SAYFA 001 002 003 004 005 006 007 008 009 010 011 012 013 014 015 016 017 018 019 020 021 022 023 024 025 026 027 028 029 030 031 032 033 034 035 036 037 038 039 040 041 042 043 044 045 046 047 048 049 050 051 052 053 054 055 056 057 058 059 060 061 062 063 064 065 066 067 068 069 070 071 072 073 074 075 076 077 078 079 080 081 082 083 084 085 086 087 088 089 090 091 092 093 094 095 096 097 098 099 100 101 102 103 104 105

TR

Önermelerde Çelişiklik ve Şartları

Konu ve yüklemleri aynı olan iki önerme, hem nitelik, hem nicelik bakımından birbirlerinden farklı iseler, bu önermeler çelişiktir. Tümel olumlu önermenin çelişiği tikel olumsuz, tümel olumsuz önermenin çelişiği ise tikel olumludur.

Örneğin, "Bütün insanlar ölümlüdür" önermesinin çelişiği, "Bazı insanlar ölümlü değildir" olur. Çelişik önermelerin biri doğru ise diğeri zorunlu olarak yanlıştır.

Yukarıdaki ikinci önerme kesinlikle yanlıştır. Çünkü tümel olumlu önerme doğrudur. Aristoteles'e göre her tasdikin karşı olan bir inkarı, her inkarın da bir karşı tasdiki vardır. Tasdikin ve inkarın bu karşı oluşları çelişme olarak adlandırılır. Çelişme adı verilen bu karşı olma bütün olarak alınan, bütüncül bir konuyu ifade eden bir tasdikin, bütün olarak alınmamış olan aynı konuyu ifade eden bir inkara karşı olmasıdır.

Ebherî çelişkiyi; "Zeyd yazıcıdır" ve "Zeyd yazıcı değildir" ifadesindeki gibi, "özü gereği biri doğru, diğeri yanlış olan iki önermenin olumluluk ve olumsuzluk açısından farklı oluşudur", şeklinde tarif etmektedir.

Ahmet Cevdet Paşa çelişkiyi; "iki önermenin olumluluk ve olumsuzluğu (nitelik) yönünden birbirinden farklı olmasıdır ki bu farklılık (konu ve yüklemleri bir olan) o iki önermenin birinin doğru, diğerinin yanlış olmasını gerektirir" şeklinde tarif etmiştir. Hâlidî ise çelişkiyi lugatta; "Bir şeyin varlığı veya yokluğu anlamında bir şey" olarak tarif etmektedir.

Müellifimiz çelişik önermeleri şöyle detaylandırmaktadır: Bu önermeler ister müfret, isterse önerme şeklinde olabilir. Müfrede örnek; "Bekir" gibi. Bunun çelişiği "Bekir değildir." Önermeye örnek; "Bekir ayaktadır." Çelişiği de "Bekir ayakta değildir", gibi. Hâlidî mantıkçıların çelişik cümleyi tarifini de şöyle izah etmektedir: Çelişik cümle, iki cümlenin birbirine olumlu ve olumsuz açıdan ihtilaflı olmasıdır. Yani eğer biri doğru ise diğerinin yanlış olması gerekir. Aksi de aynı şekilde.

Hâlidî çelişik önermeleri konusu şahsi olması, belirsiz (mühmel) olması, tümel olumlu ve tümel olumsuz olması yönünden şöyle değerlendirmektedir:

1. Önermenin konusu şahsi (tekil) ise:

Örnek; Bekir yazıcıdır. (olumlu şahsi), bunun çelişiği;

Bekir yazıcı değildir. (olumsuz şahsi) Şahsi çelişik önermenin karşıt önermelerden farkı, karşıt önermelerin, konusu ve yüklemi aynı olan iki tümel önermenin nitelik bakımından farklı olmasıdır.

Örnek;

Bütün insanlar ölümlüdür. (Doğru)

Hiçbir insan ölümlü değildir. (Yanlış)

Örneklerden de gördüğümüz gibi şahsi (tekil) önermenin olumsuzu yanlış değildir. Çünkü Bekir yazıcı olmayabilir. Fakat karşıt önermenin olumsuzu yanlıştır. Çünkü ölümlü olmayan hiçbir insan yoktur. Ancak burada şunu ifade etmeliyiz; karşıt önermelerde, birinci önerme doğru ise, onun karşıtının yanlış olduğunu söyleyebiliriz. Fakat, birinci önerme yanlış ise, onun karşıtının doğru veya yanlış olduğunu söyleyemeyiz. Kaldı ki karşıt önermelerde bazen iki önerme de doğru veya yanlış olabilir.

Mesela, "Bütün insanlar öğretmendir",

"Hiçbir insan öğretmen değildir", gibi. Önermenin ikisi de yanlıştır. Ancak çelişik önermelerin ikisi birden doğru veya ikisi birden yanlış olmaz. Biri doğru ise diğeri zorunlu olarak yanlış olur.

2. Önerme belirsiz (mühmele) ise:

Bu önermelerin başında hepsi, her ve bazı gibi herhangi bir şey yoktur. Yani önermenin bütününü kapsayan bir tanım yoktur. Eğer kendisi olumlu ise onun zıddı olumsuz olur.

Örneğin; "İnsan canlıdır" dediğimizde, bu önerme belirsiz ve olumludur. Çünkü başında bir şey yoktur. Onun zıddı ise, "İnsan canlı değildir" olur. Aksi de aynı şekilde.

3. Önerme tümel olumlu ise:

Örnek;

Bütün insanlar canlıdır. (tümel olumlu), çelişiği ise tikel olumsuz olur;

Bazı insanlar canlı değildir.

Burada birinci önerme doğru, ikincisi yanlıştır.

4. Önerme tümel olumsuz ise:

Tümel olumsuz bir önermenin çelişiği tikel olumludur. Çünkü olumsuzun çelişiği olumludur. Tümelin çelişiği ise tikeldir.

Örnek;

Hiçbir insan canlı değildir. (tümel olumsuz), çelişiği ise olumludur;

Bazı insanlar canlıdır. (tikel olumlu)

Burada da birinci önerme yanlış, ikinci önerme doğrudur.