hâkimiyetin ve emniyetin başlangıcıdır.
Anadolu ve Rumeli’de pekçok hayır müesseseleri ve dînî, askeri, idâri teşkilâtları kuran Sultân Murâd Hân, târihte kazandığı zaferlerle olduğu gibi, yaptırdığı eserlerlede milletinin kalbinde taht kurmuştur. Bugün bütün Balkan ülkelerinde mevcût Müslüman ve Türk ahâli, ilk Osmanlı fütuhatı ve iskân siyâsetinin neticesidir.
Sultan Murâd Hân, ihtiyâç ve lüzumunda eserler yaptırdığı gibi, zaferlerin ardından da şükran ifâdesi olarak mescid, câmii, medrese, mektep, imâret, han ve sosyal müesseseler inşâ ettirmiştir. 1364 Sırpsındığı zaferi sonunda, şükrâne olarak; Bursa ve Bilecik’te birer câmi, Yenişehir’de bir imâret, Çekirge’de bir imâret, medrese, kaplıca ve han yaptırmıştır.
Sultan Murâd’ın hükümdârlığı, devlet adamlığı ve komutanlığı, yerli ve yabancı tarihçiler tarafından kâfi derecede işlenmiştir. Fakat onun, Alperenler, Horasan erenleri ve Ahî-gâzî devrinin son mümtaz siması olduğuna pek temas edilmemiş ve derviş cephesi pek tanıtılmamıştır. 768 (m. 1366) yılında Malkara’da Yegan Reîs adlı bir dervişe vermiş olduğu icâzetnameden, Ahîler’e şeyhlik ettiğini öğreniyoruz. Duâlarının, Hak katında müstecâb olduğuna dâir iki menkıbe yukarıda nakledilmişti. Zühd ve takvâya düşkünlüğünü ve kemâlât derecesini gösteren bir menkıbe daha vardır ki, çok duygulandırır. Neşrî’nin kaydettiğine göre; Gâzî Hünkâr, birgün imamına; “Mevlânâ! Günâhımın çokluğundan mıdır ki, namaza durunca, üç kerre tekbîr etmeyince, Kâ’be-i müşerrefeyi müşâhede edemem? diye dert yanar, ve; “Sen hemen bir tekbîr ile ne hoş müşâhede edersin” diye gıbta ettiğini belirtir!.. Hey Koca Hüdâvendigâr!.. Kalbinin saflığından, herkesi tekbîr bağlayınca, kendisi gibi Kâ’be’yi görür sanırmış!..
Bu velî, gâzî ve şehîd pâdişâh, bir zamanlar Bursa’da alem olmuştu. Osmanlının son zamanlarına kadar Bursa, “Hüdâvendigâr vilâyeti”nin merkezi idi. Şimdi Bursa’da Hüdâvendigâr semti var.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tâc-üt-tevârih, muhtelif sahifeler
2) Neşrî, muhtelif sahifeler
3) Âşıkpaşa-zâde muhtelif sahifeler
4) Bezm-ü rezm, İstanbul 1928, sh. 383
5) Ed-Devlet-ül-Osmâniyye. (Zeyni Dahlan), İstanbul 1986, sh. 118
6) Münşeât-i Selâtîn (Feridun Bey), İstanbul 1283, cild-1 sh. 111
7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye, sh. 1048