Fıkh kitâblarında, (Bey’ ve
şirâ) sonunda diyor ki:
Şart ile söylendiği zemân yapması câiz olmıyan şeyler
ondörtdür:
1 - Bey’: Meselâ, bir evi, bir ay oturmak şartı ile
satmak fâsiddir.
2 - İcâre: Borc vermesi şartı ile birisine birşey
kirâya vermek fâsiddir.
3 - Taksîm: Mîrâs bölünürken vârislerden birkaçının,
ba’zı eşyânın ba’zı kimselere verilmesini şart etmesi câiz değildir.
4 - İcâze: Birisi, bir kimsenin malını satsa, malın
sâhibi buna, bana yüz lira borc veyâ bir hediyye verirsen satışı kabûl ederim
dese, bu icâze ya’nî izn, bâtıl olur.
5 - Ric’at: Boşadığı âilesinden para isteyerek tekrâr
nikâh etmek olmaz.
6 - Malı mal ile sulhdur: Evinde oturursam, alacağımı
istemem demek.
7 - Borcu afv etmek: Babam seferden gelirse, alacağımı
istemem demek.
8 - Vekîli azl: Bir hediyye verirsen, seni azl ederim
demek.
9 - İ’tikâf: Hastam iyi olursa, i’tikâf edeceğim demek
câiz değildir. Hastam iyi olursa, Allah rızâsı için, şu kadar gün i’tikâf
edeceğim demek, (Nezr) olur.
10 - Müzâre’a: Borc
verirsen, tarlamı işlet demek.
11 - Müsâkât: Borc
verirsen, ağacımı veyâ asmamı sana müsâkât eylerim demek gibi. (Müsâkât), meyvenin
bir kısmını bakana verilmek karşılığında, ağacı veyâ asmayı, birinin
bakımına bırakmak demekdir.
12 - İkrâr: Para istiyerek,
borcu olduğunu i’tirâf etmek.
13 - Vakf: Falan yolcum
gelirse, evimi vakf edeceğim gibi.
14 - Tahkîm: Falan şey
olursa, sen aramızda hâkim ol demek.
Şart ile söylendiği zemân, yapılması câiz ve şartın
yapılmaması lâzım olan şeyler yirmisekizdir:
1 - Karz: Bir zemân hizmet şartı ile borc verilir ve
hizmet yapılmaz.
2 - Hibe: Yavrusu benim olmak şartı ile bu hayvânı
sana hediyye ederim demek câizdir. Yavrusu da hediyye olur.
3 - Sadaka: Bir zemân hizmet şartı ile sadaka veririm
demek.
4 - Nikâh: Mehr vermemek şartı ile nikâh sahîh olur.
Mehr-i misl verilir.
5 - Talâk: Evlenmemek şartı ile seni boşadım demek.
Sonra, evlenebilirler.
6 - Hul’: Bir kimse, zevcesine, bir ay muhayyer olmak
şartı ile seni, hul’ eyledim dese, boşamış olur.
7 - Atk [İtk da denir]: Köleye, üç gün muhayyer olmak
şartı ile seni âzâd etdim deyince köle âzâd olur.
[Köle, harbde alınan esîrleri öldürmeyip, hizmetçi
yapmakdır. Esîrden başka, kimse köle olamaz. Köle âzâd etmek çok sevâbdır.
İslâmiyyet, öldürmeğe gelen düşmândan başka, kimseyi köle yapmaz. Bu köleleri
âzâd edenleri de, çok beğenir. İslâmiyyet, köle yapmak dîni değil, köle âzâd
etmek dînidir.]
8 - Rehn: Evimi sana rehn verdim, oturmaklığım şartı ile
demek.
9 - Îsâ: Seni vasî yapdım, kızımı alman şartı ile
demek.
10 - Vasıyyet: Filânca izn verirse, sana
malımdan vasıyyet ederim demek gibi. İzn almadan vasıyyet edilmiş olur.
11 - Şirket: Hediyye
verirsen, seni ortak yaparım demek gibi.
12 - Mudârebe: Babam yoldan
gelirse, sana bin altın veririm, onun ile ticâret yap. Kâr yarı yarıya olsun
demek gibi.
13 - Kâdî olmak: Kimseyi
azl etmemek şartı ile seni kâdî yapdım, gibi.
14 - Vâlîlik: Ata binmemek
şartı ile seni Van vâlîsi yapdım gibi.
15 - Kefâlet: Hediyye
verirsen, falanca borcluna kefîl olurum gibi.
16 - Havâle: Seni, filân
şeyle, filânca üzerine havâle eyledim, onun kahvesini içmemek şartı ile demek
gibi.
17 - Vekâlet: Borcumu afv
edersen, seni vekîl etdim gibi.
18 - İkâle: Para verirsen,
bey’i ikâle etdim gibi.
19 -
Kitâbet: Bir efendi kölesine, seni bin liraya kitâbet etdim, bu şehrden çıkmamak
şartı ile demek gibi.
20 - Efendi kölesine, sana
ticârete izn verdim, filân malı almamak şartı ile, demesi gibi.
21 - Bir kimse câriyesine, bu
çocuk bendendir, eğer zevcem râzı olursa gibi.
22 - Kâtili afv: Amden
öldürülen kimsenin velîsi, hediyye almak şartı ile, kâtili afv edince hediyye
lâzım olmaz. Kâtil afv olur.
23 - Yaralının afv etmesi:
Yaralının, bir şart ile afv ederim demesi gibi.
24 - Zimmîlik: Falan râzı
olursa, seni zimmî yapdım diye bir kâfire söylemek.
25 - Falanca râzı olursa,
ayblı malını red ederim demek.
26 - Falanca râzı olursa,
şart etdiğim muhayyerlik ile malını red ederim demek.
27 - Filân kimse isterse,
kâdîyı azl ederim demek gibi.
28 - Bey’: Bâyı’ ve
müşterîye fâidesi olmıyan şartla bey’ sahîh olup, şart edilen şey yapılmaz.
Meselâ, müşterînin, başkasına satmaması veyâ hediyye etmemesi veyâ çayıra
salmaması veyâ binmemesi şartı ile bir hayvânı satmak. Müşterînin kendi
giymemesi şartı ile elbise satmak. Müşterînin kendisi yimemesi veyâ başkasına
satmaması şartı ile bir ta’âm satmak. Başkasına satmamak şartı ile satın almak,
hep sahîh olup, bu şartların hepsi boşdur, yapılmaz.
Kesmek şartı ile hayvân satın almak sahîhdir ve şart boşdur.
Bir malı, bu şehrde satmamak şartı ile satın almak sahîh olup, şart bâtıldır.
Bir kimseye fâidesi olmıyan, belki zararı olan şartla satış
da sahîh olup şart bâtıldır. Meselâ, bir evi yıkmak şartı ile satın almak gibi.
Bâyı’ ve müşterîden başkasına fâidesi olan şart da bâtıl
olup, bey’ sahîh olur. Meselâ, müşterînin, başka birisine borc vermesi şartı
ile satmak gibi ki, bey’ sahîh olup,
borç
vermesi lâzım değildir.
Müşterîden başkasının, bâyı’a borc veyâ hediyye vermesi
şartı ile bey’ sahîh olup, bunları vermesi lâzım değildir.
Şart ile câiz olan şeyler (Mecelle)nin
82. ci maddesi şerhinde uzun yazılıdır