|
Modern
kimyanın kurucusu meşhûr İslâm âlimi. Tebe-i tâbiîndendir. Asrının fen âlimiydi.
Fen ilimlerinin bütün dallarında eser verdi. Bütün İslâm âlimleri gibi, fen
ilmini İslâmî ilimlerle beraber okudu. Peygamberin (s.a.v.) torunu, tasavvuf
ilimlerinin mütehassısı ve kaynağı, Ca'fer-i Sâdık hazretlerinin, tasavvufta
vârisi oğlu Mûsâ Kâzım (k.s.), fıkıhda İmâm-ı a'zam (r.a.), olduğu gibi fen
ilimlerinde ve bilhassa kimya ilminde vârisi, Câbir bin Hayyan'dı. Fen
ilimlerinin yanında, diğer İslâm ilimlerinde de kitaplar yazdı.
Horasanlı,
Kuslu, Harranlı ve Kûfeli olduğu söylenen Cebir'in ailesi hakkında bilgi çok
azdır. Abdullah isminde bir eczacının oğlu olduğundan bahsedilir. İslâm âleminde
"sûfî", Avrupa'da "Geber" ismiyle şöhret bulmuştur. Asıl ismi Câbir bin Hayyan
bin Abdullah'tır.
Câbir bin
Hayyan'ın, kimya ilmini İmâm-ı Ca'fer-i Sâdık (r.a.)'dan öğrendiği
bilinmektedir. Muhakkak ki, diğer ilimlerden haberi olmıyan bir kimsenin
Ca'fer-i Sâdık hazretlerine talebe olması mümkün değildir. Başka kimlerden ders
aldığı kat'î olarak bilinmemektedir. Ancak, Emevî halifelerinden ikincisinin
oğlu olan Hâlid bin Yezîd'in de O'nun hocalarından olduğu rivâyet edilmektedir.
Câbir bin
Hayyan, o zamanda Arap âleminde meşhûr olan Simya (sihir ve büyücülerin, olması
mümkün olmayacak şeyi, yapıyorlar gibi göstermeleri) ilminin bir fen ilmi
olmadığını isbât edip ondan ayrı olarak kimya ilmini kurdu. Böylelikle bugünkü
modern kimyanın da temellerini atmış oldu. Abbasî
halifesi Hârûn Reşîd'in vezirlerinden Yahyâ Bermekî'nin yardımını gördü. O'nun
azlinden sonra bir müddet Kûfe'de göz altında tutuldu.
Câbir bin
Hayyan, işe ilk önce ilâçlar üzerinde çalışarak başladı. Yaptığı çalışmaları
tecrübeye dayandırdı. Bu tecrübe ve müşahedelerini kitaplara geçirdi. Çoğu kimya
ve fen bilgilerine ait beşyüzü aşkın kitap yazdı. Bunların arasında dîni
konularda ve diğer ilimlerde de eserleri vardır.
Kimya ilmine
yaptığı hizmetlerden ba'zıları;
Kristalleşme,
damıtma, kalsinasyon (kavurma), calcination, sublimasyon ve buhârlaşma gibi
kimyevî teknikleri getirdi.
Mineral ve
asitleri buldu. İlk defa imbik (el-imbik) yaptı.
Tecrübeleri
neticesinde, tatbikî kimyaya çok şeyler kazandırarak, yeni usûllerin doğmasını
ve tat-bîkî ilimler sahasında yeni düşünce tarzlarının meydana gelmesini
sağladı.
Çeşitli
metallerin kullanılır hâle getirilmesi, çeliğin geliştirilmesi, derilerin
dabağlanması, su geçirmez kumaşların verniklenmesi, cam imâlinde
mangan-4-oksid'in kullanılması, paslanmanın önlenmesi, altın yaldızla süsleme,
boyaların ve yağların tesbiti vb. Ayrıca bunların terkîbi ve kimyevî hassalarını
bulmuş ve kitablarına kaydetmiştir.
Cisimleri
hassalarına göre üç sınıfta tasnif ederek daha sonra yapılan sınıflandırmalara
rehberlik etmiştir. Birçok kimyevî maddeyi tesbit etmiş ve Arabca isimler
vermiştir. Hâlâ o isimler kullanılmaktadır.
Kimyevî
reaksiyonlarda belli miktarların, belirli miktarlarla reaksiyona girdiğini
söylemiştir.
Yazmış olduğu
eserler asırlarca İslâm medreselerinde okutulmuş, Endülüs müslümanları yoluyla
Avrupa'ya geçmiştir, İslâm dünyâsında ve Avrupa'da, kimya ilminde Câbir çağının
sonu gelmemiştir. Öyle ki Avrupa'da ba'zı kimyagerler, kabul görmesi için
eserlerini ona mâl etmişler, kendi eserlerine o-nun ismini yazmışlardır.
Eserlerinin bir kısmı kaybolmuş olup, yirmiyedi tanesi Lâtince ve Almanca olarak
Nurenberg, Frankfurt ve Strazburg'ta 1473-1710 yılları arasında basılmıştır.
Ba'zı
kaynaklarda Câbir bin Hayyan'ın, Cebir ilminin de kurucusu olduğu belirtilerek
bu ilme onun adı verildiği ifâde edilmektedir. Tıb, astronomi, mantık, felsefe,
fizik, mekanik gibi ilim dallarında da çalışmalar yapmış, onlarla ilgili eserler
vermiştir.
Basılmış
eserlerinden ba'zıları; Kitâb-ul-beyân, Kitâb-ul-hacer. Kitâb-ün-nur,
Kitâb-ul-izah, Kitâb-ül-İstakas-il-essi, Kitâb-ül-İstakas-is-sânî
İstakas-is-sâlis, Tefsîr-ül-İstaka, Kitâb-üt-tecrîd, Kitâb-ür-rahmet,
Kitâb-ül-mülk.
Basılmamış
eserlerinden ba'zıları: Kitâb-üş-şems, Kitâb-ul-kamer, Kitâb-ül-hayyavân,
Kitâb-ül-esrâr, Kitâb-ül-bid, Kitâb-ud-dem, Kitâb-ut-tedvir, Kitâb-ur-rûh,
Kitâb-un-nebât, Kitâb-ul-hikmet, Kitâb-ut-tin, Kitâb-ul-anâsır,
Kitâb-ul-belâgat, Kitâb-ul-eşcâr, Kitâb-ul-bustân, Kitâb-us-sârî, Kitâb-ut-tâc,
Kitâb-ul-elbân, Kitâb-ur-râvda, Kitâb-ul-fıkh, Kitâb-us-semâ, Kitâb-ul-arz,
Kitâb-üş-şiir, Kitâb-ul-kimân el-Me'âdin, Kitâb-ul-hayâl, Kitâb-ul-hükûmet,
Kitâb-ul-hilkat, Kitâb-ul-heyet, Kitâb-un-nakd.
Bütün bu
eserlerinin yanında Ca'fer-i Sâdık hazretlerinin talebesi olmasından dolayı
râfızîlerce kendisine atfedilen siyasî kitaplar da vardır. Ancak o kitapların
Câbir bin Hayyan'la bir alâkası yoktur.
KAYNAKLAR
1)
Ahbâr-ul-hukemâ sh-128
2)
Fihrist, 354
3)
Hadârat-ul-arab, sh-227
4)
El-A'lâm, cild-2, sh-103
5)
Esmâ-ül-müellifîn, cild-2, sh-249
|
