37 - HÎCÂZ LÜGATl DlŞlNDAKİ KELİMELERLE NAZİL OLAN ÂYETLER

2439 Bu konudaki ihtilaf, On Altıncı Bahiste zikredilmişti. Burada, bunlardan bazı misaller vereceğiz. Bu bahisle ilgili müstakil bir eser yazıldığını gördüm.

Ebû Ubeyd, İkrime tarikiyle ***** «siz işi eğlenceye alıyorsunuz» (Necm, 61.) âyetinde İbn-i Abbâs'ın şöyle dediğini rivâyet eder: ***** Yemen lügatında şarkı söyleyip eğlenenler demektir.

İbn-i Ebî Hâtim, İkrime'den yaptığı bir rivâyette bu kelimenin Himyeri lügatından olduğunu söyler.

Ebû Ubeyd, Hasenu'l-Basri'nin şöyle dediğini rivâyet eder: Biz, Yemenli biriyle karşılaşıncaya kadar, ***** kelimesinin mânasını bilmiyorduk. O bize ***** nün, kendi dillerinde gelin odası anlamına geldiğini, içinde divan bulunduğunu söyleyince, kelimeyi öğrenmiş olduk.

Ebû Ubeyd Dahhak'tan yaptığı rivâyette; ***** Bir takım özür ortaya atsalar da..» (Kıyame, 15.) âyetindeki ***** kelimesinin Yemen lügatında perde mânasına geldiğini nakleder. İbn-i Ebî Hâtim, ***** (Kıyame, 11.) âyetinde, Dahhak'ın bu kelimeye Yemen lügatında sığınak dendiğini rivâyet eder.

İbn-i Ebî Hâtim ***** «iri gözlü hurilerle de evlendirmişizdir.» (Duhan, 54.) âyetinin mânasında İkrime'nin şöyle dediğini rivâyet eder: Bu kelime Yemen lügatındandır. Çünkü Yemenliler: ***** Biz falan erkeği falan kadınla evlendirdik, derler.

Râgıb «M ü f r e d a t» adlı eserinde: Örfte ***** denildiği gibi, Kur'an'da ***** şeklinde ifade edilmemiştir. Çünkü Kur'an, aramızda cari olan nikahla ilgili ifade şekli kullanmamıştır, der.

İbn-i Ebî Hâtim; ***** «Eğer bir eğlence edinmek isteseydik..» (Enbiya, 17.) âyetindeki lehven kelimesi hakkında el-Hasen'in şöyle dediğini rivâyet eder: el-Lehv Yemen dilinde kadın demektir.

İbn-i Ebî Hâtim; ***** «..Nuh oğluna seslendi..» (Hûd, 42.) âyetindeki ***** kelimesi hakkında Muhammed b. Ali'nin şöyle dediğini rivâyet eder: Bu kelime, Tayy lügatında, karısının oğlu demektir.

***** şeklinde bir kıraat olduğunu da belirtmek isterim.

İbn-i Ebî Hâtim, ***** «şarap sıktığımı görüyorum» (Yûsuf, 36.) âyetindeki ***** kelimesi hakkında Dahhâk'dan şu rivâyette bulunur: Bu kelime, Umman dilinde üzüm demektir, üzüme hamr derlerdi.

İbn-i Ebî Hâtim; ***** «Ba'l'e yalvarıp..» (Sâffât, 125.) âyetindeki ***** kelimesi hakkında İbn-i Abbâs'dan şöyle rivâyet eder: Bu kelime, Yemen dilinde Rab demektir. Katâde'den bir rivâyete göre de Ezd Şenûe dilinde bu kelime, aynı mânada kullanılmıştır.

Ebû Bekri'l-Enbâri, «K i t a b u' l - V a k f» adlı eserinde İbn-i Abbâs'ın şöyle dediğini nakleder: ***** kelimesi Huzeyl dilinde, oğlunun oğlu demektir. Aynı eserde, İbnu'l-Kelbi'nin ***** kelimesini, Yemen dilinde, küçük inci mânasında kullanıldığını belirtir.

Ebû Bekri'l-Enbâri, «K i t a b u ' r - R e d a l â m e n H a l e f e M u s h a f i O s m a n» adlı eserinde Mücahid'in ***** kelimesinin Himyer dilinde, su kabı mânasına geldiği sözünü nakleder.

Aynı kitabda; *****... «inanlar hâlâ anlamadılar mı ki..» (Ra'd, 31.) âyetinde ***** fiilinde, Ebû Sâlih'den yaptığı rivâyette bu kelimeye Hevazin dilinde bilmediler mi mânası verildiğini nakleder. Ferrâ, Kelbi'den yaptığı bir rivâyette, bu kelimenin Neha dilinde mevcut olduğunu söyler.

Nâfi b. Ezrak'ın İbn-i Abbâs'a sorduğu bir soruda ***** (Nisâ, 101.) âyetindeki kelimeye İbn-i Abbâs, Hevazin dilinde sizi sapıtan, ***** (Furkân, 18.) kelimesine Umman dilinde helak olan, ***** (Kaf, 36.) kelimesine Yemen dilinde kaçtılar, ***** (Hucurât, 14.) kelimesine, Beni Abbâs dilinde eksiltmez, ***** (Nisâ, 100.) kelimesine de Huzeyl dilinde genişlik mânasında olduğunu, söyler.

Said b. Masur, «e s - S ü n e n» adlı eserinde Amr b. Şurahbil'in ***** (Sebe, 16.) kelimesinin Yemen dilinde, su arığının iki yanı, mânasına geldiği sözünü nakleder.

Cuveybir «T e f s i r»inde, İbn-i Abbâs'ın ***** (İsrâ, 58.) âyetinde geçen ***** kelimesinin Himyer dilinde yazılmış mânasında kullanıldığı şeklindeki ifadesini nakleder. Çünkü Himyeriler kitab'a, ustur derlerdi.

2465 Ebû'l-Kasım, Kur'an'da mevcut Hîcâz dili dışındaki kelimelerle ilgili telif ettiği kitabında şöyle der:

1- Kinane Dilindeki Kelimeler

***** «..beyinsizlerin..» (Bakara, 13); cahil

***** «..aşağılık..» (Bakara, 65.); hor ve zelil

***** «..o yöne..» (Bakara, 144.); yönü, tarafı *****) «..bir payı yok..» (Âli imrân, 77.); nasipsiz ***** «..sizi krallar yaptı..» (Mâide, 20.); hür kimseler

***** «karşımıza» (İsrâ, 92); açıkça

*****«önüne geçemezsiniz» (Enam, 134); ileri geçenler

***** «..kaçamaz..» (Yûnus, 61); kaybolur

***** «en ufak bir meyil duymayın»; (Hûd, 113); meyletmeyin

***** «geniş bir açıklık içindedirler» (Kehf, 17); geniş yer

***** «sığınılacak bir yer» (Kehf, 58); sığınak

***** «bütün umutlarını yitirdiler» (Enam, 44); ümitleri kırılmış

***** «kovulmuşlar» (Sâffât, 9); kovularak

***** «yalancılar» (Zariyat, 10); yalancılar

***** «kitaplar» (Cuma, 5); kitaplar

***** «getirildiği» (Mürselât, 11); toplandı

***** «pek nankör» (Âdiyât, 6); nimeti inkâr eden

2- Huzeyl Dilindeki Kelimeler

***** «kötü şeyler» (Müddessir, 5); azap

***** «sattıkları» (Bakara, 102); sattıkları

***** «boşanmaya kararlı iseler» (Bakara, 227); kararlı iseler

***** «cascavlak» (Bakara, 264); temiz

***** «gece saatleri» (Tâhâ, 130); gece saatleri

***** «hemen» (Âli İmrân, 125); taraflarından

***** «bol yağmur» (Enam, 6); ardı ardına .

***** «eğriyi doğrudan ayıran» (Enfal, 29); kurtuluş yolu

***** «coştur» (Enfâl, 65); teşvik et

***** «fakirlikten» (Tevbe, 28); fakirlik

***** «sırdaş» (Tevbe, 16); yoldaş

***** «savaşa çıkın» (Tevbe, 41); savaşın

***** «Allah için seyahat edenler> (Tevbe, 112); oruçlular

***** «günah» (Nisâ, 25); günah

***** «cesedini» (Yûnus, 92); zırhını

***** «tasa» (Yûnus, 71); kuşku

***** «güneşin... yönelmesinden »(İsrâ, 78); güneşin batışı

***** «yaradılışına göre» (İsrâ, 84); kendine göre

***** «taş atar gibi» (Kehf, 27); zannederek

***** «sığınılacak yer» (Kehf, 22); sığınak

***** «umar> (Kehf, 110); korkar

***** «hakkının yeneceğinden» (Tâhâ, 112); eksik, noksan

***** «kupkuru» (Hac, 5); susuz, kuru

***** «yürüyüşünde tabii ol» (Lukman, 19); daha hızlı

***** «kabirler» (Yâsin, 51); kabirler

***** «delici» (Sâffât, 10); ışık verici

***** «durumlarını» (Kıtal, 2); halleri

***** «uyuyanlar» (Zariyat, 17); uyurlar

***** «azab» (Zariyat, 59); azab

***** «mıhla çakılmış» (Kamer, 13); çiviler

***** «düzensizlik» (Mülk, 3); ayıp, kusur

***** «çevresinde» (Hâkka, 17); çevresi

***** «merhalelerden» (Nuh, 14); renkler

***** «serinlik» (Nebe, 24); uyku

***** «titrer» (Nâziât, 8); korkarak

***** «açlık» (Beled, 14); açlık

***** «saçıp savuranlar» (İsrâ, 27); müsrifler

3- Himyer Dilindeki Kelimeler

***** «..takım bozulmak üzere» (Âl-i İmrân, 122); korkmayınız

***** «ortaya çıkarsa» (Mâide, 107); bilgi edindi

***** «beyinsiz» (A'raf, 66); delilik

***** «ayırırız» (Yûnus, 28); ayırdık

***** «iyilik beklenir bir kimse idin» (Hûd, 62); değersiz

***** «su kabını» (Yûsuf, 70); kap

***** «işlenebilen» (Hicr, 26); bozulmuş

***** «önderleriyle» (İsrâ, 71); kitap

***** «alayla başlarını sallayarak» (İsrâ, 51); sallarlar

***** «bir felaket» (Kehf, 40); soğuk

***** «son derece kocamışken» (Meryem, 8); yaşlı

***** «daha bir çok işlerde» (Tâhâ, 18); ihtiyaçlarda

***** «vergi» (Kehf, 94); vergi

***** «sürekli» (Furkân, 65); bela

***** «köşk» (Neml, 44); ev

***** «seslerin en çirkini» (Lokman, 19); çirkin ses

***** «sizden eksiltmez» (Muhammed, 35); sizden eksiltmez

***** «hesap veremeyeceksiniz» (Vâkıa, 86); hesap verenler

***** «arttıkça artan» (Hâkka, 10); şiddetli

***** «çok ağır bir şekilde» (Müzzemmil, 16); şiddet

4- Cürhüm Dilindeki Kelimeler

***** «uğradılar» (Bakara 90); lâyık oldular

***** «mal» (Bakara, 137) dalâlet

***** «mal» (Bakara, 180); mal

***** «tutumu» (Âl-i imrân, 11); benzeri

***** «adil hareket etmeye» (Nisâ, 129); meylederler

***** «hiç yaşamamışlar» (A'raf, 92); faydalanmadılar

***** «darmadağın et» (Enfâl, 57); cezalandır

***** «ayak takımımız» (Hûd, 27); sefihlerimiz

***** «çetin» (Hûd, 77); şiddetli

***** «bir araya» (İsrâ, 104); hepsi, toptan

***** «açıkta kalırsın» (İsrâ, 29); ortada kalırsın

***** «her dere ve tepeden» (Enbiya, 96); yön, taraf

***** «onların arasından» (Nur, 43); bulut

***** «yağmur» (Nur, 43); yağmur

***** «döküntü» (Şuarâ, 54); küçük grup

***** «her yüksek tepeye» (Şuarâ, 128); yol

***** «boşanırlar» (Enbiya, 96); çıkarlar

***** «katılmış içki» (Sâffât, 67); karışık

***** «yörüngeler» (Zariyat, 7); yollar

***** «bir sûr» (Hadîd, 13); duvar

5- Ezdşenûe Dilindeki Kelimeler

***** alacasız» (Bakara, 71); kapalı tarafı yok

***** «engel olmayın» (Bakara, 232); hapsetmek

***** «nice zaman» (Yûsuf, 45); seneler

***** «Res'lileri» (Furkân, 38); kuyu

***** «...yutkunacakları» (Mü’min, 18); musibete uğrayanlar

***** «kanlı irin»(Hâkka, 36); son derece sıcak

***** «devamlı kavurur» (Müddessir, 29); yakıcı

6- Muzhic Dilindeki Kelimeler

***** «kadına yaklaşmak» Bakara, 197); cima

***** «her şeyi görüp gözeten» (Nisâ, 85); güçlü

***** «kuru sözlere» (Ra'd, 33); yalan

***** «giriş» (Kehf, 18); avlu

***** «yıllarca» (Kehf, 60); zaman

***** «burnunu» (Kalem, 16); burun

7- Haş'am Dilindeki Kelimeler

***** «..otlatırsınız..» (Nahl, 10); güdersiniz

***** «..kararsızlık..» (Kaf, 5); yayılmış

***** «..kaymış olan..» (Tahrim, 4); meyletti

***** huysuz..» (Meâric, 19); öfkeli

***** «..saçma..» (Kehf, 14); yalan

8- Kaysu Gaylan Dilindeki Kelimeler

***** «..cömertce..» (Nisa, 4); farîza, vecibe

***** «..sıkıntı..» (Nisa, 65); darlık

***** «..kaybedersiniz..» (Araf, 90); kaybedenler

***** «..ne olur bana bunak demeyin..» (Yûsuf, 94); alay edersiniz

***** «..kaleleri..» (Ahzâb, 26); kaleleri

***** «..ağırlanmış olarak..» (Zuhruf, 70); nimetlenirsiniz

***** «..kovulmuş..» (Hicr, 17); melun

***** «..sizden eksiltmez..» (Hucurât, 14); sizden eksiltir

9- Sa'du'l-Aşîra Dilindeki Kelimeler

***** «..torunlar..» (Nahl, 72); damatlar

***** «..yüktür..» (Nahl, 76); evlatlar

10- Kinde Dilindeki Kelimeler

***** «..geniş yollar..» (Enbiya, 31); yollar

***** «..ufalandıkça..» (Vâkı'a, 5); parçalandı

***** «..üzülme..» (Hud, 36); üzülme

11- Uzra Dilindeki Kelimeler

***** «..kesin sesinizi..» (Mü’minûn, 108); utanın

12- Hadramevt Dilindeki Kelimeler

***** «..mücahidler..» (Âl-i İmrân, 146); erkekler, adamlar

***** «..mahvettik..» (Araf, 137); helak ettik

***** «..usanç..» (Fâtır, 35); yorgunluk, usanç

***** «..değneği..» (Sebe, 14); asası

13- Ğassân Dilindeki Kelimeler

***** «..koyuldular..» (Araf, 22); kastettiler

***** «..şiddetli..» (Araf, 165); şiddetli

***** «..onun fenasına gitti..» (Hûd, 77); Onlardan hoşlanmadı

14- Muzeyne Dilindeki Kelimeler

***** «..taşkınlık etmeyin..» (Nisa, 171); artırmayın

15- Lahm Dilindeki Kelimeler

***** «..açlık..» (Enam, 151); açlık

***** «serkeşlik yapacaksınız..» (İsrâ, 4) galip geleceksiniz

16- Cuzzâm Dilindeki Kelimeler

***** «..her köşeyi kontrollerine alacaklar..» (İsrâ, 5); sokaklara dağıldılar

17- Benu Hanife Dilindeki Kelimeler

***** «..akidleri..» (Mâide, 1); antlaşmalar

***** «..kanat..» (İsrâ, 24); el

***** «..korku..» (Kasas, 32); şiddetli korku

18- Yemâme Dilindeki Kelimeler

***** «..bıkarak..» (Nisa, 90); dar geldi

19- Sebe Dilindeki Kelimeler

***** «..sizin büyük bir sapıklığa girmenizi..» (Nisa, 27); açık bir hata işlemenizi

***** «..kırıp geçirdik..» (Furkân, 39); helak ettik

20- Suleym Dilindeki Kelimeler

***** «..geri dönüp..» (Enfâl, 48); döndü

21- Umare Dilindeki Kelimeler

***** «..yıldırım..» (Bakara, 55); ölüm

……………………

22- Huzaa Dilindeki Kelimeler

***** «akın edin» (Bakara, 199); yürüyünüz, cima

23- Uman Dilindeki Kelimeler

***** «..şer ve fesat..» (Âl-i İmrân, 118); azgınlık

***** «..tünel..» (Enam, 35); yol

***** «..istediği yere..» (Sâd, 36); istediği yere

24- Temim Dilindeki Kelimeler

***** «..gaye..» (Âl-i İmrân, 30); unutma ***** «..ihtiras yüzünden..» (Bakara, 213); haset

25- Enmâr Dilindeki Kelimeler

***** «..amelini..» (İsrâ, 13); yaptığı işini, amelini ***** «..kararttı..» (Nâziât, 29); karanlık çöktü.

26- Eş'arlılar Dilindeki Kelimeler

***** «..andolsun... buyruğum altına alacağım..» (isrâ, 62); kökünü keseceğim.

***** «..tekrar..» (Tâhâ, 55); bir kere

***** «..nefretle çarpar..» (Zümer, 45); tiksinip kaçınmak

27- Evs Dilindeki Kelimeler

***** «..hurma..» (Haşr, 5); hurma

28- Hazrec Dilindeki Kelimeler.

***** «..dağılıp gitsinler..» (Münfikûn, 7); gitsinler

29- Medyen Dilindeki Kelimeler

***** «..ayır..» (Mâide, 25); hükmet

Ebû'l-Kasım, hülasa olarak bunları zikretmiştir.

2625 Ebû Bekir el-Vâsıtî «e l - İ r ş â d f i' l - k ı r â' â t i' l - 'a ş r» adlı eserinde, Kur'an'da mevcut olan lehçe sayısının ELLİ olduğunu söyler ve şunları sıralar:

Kureyş, Huzeyl, Kinâne, Haş'am, Hazrec, Eş'ar, Numir, Kays, 'Aylan, Curhüm, el-Yemen, Ezdeşenûe, Kinde, Temim, Himyer, Medyen, Lahm, Sa'du'l'Aşira, Hadramevt, Sedûs, Amâlika, Enmâr, Gassân, Mezhac, Huza'a, Gatfân, Sebe’, Ammân, Benû Hanîfe, Sa’lebe, Tayy, Âmir b. Sa’sa’a, Evs, Muzeyne, Sakîf, Cuzzâm, Belîyy, 'Uzrâ, Hevâzin, Nemir ve Yemâme.

Arap olmayan lehçler de şunlardır

Furs, Rûm, Nebat, Habeşe, Berber, Suryan, İbrâniye, Kıbt.

Ebû Bekr el-Vâsiti, bu lehçelerin pek çoğuna, Ebû'l-Kasım'ın verdiği misallerden, misal getirmiş ve şunları ilâve etmiştir:

Beliyy Dilindeki Kelimeler

***** «..azabı..» (A'raf, 134); azap

Sakîf Dilindeki Kelimeler

***** «..şeytan tarafından bir vesvese.¹.» (A'raf, 201); şeytan çarpması

Sa'lebe Dilindeki Kelimeler

***** «..Ahkâf bölgesindeki..» (Ahkâf, 21); kumlar

İbnu'l-Cevzî «F u n ü n u' l - E f n â n» adlı eserinde, Kur'an-ı Kerim'de şu lehçelerin de mevcut olduğunu zikreder:

Hemezân Dilindeki Kelimeler

***** »hoşluk..» (Vâkıa, 89); rızık

***** «..iri gözlü..» (Duhân, 54); beyaz

***** «..harikulade işlemeli..» (Rahmân, 76); hasır

Nasr bin Muâviye Dilindeki Kelimeler

***** «..hain..» (Lokman, 32); gaddar

Âmir bin Sa'sa'a Dilindeki Kelimeler

***** «..torunlar..» (Nahl, 72); hizmetçiler

Sakîf Dilindeki Kelimeler

***** «..sapmanız..» (Nisa, 3); meyil

Akke Dilindeki Kelimeler

***** «...sur'a..» (Enâm, 73); boynuz

2636 İbn-i Abdi'l-Ber, «e t - T e m h î d» adlı eserinde şöyle der Şayet Kur'an-ı Kerim Kureyş Diliyle indi diyen olursa, bana göre bunun mânası, Kur'an'ın çoğu bu Dille inmiştir, demektir. Hemze ve benzeri harfleri açıktan okuma bakımından bütün kıraatlerde Kureyş Dili dışında kelimeler mevcuttur. Zira Kureyşliler hemzeyi açıktan okumazlar.

Şeyh Cemaleddin b. Mâlik şöyle den Cenâb-ı Hak pek azı hariç Kur'an-ı Kerim'i Hîcâz Diliyle indirmiştir. Çünkü Kur'an-ı Kerim

***** «..Allah'a karşı koymalarından...» (Enfâl, 13) ve

***** «..sizden kim dininden dönerse..» (Mâide, 54.) âyetlerinde idgam edildiği gibi Temim Dilinde nâzil olmuştur. Çünkü cezmedilen kelimeler Temim Dilinde bulunur. Bu bakımdan Temim Diliyle olan kelimeler azdır. Cezmedilen kelimeleri çözmek Hîcâz Dilin mahsustur. Bu bakımdan çokça kullanılmıştır. Buna misal ***** «..yazdırsın..» (Bakara, 282.), ***** «..Allah da sizi sevsin..» (Âl-i imrân, 31.), ***** «..beni onunla destekle..» (Tâhâ, 31.) ve ***** «..gazabımı hakeden..» (Tâhâ, 81.) âyetleridir.

Şeyh Cemâluddin: Bütün Kurra ***** «..bu husustaki bilgileri zandan ibarettir..» (Nisa, 157.) âyetinde geçen (*****) kelimesini mensub okumada ittifak etmişlerdir. Çünkü Hîcâz Dilinde munkati müstesna, mensub okunmuştur. Nitekim, ***** (Yûsuf, 31.) âyetinde (*****) kelimesinin mensub okunmasında ittifak etmişlerdir.

Zemahşerî ***** «De ki: Göklerde ve yerde Allah'tan başka kimse gaybı (görünmeyeni, Allah'ın gizli ilmini) bilemez..» (Neml, 65.) âyetinde geçen istisnanın Beni Temim Diline uygun olarak munkatı olduğu görüşündedir.

Vâsiti şöyle der: Üç kelime dışında Kur'an'da Kureyş lehçesiyle hiçbir garip kelime mevcut değildir. Çünkü Kureyş kelamı kolay, yumuşak ve açıktır. Diğer Arap lehçeleri ise kaba ve gariptir. Kur'an'da sadece üç garip kelime vardır. Bunlar; kafa sallama mânasına gelen ***** (İsrâ, 51.), güçlü mânasına gelen ***** (Nisa, 85.). onların cemiyetini dağıt mânasına gelen ***** (Enfâl, 57.) âyetlerindeki kelimelerdir.