Tefsîr, nahiv ve edebiyat âlimi, şâir. Künyesi Ebû Hafs olup ismi, Ömer bin Osman bin Hüseyn bin Şuayb’tır. 478 (m. 1085) yılında Azerbaycan ile Şirvan arasındaki Cenz şehrinde doğdu. Doğduğu yere nisbetle Cenzî denildi. 550 (m. 1155) yılında Merv’de vefât etti.
Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberleyen Ebû Hafs Ömer bin Osman Cenzî, din ilimlerini ve yardımcı ilimlerden olan Arabçayı öğrenmek için ilim sahibi kimselerin derslerine devam etmeye başladı. Arabca ve Arab edebiyatı ilimlerinde zamanın en büyük âlimlerinden ilim öğrenip, devrinin Arabçayı en iyi bilen âlimlerinden oldu. Bağdad’a gitti. Büyük âlimlerin sohbetlerinde bulunup derslerine devam etti. Ebü’l-Muzaffer Ebyurdî’den edebiyat öğrendi. Abdurrahmân Dûnî’den hadîs-i şerîf ilimleri öğrenip, “Sünen-i Nesâî”yi okudu. Basra ve Huzistan taraflarına gitti. Gittiği yerlerdeki âlimlerin ilminden istifâde etti. İlimde çok yükseldi. Zamanının allâmesi, asrının bir tanesi oldu. Tefsîr ilminde de yüksek ilim sahibi idi. Sem’ânî’nin bildirdiği gibi, eşsiz bir tefsîr yazdı. Ancak, tefsîrini tamamlamaya ömrü vefa etmedi. Bu kıymetli eser eksik kaldı. Vaktini, Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için harcar, O’nun emrine muhalif hiçbir iş işlemezdi. İnsanlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğretir, Selef-i sâlihînin güzel yaşayışını, Peygamber efendimizin (s.a.v.) güzel ahlâkını anlatırdı. Güzel ahlâkı, üstün ilmi ve keskin zekâsı ile insanların sevgi ve saygısını kazandı. Büyük küçük herkes, görüşlerinden istifâde için onunla istişâre etmek isterdi. Haram ve şüpheli şeylerden çok sakınır, mübahların çoğunu da terk ederdi.
Pekçok talebe yetiştirdi. Kendisinden, oğlu Abdurrahmân ile zamanının büyük âlimlerinden olan Sem’ânî ve daha birçok âlim ilim öğrenip rivâyette bulundu. Fahr-ül-mülk’ün çocuklarına Arabî ilimler ve edebiyat öğretir, din bilgileri ta’lim ettirirdi.
Yetiştirdiği yüksek ilim sahibi talebelerinin yanında, birçok kıymetli eser de yazan Ebû Hafs Ömer Cenzî’nin tamamlayamadığı “Tefsîr-ül-Kur’ân” adlı bir kitabı bilinmektedir. Ayrıca “El-Muktefâ fil-emr ven-nehy” adlı bir eseri daha vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-2, sh. 4
2) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 221
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 783
4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 296
5) Mu’cem-ül-üdebâ cild-16, sh. 62
6) İnbâh-ur-ruvât cild-2, sh. 329