CİLD  -  ALFABE  -  ASIR

01   02   03   04   05   06   07   08   09   10   11   12   13   14   15   16   17   18

İBRÂHİM NEHÂ'Î (Radıyallahü Anh)

Tâbiîn’in en büyük fıkıh ve hadîs âlimlerinden. Fıkıh ilminin ve Irak mektebi’nin (re’y ehlinin) kurucularındandır. İsmi İbrâhim bin Yezîd bin Esved bin Amr bin Rebîa bin Hârise bin Sa’d bin Mâlik bin en-Nehâî olup, künyesi Ebû İmrân’dır. Kendisi Kûfeli olduğu halde, aslen Yemen’deki Nehâ’ kabilesine mensûb bulunduğundan Nehâî diye, meşhûr olmuştur. Doğum tarihi bilinmemektedir. Kûfe’de yaşamış olup 96 (m. 715) senesinde vefât etmiştir. Şöhretten kaçınır, devlet adamlarının meclislerinde pek oturmazdı. Bir dostu: “İbrâhim Nehâ’î’nin yanından çıktığımızda bize; “Eğer birisi beni sorarsa nerde olduğunu bilmiyorum deyiniz. Çünkü siz buradan çıktıktan sonra benim (evin) neresinde olduğumu bilmezsiniz” diye tembih ettiğini bildirmektedir. Sevmediği bir insan kendisini aradığı zaman hizmetçisine tembih eder. “Onu mescidde arayınız” dedirtirdi. İbrâhim Nehâî Eshâb-ı kirâmdan Hz. Âişe ve Saîd-i Hudrî (r.a.) ve başkaları ile görüşmüştür. Fakat onun ekseri rivâyetleri Tâbiîndendir. Bazı rivâyetlerde ise Hz. Aişe ile görüştüğü sabit olmadığı bildirilmiştir, İbrâhim Nehâ’î, Hâliyet-ül-Esved, Abdurrahman İbni Yezîd, Mesruk, Alkâme, Ebî Ma’mur H em mam bin Hâris, Kâdî, Şüreyh, Sehm bin Müncâb ve daha bir çok âlimden ilim ve hadîs öğrenmiştir. A’meş, Hammad bin Süleyman, Mansur, İbn-i Avn Zeyd-il-Yânî, Mugîre bin Müksim-is Sâbî ve âlimlerden bir cemâat de İbrâhim Nehâ’î’den rivâyette bulunmuşlardır. Kûfe ehlinin müftisi idi.

Hadîs-i şerîflerin senedlerindeki râvilerinden çok, metin ve ma’nâsına bakar bu yönden ele alırdı. A’meş onun hakkında “İbrâhim Nehâ’î hadîs-i şerîf sarrafı idi” demiştir. Hadîs-i şerîfi dinler, tedkikini yapar ona göre bazısını kabul, bazısını red ederdi. Hadîs rivâyetinde irsal yapardı (bazı râvileri atlardı!). Fakat bu irsali Hz. Peygamberden yapmaya çekinirdi Hz. Peygamber şöyle buyurdu yerine, filân sahâbî şöyle buyurdu demeği tercih ederdi. Ona: “Ey Ebî İmrân (İbrâhim) sana Hz. Peygamber’den (s.a.v.) hadîs-i şerîf ulaşmadı mı? Onları bize nakletsen” dediler. “Evet ulaştı. Fakat Hz. Ömer buyurdu ki, Abdullah İbn-i Abbas, Alkame dedi. ki demek bana daha sevimli daha kolay ve daha hafif gelir (Ya’ni Resûlullah’dan, (s.a.v.) söylemediği bir şeyi söylemiş gibi rivâyet etmekten ve “Benden işitmediği bir şeyi işitmiş gibi söyleyen Cehennemdeki yerine hazırlasın.” hadîs-i serisindeki tehditten korkarım) buyurdu. Fıkhı rivâyetlerden öğrenir, rivâyetleri rey ve akılla anlar yani ictihad ederdi. Bu itibarla Irak’ta Rey (mektebini) kurar ve bu fıkhı tesis eden fakih İbrâhim Nehâî’dir.

Rey yolu, kıyas yoludur. Bir işin nasıl yapılacağı Kur’ân-ı kerîm’de ve hadîs-i şerîflerde açıkça bildirilmemiş ise, buna benzeyen başka bir işin nasıl yapıldığı aranır, bulunur, bu işte onun gibi yapılır, işte bu usûle “Rey yolu” denilmiştir, İbrâhim Nehâ’î sorulmadıkça konuşmaz, fetva istenmedikçe her hangi bir şeyin hükmünü beyan etmezdi Faraziyeler (Şöyle olsaydı, böyle olsaydı nasıl olurdu gibi) şeyler üzerinde durmazdı çok az konuşurdu. Hatta bazen ikindiden akşama kadar hiç konuşmadığı günler olurdu. Buyurdu ki: “Susmağı pek çok severim. Eğer kolayını bulsam hiç konuşmazdım” Yaptığı bütün iyilikleri gizler, şöhretten daima kaçınırdı. Herkesin göreceği yerde, camilerde sütun arkasında ibâdet etmez, hatta oturmazdı bile. Buyurdu ki: “Din ve dünyâ işlerinde parmak ile gösterilmek, meşhûr olmak, zarar olarak insana yeter. Bu zarardan ancak Allahü teâlâ’nın muhafaza ettiği kimseler kurtulur” Bizim, hayâtlarına kavuştuğumuz insanlar herhangi bir toplantıda iyiliklerini anlatanı hoş görmezlerdi” Kadı olmamak için Haccâc zamanında bir müddet gizlenmiştir, İbrâhim Nehâ’î tamamen bir fıkıh muhitinde yetişmiştir. Ailesi ve çevresi hep büyük fıkıh âlimleri ile doludur. Dayısı Alkame bin Kays büyük fakihtir. Dayısının oğulları Esved ve Abdurrahman da fakihtirler.

Vefatında Şa’b! şöyle dedi: “İnsanların en fâkihini mezara koydunuz.” “Hasan-ı Basrî’den de mi?” diye soruldu. “Evet, Hasan-ı Basrî’den daha fakihtir. O Basra ehlinin, Kûfe ehlinin, Şam ehlinin ve Hicaz ehlinin en fakihidir.”

Abdül-Melik bin Ebî Süleyman “Said bin Cübeyr, içimizde İbrâhim Nehâ’î varken niçin bana fetva soruyorsunuz? diyerek İbrâhim Nehâ’î’nin ilimdeki yüksek derecesini beyan ettiğini” duyduğunu bildirmektedir.

Bazı rivâyetlerde Hz. Âişe (r.a.) ile görüşmediği, bazı rivâyetlerde, görüştüğünü fakat hadîs dinlemediğini, bazı rivâyetlerde ise o zaman küçük yaşta olduğu bildirilmiş ise de doğru olan Hz. Âişe ile görüştüğüdür. A’meş: “İbrâhim’in kendi fikri ile bir şey söylediğini işitmedim” demiştir. Buyurdu ki: “Hevâ sahipleri ile (nefsin arzuları peşinde koşanlar ile) asla beraber, olmayınız, yanlarında oturmayınız” Talebelerinden Ebû Hamza kendisine “Sen benim imamımsın, ben de sana tâbi’ olan bir kimseyim. Hevâyı bana öğret” deyince İbrâhim “Hevâyı (nefsin arzularını) terk et. Çünkü Allahü teâlâ hevâda hardal tanesi kadar hayır yaratmamıştır, iş budur...” diye cevap verdi.

Buyurdu ki: “Yabancılardan kendinizi koruyunuz” “Hastaya durumu sorulduğunda, hâlini önce hayırla, hamd ve şükürle söyleyip sonra derdini anlatırsa, halinden şikâyet etmiş sayılmaz. O, hastalığa sabır edenlerdendir, şikâyet edenlerden değildir.”

“Bir kula Allah yolunda çekeceği eziyetlere karşı, kendisine verilen, ecir ve mükâfatlar içinde imândan sonra sabırdan daha kıymetlisi verilmemiştir.”

“Bir âlim veya başka bir kimse, insanların teveccühünü, sevgisini kazanmak için bir kelime bile söylese bu bir kelime onu1 Cehenneme kadar götürebilir. Konuşmasının başından sonuna kadar niyyeti bu olarak konuşanın halini düşününüz. Söylediğiniz her sözü Allah rızası için söyleyiniz, Allah rızası için olmayınca da söylemeyiniz”

İbrâhim Nehâ’î namaz kılarken kendinden geçerdi Namazdan sonra çok şiddetli hasta gibi bir saat kadar dururdu. Çok Kur’ân-ı kerîm okur ve bu durumda kendinden geçerdi Bir gün birisi y anına gelmek istedi Hemen Kur’ân-ı kerîmi kapadı ve bu kimse benim her zaman Kur’ân-ı kerîm okuduğumu görmesin” buyurdular. Herkes ile hoş geçinir ve çok tevazu sahibi idi. Günah işleyen hiç bir kimseyi aşağı görmezdi “Günah işleyince arkadaşın ile arayı açma, ondan uzaklaşma. O bu gün günah işlemişse yarın günahına tövbe eder.” buyururlardı. Herkesin ayıblarını örter idi. “Âlimin hatasını yaymayın, teşhir etmeyin. Çünkü âlim işlediği zelleyi hemen terk edebilir.” buyururdu. Her işinde ihlâslı olup; doğru yoldan ayrılmaz ve dünyâ için, maluml mevki için asla birşey söylemezdi. Dünyaya kıymet vermez ve şüpheli şeylerden sakınırdı. “İnsanları iki şey mahveder. Birisi fazla mal toplamak, diğeri de çok konuşmaktır” buyurmuşlardır. Kendisine sordular “Doğru olan tüccar mı yoksa yalnız ibadetle meşgul olup çok ibâdet eden mi makbuldür?” Cevâbında “Doğru tüccar daha makbuldür. Çünkü o ölçerken, tartarken, alırken, verirken hep şeytan ile mücâdele halindedir.” buyurdu. Ehl-i bid’at ile mücadele edip, onların i’tikadda ve ibadetdeki bid’atlarına çok güzel cevaplar vermiş, dîni İslâm’a hizmet etmiştir. İmâm-ı A’zam’ın (r.a.) hocası Hammad’ın hocasıdır. Bir defasında mürcîe fırkasından bahs açıldı; “Allaha yemin ederim ki yahûdîlerden ve hıristiyanlardan çok bunlara buğz ederim” buyurmuştur. Abdullah İbni Hâkimin rivâyetinde, İbrâhim Nehâî’nin yanında Hz. Ali ve Hz. Osman’dan bahs geçti. Oradakilerden birisi Hz. Ali’nin Hz. Osman’dan üstün olduğunu söyleyince “Bu senin fikrin, sen bizim yanımızda oturma” buyurdu ve bu rafizî itikadlı kimseyi yanından uzaklaştırdı. Bir defasında “Hz. Osman’a kötü bir şey söylemektense, gökten düşüp parçalanmağı daha çok isterim” buyurmuştur. Ebî Hemzat-il A’vaz: Kûfe’de bid’at ehli kimselerin konuşmaları çoğalınca İbrâhim Nehâ’î hazretlerine geldim. “Ey Ebâ İmrân (İbrâhim) Kûfe’de yayılan bidatları görmüyor musunuz?” dedim. Bir âh çekti ve “Bid’at çıkaranlar yeni bir din çıkarmak istiyorlar. Bunların çıkardıkları din, ne Allahü teâlâ’nın kitabı Kur’ân-ı kerîmde ne de Resûlullah’ın (s.a.v.) sünnetinde vardır. Ortaya çıkardıkları bozuk ve bâtıl dine hak din, hak yol derler. Ehl-i sünnet yoluna ise bâtıl yol derler. Muhakkak ki bunlar Muhammed’in (s.a.v.) dinini terk etmişlerdir. Bu ehl-i bid’at ile arkadaşlık etmeyiniz. Kendinizi onların zararından koruyunuz” buyurdu demiştir. Buyurdu ki: “İnsan sabahladığı zaman; “Ey herşeyi işiten ve bilen rabbim kovulmuş olan şeytanın şerrinden sen beni muhafaza et” diye on defa söylerse akşam oluncaya kadar Allahü teâlâ onu şeytânın şerrinden muhafaza eder. Gece söylerse Allahü teâlâ onu sabah oluncaya kadar şeytanın şerrinden muhafaza eder.”

Devlet adamlarından birisini kendisine ait olmayan bir ekin tarlasından geçerken gördü ve “Yol üzerinde eşkıyalık yaparak müslümanlara zulm yapmak, dinde bid’at, çıkararak Allahü teâlâ’ya giden yol üzerinde zulm yapmak yanında hafif kalır.” buyurdu.

Hanefî mezhebinde dînî hükümler Eshâb-ı kirâmdan Abdullah İbni M es’ ûd’dan (r.a.) başlıyan yol ile meydana çıkarılmıştır. Yani, mezhebin reisi olan İmâm-ı A’zâm Ebû Hanîfe, (r.a.) fıkh ilmini Hammâd’dan, Hammad da İbrâhim Nehâ’î’den, bu da Alkama’dan, Alkama da Abdullah bin Mes’ûd’dan, bu da Resûl-i Ekrem’den “sallalahü aleyhi ve sellem” almıştır.

İbni Âbidîn birinci cildin otuzbeşinci sabitesinde buyuruyor ki, (Fıkh bilgisi, ekmek gibi, herkese lâzımdır. Bu bilginin tohumunu eken, Abdullah İbni Mes’ûd (r.a.) olup, Eshâb-ı kirâmın yükseklerinden ve en âlimlerinden idi. Bunun talebesi Alkama bu tohumu sulayarak, ekin hâline getirmiş ve bunun talebesinden olan İbrâhim Nehâ’î, bu ekini biçmiş, yani bu bilgileri bir araya toplamışdır. Hammâd-ı Kufi, bunu harman yapmış ve bunun talebesi olan İmâm-ı A’zâm Ebû Hanîfe öğütmüş, yani bu bilgileri kısımlara ayırmışdır. Ebû Yûsuf, hamur yapmış ve İmâm-ı Muhammed pişirmişdir. Böylece hazırlanan lokmaları, insanlar yemekdedir. Yani, bu bilgileri öğrenip dünyâ ve âhiret se’âdetine kavuşmakdadırlar. İmâm-ı Muhammed, pişirdiği bu lokmaları dokuzyüzdoksandokuz kısım bilgi grubu hâlinde talebesine bildirmişdir. Altı kitabından, sagîr (yani küçük) dediğinde İmâm-ı Ebû Yusuf vasıtası ile öğrendiklerini, kebir dediği kitablarda yalnız İmâm-ı A’zamdan işittiklerim bildirmiştir.)

İmâm-ı Rabbânî hazretleri “Bir vakı’a esnasında, hanefî mezhebi âlimlerinin ruhları teşrif ettiler. Ebû Hanife hazretleri, büyük talebesi ve hocaları geldiler, İbrâhim Nehâ’î de aralarında idi. Kendimi onların nurlarına gömülmüş buldum.” buyurarak İbrâhim Nehâ’î’nin hem ilim hem de ma’rifet, evliyalık bakımından büyük bir zât olduğunu beyan etmişlerdir.

İbrâhim Nehâ’î, Alkame’den, O da, Abdullah İbni Mes’ûddan rivâyette, Resûlullah (s.a.v.) buyurdu ki: “Benim dünyâ ile alâkam, süvarinin yaz gününde hayvan ile birlikte bir ağacın altında biraz istirahat edip, oradan ayrılması gibidir.”

Bekara sûresinin 224. âyetinin tefsîri sorulduğunda: “Allahü teâlâ; Bir kimse sıla-i rahm ya’nî akrabayı ziyâret yapmayacağına, onlara iyilik yapmayacağına ve dargın olan iki kişiyi barıştırmayacağına yemin ederse, bu yemini o kişiyi bu işlerden alıkoymasın, bu iyi işleri yapsın ve yemin ettiği için de keffaretini versin.” buyuruyor diye cevap verdi

Namazda secdeye giderken dizleri ellerden evvel yere koymayı, secde-i sehvi namazda selâmdan sonra yapılacağını bildiren imamlardandır. Kadının, zevci, mahremi olmaksızın yolculuğa çıkmasının caiz olmadığını bildirmiştir.

İbrâhim Nehâ’î hazretleri hadîste, bilhassa fıkhta büyük âlim ve müctehiddir. O fıkhını hem Hz. Ali hem de Abdullah bin Mes’ûd (r.a.), hem de Hz. Ömer’den almıştır.

KAYNAKLAR 

1) Vefayât-ül-a’yân, cild-1, sh-25

2) Tabakât-ı İbn-i Sa’d cild-6, sh-270

3) Tehzîb-üt-tehzîb cild-1, sh-177

4) Hilyet-ül-Evliyâ cild-1, sh-80

5) El-A’lâm cild-1, sh-80

6) Miftâh-üs-Se’âde cild-2, sh-20, 22, 200

7) Kâmûs-ul a’lâm cild-1, sh-584.

8) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh-1021

9) Tehzîb-ul-esmâ ve vel-lugâ cild-1, sh-104

10) Fâideli Bilgiler sh-16