NÜFUS

Alm. Bevölkerung (f), Einwohner (pl.), Fr. Population (f), habitants (pl.), İng. Population, inhabitants. Bir ülke, bölge veya bir şehirde yaşayan insanların toplamı. Toplum hâlinde yaşayan insanlar, miktarları ile ilgilenip zaman zaman sayımlar yapmışlardır. Eski Çin ve Roma’da yapıldığı bilinen ilk sayımın, askerlik ve vergi toplamak için olduğu belirtilmektedir. Vergi vermemek askere gitmemek isteyen halk, bu sayımları hiç hoş karşılamazdı.

Hazret-i Muhammed sallallahü aleyhi ve sellem Mekke’den Medîne’ye hicret ettiği zaman Medîne’de mevcut olan Müslümanların nüfus sayımını yaptırarak, bir defter tutturdu. O zaman Medîne’de bulunan bütün Müslümanların sayısının 1500 olduğu tespit edildi. Bu durum, Hicretin birinci yılının önemli hâdiseleri içinde yer alarak, İslâm târihinde ise ilk nüfus sayımı olarak târihe geçti.

Nüfus ve nüfus hareketlerinin ilmî olarak incelenmesi, güvenilir istatistiklerin yapılmağa başlamasından sonra mümkün olabilmiştir. Bu bakımdan 18. yüzyıl öncesine âit güvenilebilir nüfus rakamları azdır.

Osmanlılarda ilk sayım, İkinci Sultan Selim Han (1566-1574) döneminde, Amerika’da 1790’da, İngiltere’de 1801’de yapılmıştır. Osmanlılarda daha sonraki yıllarda, Sultan İkinci Mahmûd Han döneminde, 1826-1828 yıllarında nüfus sayımı yapılmak istenmiş fakat netice alınamamıştır. 1844 yılında askerî gâye ile 1854’te vergi tesbiti için sayım yapılmışsa da çalışmalar yarıda kalmıştır. 1856’da Anadolu ve Suriye’de, 1874’te Tuna vilayetlerinde sayım yapılmıştır. 1878’de Nüfus Sicili Nizamnâmesiyle nüfus müdürlükleri kurulmuş böylece ölüm, doğum ve yer değiştirmelerin kaydı yapılmağa başlanmıştır.

Cumhûriyet döneminde ilk sayım 1927’de, ikincisi 1935’te yapıldı. Bundan sonra her beş yılda bir, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsünce nüfus sayımları hazırlanır, yönetilir ve değerlendirilir. Askerî, sosyal, ekonomik meselelerin her hususta açığa çıkmasında çok faydalı olan sayımlar, daha önceden îlân edilen belli günlerde, sokağa çıkma yasağı konularak yapılmaktadır. Birinci Dünyâ Harbi veİstiklâl Savaşından sonra 12.500.000 olan nüfus, 1990 sayımına göre 56.473.035’e yükselmiştir. Doğum sayısının ölüme göre fazla olması Romanya, Yugoslavya ve Bulgaristan’dan gelen göçmenler 1939’da Hatay’ın Türkiye’ye katılması, nüfus artışının sebepleridir.

Memleketimizde nüfus dağılışı, yüzey şekillerine ve iklim şartlarına bağlıdır. En kalabalık yerler, bol yağış alan ılık kıyı bölgeleriyle verimli ovalardır. Nüfus yoğunluğu olarak, Karadeniz kıyıları çok kalabalıktır. Bu kıyıların doğusunda, kilometrekareye düşen kır nüfusu 100’ü geçer. Kuzey Anadolu’nun diğer yerleşme alanları; akarsu havzaları (Kızılırmak, Yeşilırmak), verimli ovalar (Kastamonu, Bolu, Düzce ovaları) ve Zonguldak kömür havzasıdır.

Batı Anadolu’da nüfus yoğunluğu, Türkiye ortalamasının üstündedir. Ovalardaki yoğunluk, dağlık alanlara oranla daha fazladır. Batının en önemli yerleşme alanları Gediz, Menderes, Adapazarı, Bursa ovalarıyla İzmit ve Edremit körfezi kıyılarıdır.

Güney Anadolu, Kuzey ve Batı Anadolu’ya oranla daha tenhadır. Burada en kalabalık yerler Adana ve Antalya ovalarıyla, Hatay ve Gaziantep yöresidir. Step alanlarla kaplı İç Anadolu’da; nüfus yoğunluğu düşüktür. Yüzey şekillerinin tesir ettiği nüfus yoğunluğu, geniş alanlarda kilometrekarede 10’un altına düşer. Böyle olmakla birlikte, Sultan ve Erciyes dağlarının eteklerinde önemli bir artış gösterir.

Doğu Anadolu’nun Iğdır, Erzincan, Elazığ ve Malatya ovaları nispeten daha kalabalık olmakla birlikte, dağlık alanlarda yoğunluk azalır.

Güneydoğu Anadolu’da, özellikle yeterli yağışlar alan Güneydoğu Torosların eteğinde, Mardin-Siirt dağ eşiğinde nüfus yoğunluğu yüksektir; ancak, güneye doğru inildikçe, fazla kuraklık sebebiyle tenhalaşmağa başlar. Şehirleşme hareketi, sınırlı olmakla beraber, özellikle İkinci Dünyâ Savaşından sonra gelişmeye başlamıştır. Şehrin bir ölçüde çekiciliği, teknolojik gelişme, yeterli tarım topraklarının sınırlı olması bu akımın belli başlı sebepleridir.

Türkiye nüfûsunun 33.326.351’i (% 59’u) şehirlerde, 23.146.684’ü (% 41’i) köylerde yaşar. Şehirleşme hızı fazla olup, 1927’de % 22,3 olan şehir nüfusu 1955’te% 30’a, 1965’te % 37,9’a 1980’de % 43,9’a 1990’da % 59’a yükselmiştir. 1990 nüfus sayımına göre nüfusu 500 bini geçen illerin sayısı 39’dur. Nüfusu en fazla olan il (7.309.190), İstanbul en az olan ise Bayburt’tur (107.330).

Dünyâda, kaç milyar insanın nerelerde yaşadığı merak konusudur. Fakat bugüne kadar bâzı yerlerde nüfus sayımlarının yapılmaması, bâzılarında (demir perde devletleri) kesin neticelerin bilinmemesi, bu işle uğraşan kurumları kat’î neticeye vardıramamaktadır. Amerika Birleşik Devletlerindeki Census-Bureau (nüfus sayımı) kurumunun verdiği bilgiye göre, dünyâdaki nüfus artış oranında, son yıllarda, eskiye göre bir gerileme vardır. Birleşmiş Milletlerin dünyâ çapında aldıkları nüfus sayım neticelerine göre, 1990 dünyâ nüfûsu 5.352.000.000. ABD’nin Washington şehrinde Environmental Fund (Çevre Fonu) Enstitüsünde yapılan hesaplara göre, dünyâda her sâniyede 2,5 kişi doğuyor.

Nüfus yoğunluğu: Bir ülkenin nüfûsunun yüz ölçümüne bölünmesiyle elde edilen ortalama rakam. Bu yoğunluk, kilometre kareye düşen kişi sayısı olarak hesaplanır. Türkiye’nin 1990 yılı sayımına göre nüfusu 56.473.035’tir. Buna göre, gerçek alanı (göller dışında) esas alındığında kilometrekareye 73 kişi düşmektedir. Yalnız birçok yerleşme merkezinde yoğunluk, ortalamadan yüksek, yerleşmeye elverişsiz yerlerde(Tuz Gölünün güneyinde olduğu gibi) kilometrekareye beş kişi düşer.

Ülkelerin yüzölçümleri umûmiyetle sâbit fakat nüfus toplamları her yıl değişip, belli zamanlarda yapılan sayımlarla tesbit edildiğinden, nüfus yoğunluğu devamlı değişir. Bütün dünyâ devletlerinde, yerleşim yerlerinin durumuna göre nüfus yoğunlukları, farklılık gösterir. Çöller, verimi olmayan arâziler, nüfus yoğunluğu bakımından düşük yerlerdir.

Yıllara Göre Toplam Dünyâ Nüfûsu

1650	545.000.000
1750	728.000.000
1800	906.000.000
1900	1.608.000.000
1920	1.681.000.000
1930	2.015.000.000
1940	2.249.000.000
1950	2.509.000.000
1960	3.010.000.000
1965	3.295.000.000
1970	3.610.000.000
1975	3.967.000.000
1981	4.437.000.000
1986	4.917.000.000
1990	5.325.000.000
2000 (Tahminen)	6.214.000.000

Cumhûriyetin îlânından sonra, Türkiye genelinde yapılan nüfus sayımları ve artış oranları:

Yıl	Nüfus	Artış oranı (binde)
1927	13.648.270	21,10
1935	16.258.018	21,10
1940	17.820.950	18,01
1945	18.790.174	10,59
1950	20.947.188	21,73
1955	24.064.763	27,75
1960	27.754.820	28,53
1965	31.391.421	24,62
1970	35.605.176	25,19
1975	40.347.719	25,00
1980	44.736.957	20,65
1985	50.664.458	24,88
1990	56.473.035	21,71

Dünyânın en büyük şehirlerinden bâzıları

Adı	Ülkesi	Nüfûsu
Şangay	Çin	13.341.896
Tokyo	Japonya	11.885.000
Pekin	Çin	10.819.407
Seul	Kore	10.726.000
Paris	Fransa	10.210.059
Mexico	Meksika	9.815.901
Moskova	Rusya Federasyonu	8.769.000
Tahran	İran	8.712.087
New York	ABD	7.369.454
İstanbul	Türkiye	7.309.190
Londra	İngiltere	6.735.400
Kahire	Mısır	6.052.836
Karaçi	Pakistan	5.208.132

Dünyâ devletlerinden bâzılarının nüfus yoğunlukları

Devletin adı	Nüfus yoğunluğu (km2ye) (1992)
Afganistan	27,7
Almanya	224,9
ABD	26,8
Arjantin	93,7
Belçika	328,3
Brezilya	17,8
Bulgaristan	81,0
Cezayir	11,1
Çek Cumhûriyeti	122,0
Çin	121,8
Danimarka	119,9
Endonezya	96,3
Fas	57,2
Finlandiya	16,5
Fransa	105,3
Hindistan	281,1
Hollanda	446,8
Irak	43,3
İngiltere	235,8
İran	36,4
İspanya	77,4
İsrail	253,1
İsviçre	167,4
İtalya	189,7
Japonya	328,3
Kanada	3,0
Kuzey Kıbrıs Türk Cum.	50,4
Libya	2,5
Lübnan	274,0
Macaristan	110,7
Mısır	56,1
Norveç	13,2
Pakistan	147,9
Polonya	122,9
Portekiz	106,5
Romanya	98,2
Suriye	69,9
Suudi Arabistan	6,8
Tunus	54,4
Türkiye	75,2
Ürdün	40,9
Yunanistan	78,0

Genellikle doğu ülkelerinde nüfus artış oranı yüksek olduğu halde, batı ülkelerinde düşüktür. Batıda hiç çocuk sâhibi olmayan veya tek çocuk sâhibi olan çok sayıda âile mevcuttur. İki çocuklu, özellikle üç ve daha çok çocuklu âile sayısı oldukça azdır. Bâzı ülkelerde devlet üçüncü çocuğa bakmayı taahhüt etmektedir. Uzmanlar Avrupa ülkelerinde nüfus artış hızı bu tempoda kalırsa 60 sene sonra Avrupada nüfûsun oldukça azalacağına işâret etmektedirler.

Sayım yıllarına göre il nüfusları

Şehir	1940	1950	1960	1970	1975	1980	1985	1990
Adana	375.777	508.518	760.803	1.035.377	1.240.475	1.467.346	1.725.940	1.934.907
Adıyaman	–	–	233.717	303.511	346.892	368.780	430.728	513.131
A.Karahisar	316.034	372.273	459.115	542.111	579.171	598.462	666.978	739.223
Ağrı	121.477	155.455	215.118	290.311	330.201	369.272	421.131	437.093
Amasya	136.029	163.029	163.669	257.281	322.806	337.955	358.289	357.191
Ankara	602.965	819.693	1.321.380	2.041.658	2.585.293	3.196.460	2.909.946	3.236.626
Antalya	256.366	311.442	416.130	577.334	669.357	753.596	891.149	1.132.211
Artvin	153.273	174.977	196.301	225.869	228.026	227.906	226.338	212.833
Aydın	281.784	335.663	467.341	564.802	609.869	651.526	743.643	824.816
Balıkesir	482.827	563.221	670.669	749.669	789.889	851.381	910.282	973.314
Bilecik	127.977	137.030	145.699	138.856	137.108	147.702	160.909	175.526
Bingöl	70.328	131.364	177.951	209.107	210.804	228.452	243.315	250.966
Bingöl	70.328	131.364	177.951	209.107	210.804	228.452	243.315	250.966
Bitlis	68.825	88.634	128.966	185.473	219.705	258.247	301.829	330.115
Bolu	257.393	303.111	353.004	403.766	428.704	473.168	504.778	536.869
Burdur	119.498	136.555	179.514	210.335	221.993	236.526	248.002	254.899
Bursa	461.648	545.919	693.894	847.884	961.005	1.161.553	1.324.015	1.603.317
Çanakkale	304.588	289.429	337.610	360.764	369.385	401.363	417.121	432.263
Çankırı	183.782	217.188	241.452	261.367	265.468	258.467	264.850	279.129
Çorum	302.745	341.353	446.389	518.366	547.580	570.518	598.695	609.863
Denizli	285.225	340.277	425.449	511.160	561.819	601.492	667.478	750.882
Diyarbakır	257.321	293.738	401.884	581.208	651.233	770.763	934.505	1.094.996
Edirne	251.373	221.268	276.479	316.425	340.732	361.888	389.638	404.599
Elazığ	190.366	213.330	378.332	379.915	417.924	428.687	483.715	498.225
Erzincan	158.498	197.770	243.005	276.122	283.683	298.186	300.072	299.251
Erzurum	371.394	461.090	568.864	684.951	746.666	802.288	856.175	848.201
Eskişehir	206.794	276.164	368.827	459.367	495.563	543.753	597.104	641.057
Gaziantep	306.906	328.343	434.579	606.540	716.447	807.093	966.918	1.140.594
Giresun	279.236	299.555	381.453	451.679	463.587	478.389	499.809	499.087
Gümüşhane	181.290	203.994	243.115	282.238	293.673	278.063	176.835	169.375
Hakkâri	36.446	44.207	67.766	102.312	126.036	177.936	138.707	172.479
Hatay	246.138	296.799	441.209	591.064	744.113	863.645	1.002.252	1.109.754
Isparta	171.751	186.316	242.352	300.029	322.685	356.826	382.844	434.771
İçel	257.709	317.929	444.523	590.943	714.817	842.817	1.034.085	1.266.995
İstanbul	991.237	1.166.477	1.882.092	3.019.032	3.904.588	4.870.747	5.842.985	7.309.190
İzmir	640.107	768.411	1.063.490	1.427.173	1.673.966	1.968.614	2.317.829	2.694.770
Kars	356.534	410.236	543.600	660.018	707.398	701.196	722.431	349.437
Kastamonu	369.847	412.016	433.620	446.601	437.782	448.363	450.353	423.611
Kayseri	342.969	403.861	480.387	598.693	678.654	768.413	864.060	943.484
Kırklareli	256.353	191.376	241.131	268.224	268.399	281.412	297.098	309.512
Kırşehir	149.518	181.899	175.749	214.932	232.853	240.108	260.592	256.862
Kocaeli	375.530	474.644	297.463	385.408	477.736	591.848	742.245	936.163
Konya	620.936	741.026	982.422	1.280.239	1.422.461	1.560.968	1.560.375	1.750.303
Kütahya	359.890	422.815	367.753	439.967	469.721	498.660	545.217	578.020
Malatya	418.473	483.568	394.172	510.979	574.558	609.452	665.809	702.055
Manisa	455.812	520.091	657.104	805.650	872.375	940.408	1.048.297	1.154.418
Maraş	202.073	288.843	389.857	528.982	640.972	743.465	840.044	892.952
Mardin	252.505	269.490	353.411	453.092	519.687	568.039	490.044	557.727
Muğla	211.445	241.640	299.611	368.776	400.796	436.959	486.066	562.809
Muş	73.939	107.286	167.633	234.250	267.203	298.757	339.492	376.543
Nevşehir	–	–	187.398	229.830	249.308	254.849	277.693	289.509
Niğde	275.443	331.470	322.917	408.441	463.121	506.614	287.997	305.861
Ordu	305.017	373.017	469.379	608.721	664.290	717.977	766.348	830.105
Rize	172.764	181.512	248.930	315.700	336.278	359.199	374.206	348.776
Sakarya	–	–	361.992	459.052	495.195	551.116	610.500	683.061
Samsun	363.384	475.660	654.602	821.183	906.381	998.417	1.106.219	1.158.400
Siirt	146.522	156.703	232.243	320.684	380.103	445.486	228.681	243.435
Sinop	190.844	225.621	249.730	265.655	267.605	276.445	280.140	265.153
Sivas	468.243	542.004	669.922	731.921	739.898	749.655	771.555	767.481
Tekirdağ	–	–	–	–	319.987	363.017	402.721	468.842
Tokat	317.919	388.923	437.590	540.855	599.166	623.300	679.638	719.251
Trabzon	390.733	420.279	532.999	659.120	719.008	725.942	786.194	795.849
Tunceli	94.639	105.759	140.068	157.293	164.591	157.236	150.139	133.143
Urfa	245.398	298.394	401.919	538.131	597.277	607.425	795.034	1.001.455
Uşak	–	–	184.733	207.512	230.381	245.778	271.261	290.283
Van	112.975	145.944	211.034	325.763	386.314	471.019	547.216	637.433
Yozgat	276.611	324.469	402.400	464.410	500.371	499.410	545.301	579.150
Zonguldak	349.783	426.684	569.059	743.654	846.617	972.856	1.044.945	867.726
Aksaray	–	–	–	–	–	–	303.144	326.399
Bayburt	–	–	–	–	–	–	109.260	107.330
Karaman	–	–	–	–	–	–	208.959	217.536
Kırıkkale	–	–	–	–	–	–	365.258	349.396
Batman	–	–	–	–	–	–	285.423	344.669
Şırnak	–	–	–	–	–	–	215.614	262.006
Bartın	–	–	–	–	–	–	–	205.834
Ardahan	–	–	–	–	–	–	–	170.117
Iğrdır	–	–	–	–	–	–	–	142.601