Bu mektûb, Mektûbâtın üçüncü cildinin
toplayıcısı olan Muhammed Hâşim-i Keşmîye
“kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” yazılmışdır. Âlemin vehm mertebesinde yaratılmış
olduğu bildirilmekdedir:
Âlem mevhûmdur demek, vehmin yapdığı şeydir demek değildir.
Vehm de âlemden bir parçadır. Kendi kendini nasıl var edebilir. Âlem mevhûmdur
demek, Allahü teâlâ âlemi vehm mertebesinde yaratdı demekdir. Âlem yaratılırken
vehm yokdu. Fekat, Allahü teâlânın ilminde
vardı. (Mertebe-i vehm) demek, var
olmayıp görünen demekdir. (Nokta-i cevvâle)den
meydâna gelen dâirenin varlığı, vehm mertebesindedir. [Ya’nî, bir ipin
ucuna bir taş bağlayıp, öteki ucundan tutup, ipi elimiz etrâfında çevirirsek,
dönen taş, karşıdan dâire şeklinde görünür. Dönen taş nokta-i cevvâledir.
Görünen dâire de, dâire-i mevhûmedir.] Dâire yokdur. Yalnız bir görünüşdür.
Allahü teâlâ, bütün mahlûkları bu mertebede yaratdı. Fekat, görünüşlerini devâm
etdirmekdedir. Böylece, var olmaları yanlış değil, doğrudur. Vehm mertebesinden
kurtulup (Nefs-i emrî) olmuşlardır.
Ya’nî, yalnız geçici bir görünüş olmayıp, kalıcı bir varlık olmuşlardır. Allahü
teâlâ, dilerse, çirkinlikleri güzel yapar. Vehm mertebesi, şaşılacak bir
varlıkdır. Nefs-i emr mertebesindeki varlığa benzemez. Onunla ilgisi, ilişiği
yokdur. Zemân, mekân ve cihet bakımlarından onunla hiç bağlılığı yokdur. Onunla
bitişik, Ona uzak değildir. Nokta-i cevvâle nefs-i emr mertebesinde vardır.
Bundan hâsıl olan dâire ise, vehm mertebesindedir. Dâirenin bu nokta ile hiç
ilgisi yokdur. Noktanın hiçbir cihetinde değildir. Dâire hâsıl olunca, bu nokta
sınırlanmamışdır. Nokta, dâirenin sağındadır, solundadır veyâ önündedir,
arkasındadır yâhud üstündedir, altındadır denilemez. Dâire için böyle şeyler, ancak onun gibi vehm
mertebesinde bulunan varlıklar için söylenebilir. Başka mertebede bulunan
varlıklarla dâire arasında böyle cihetler yokdur. Dâirenin meydâna gelmesi ile, bu nokta hiç sınırlanmamış
ve bir sonu olmamışdır. Eskisi gibidir.
Yukarıda bildirilen misâl iyi
anlaşılınca, Allahü teâlânın bu âlem ile olan hâli anlaşılır. Bu âlemin yaratılması
ile, Allahü teâlâ sınırlanmamış, bir sonu olmamışdır. Bir ciheti olmamışdır.
Allahü teâlâ için böyle şeyler nasıl söylenebilir ki, o yüksek mertebede böyle
şeyler yokdur. Kısa görüşlü birkaç uğursuz kimse, Allahü teâlâ ile mahlûklar
arasında, böyle bağlılıklar hâsıl oldu sanmış, Allahü teâlâ için cihet olmuş
demiş, bunun için, Kıyâmet günü Allahü teâlânın görüleceğine de
inanmamışlardır. Böyle şey olamaz demişlerdir. Câhilliklerini ve yalan
inanışlarını, Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs-i şerîflerden üstün tutmuşlardır.
Allahü teâlâ görülürse, görenin bir cihetinde bulunur. Bu ise, Onun
sınırlanması, bir sonu olması demekdir demişlerdir. Yukarıdaki misâlden ve
açıklamadan anlaşıldı ki, Allahü teâlâ ile mahlûkları arasında böyle bir
nisbet, bağlantı hiç yokdur. Görüleceğini söyleseler de, söylemeseler de,
yokdur. Görülecek ve cihet olmıyacakdır. Bunu aşağıda dahâ açık anlatacağız.
Bunlar anlıyamıyorlar ki, bu yanlış düşünceleri, mahlûkların yaratılmalarına da
engel olmakdadır. Çünki, mahlûklar yaratılırken, Allahü teâlânın, mahlûkların
bir cihetinde bulunması düşüncesi ortaya çıkar. Bu da, Onun sınırlı olmasını,
sonu bulunmasını îcâb eder. Mahlûkların bir tarafında değil, her cihetdedir
derlerse, yine sınırlanmış olur, bir sonu olur.
Bu dar düşüncelerden kurtulmak için, tesavvuf büyükleri gibi
söylemelidir. Bu büyükler, âleme mevhûm dediler. Böylece, Allahü teâlânın
ciheti olması, sonu bulunması gibi dar düşüncelerden kurtuldular. Âleme mevhûm
demenin hiç zararı yokdur. Bu mevhûmluk, hakîkî varlık gibidir. Sonsuz var
olmak, sonsuz ni’metler ve azâblar olmak, bunlar içindir. Eski Yunan
felsefecilerinden (Sofistâiyye) denilen
ahmakların, âleme mevhûm demeleri böyle değildi. Vehmin yapma-
sı,
hayâlin var sanmasıdır demişlerdi. Bu iki (mevhûm olmak) arasında çok fark
vardır.
Tekrâr bildirelim ki, nokta-i cevvâleden hâsıl olan, mevhûm
dâire, bu noktanın hiçbir cihetinde değildir. Nokta, dâirenin cihetlerinin
dışındadır. Bu dâirenin hepsini göz olarak düşünsek, noktayı cihetsiz görür.
Çünki, ikisi arasında cihet bağlantısı yokdur. Cennetde de, insanın her yeri
göz olsa, Allahü teâlâyı cihetsiz görür. Bunda inanılmıyacak birşey yokdur.
Cennetde, mü’minlerin her yeri göz olup görecekdir. Cihetsiz olarak göreceklerdir. Dünyâda, Velîler, Allahü teâlânın ahlâkı
ile ahlâklandıkları için, her yerleri göz gibi olur. Dünyâda görülmez
ise de, görmüş gibi olurlar. Çünki, (Allahü teâlânın kendisi hep görür, hep
işitir, hep bilir) buyurdular. Onunla ahlâklanmış olan da, böyle olur.
Sıfatlarının herbiri de göz olup görür. Başka mü’minlere bu ni’met, inşâallahü
teâlâ Cennetde ihsân edilecekdir. Bunda inanılmıyacak birşey yokdur. Herşeyin
doğrusunu yalnız Allahü teâlâ bilir [ve dilediğine bildirir].